Дакладна невядома, калі ў ваколіцах Ліпска з'явілася першае пасяленне, аднак, ёсць звесткі, што ўжо ў XV стагоддзі гэта было даволі вялікае сяло, цэнтр воласці, якое з'яўлялася дзяржаўнай уласнасцю і падо-ранае ў 1492 годзе пану М. Радзівілу. Пасля Ліпск з сяла перарос у мястэчка, a затым і ў "месца", у горад, падпарадкаваны спачатку Радзівілам, а з 1584 года - Нясвіжскай езуіцкай калегіі.
У канцы XIX стагоддзя Ліпск зноў стаў невялікім мястэчкам на поўдні Навагрудскага павета Мінскай губерні, на мяжы з Піншчынай. Размешчаны ён пры дарозе, якая вядзе з Крывошына ў сяло Залужжа. Па звестках 1867 года ў Ліпску налічвалася 556 жыхароў, часткова пра-васлаўнага, часткова – каталіцкага веравызнання; у тыя гады ў мястэчку мелася царква (верагодна ўладкованая ў былым Каталіцкім Касцёле С. А.) і каталіцкая капліца.
Гісторыя пачатку і існавання Ліпскай Рымска-каталіцкай парафіі не дастаткова вывучана і ў бібліяграфічных крыніцах, практычна звестак не маецца. Выключэннем з'яўляецца праца ксяндза Юзэфат Жыскара пад назвай "Нашы касцёлы”, выдадзенай у 1912 годзе ў г. Варшаве. Аўтар сцвярджае, што Ліпская парафія была зацверджана раней, чым Крывошынская - у склад якой пасля ўвайшлі прыхаджане Ліпска. З дакументаў XVI стагоддзя - Менскіх актаў, - вядома аб тым, што ў канцы шаснаццатага стагоддзя ўжо існавала Крывошынска-Ліпская парафія. Праўда, Ю. Жыскар не лічыць магчымым сцвярджаць, што рымска - каталіцкая па-рафія існавала ў Ліпску яшчэ да з'яўлення тут місіянераў-езуітаў: хутчэй за ўсё, на яго думку, стварэнне парафій стала магчымым дзякуючы дзейнасці членаў ордэна Ісуса, якія здолелі праз унію прыцягнуць насельніцтва мя-стэчка да сваёй веры.
Ліпскі касцёл, першапачаткова драўляны, да 1744 года ўваходзіў у Слонімскі дэканат Віленскай дыяцэзіі, a пазней - у Навагрудскі дэканат Мінскай (затым Магілёўскай) дыяцэзіі.
Пасля касацыі езуіцкага ордэна ў 1773 годзе ўсе былыя валоданні езуітаў былі перададзены ў вядзенне Эдукацыённай камісіі. Ліпск, які за-ставаўся ва ўласнасці Радзівілаў, уваходзіў у склад іх вялікага маёнтка Рэпіхава (адначасова з Крывошынам, Юхавічамі і інш.) І ў 1774 г. належыў Міхаілу Радзівілу.
Пасля закрыцця езуіцкіх касцёлаў, манастыроў і калегій былі складзены інвентарныя апісанні ўсёй прыналежнай езуітам маёмасці: ме-навіта тады, у 1774 годзе быў складзены інвентар Ліпскага касцёла, які дазваляе ўявіць, як ён выглядаў у канцы ХVІІІ стагоддзя. Касцёл размяш-чаўся з правага боку дарогі, якая вядзе з імення Рэпіхава ў Ліпск; касцёл быў драўляны з гонтавым дахам, адным купалам і невялікай сігнатуркай з купалачкам, якія завяршыліся крыжамі. Касцёльны будынак быў абга-роджаны, перад касцёлам знаходзілася званіца, таксама крытая гонтай. З боку галоўнага фасада касцёла знаходзілася крухта (бабінец) з уваход-нымі дзвярамі, у сам касцёл таксама меліся дзверы... У касцёле было два бакавых і адзін галоўны алтар... Пол быў выкладзены з цэглы. З правага боку (ад уваходу) размяшчалася лесвічная пляцоўка на хоры, прыступкі якой былі аббітыя дошкамі, на хорах стаяў пазітыў.
Ёсць дадзеныя, што ў апошняй чвэрці ХVІІІ стагоддзя, маёнтак Рэпіхава спачатку было аддадзены Станіславам Аўгустам Панятоўскім, польскім каралём Тызенгаўзу, a пазней стала ўласнасцю роду Патоцкіх.
"Імянныя спісы" за 1816 годы называюць Канстанціна і Рудольфа гр.Тызенгаўзаў саўладальнікамі Рэпіхаўскага маёнтка Навагрудскага па-вета, які налічвае 1200 душ.
У 1830 годзе маёнтак Рэпіхава (Ржэпіхаў) яшчэ належаў гр. Тызен-гаўзам. Ён складаўся з 20 вёсак, прычым, у Ліпску, мяркуючы па "алфа-вітнай ведамасці" аб мястэчках"... была найбольшая колькасць двароў - 53 з 1407 душамі ( для параўнання ў Крывошыне налічвалася 12 двароў).
Пасля смерці графа Рудольфа Тызенгаўза маёнтак Рэпіхава (у т.л. Ліпск) перайшоў да яго спадчынніцы - памешчыцы гр. Іосіфе Патоцкай - гэта вядома са звестак, якія змяшчаюцца ў інвентарным вопісу, датаваным 1845 годам адміністратарам маёнтка ў той перыяд быў Эдуард Вікенцьевіч Карыцкі.
Пакуль мы не ведаем, як маёнтак, у яго складзе ў тым ліку і Ліпск, перайшлі да графаў Патоцкіх, але дакументы распавядаюць аб тым, што ў 1860-х гадах уладальнікамі яго сталі тыя, хто застаўся без бацькоў, непаўналетнія дзеці Канстанціна Патоцкага - Сцяпан, Канстанцін, Марыя і Пелагея, апекуном якіх быў граф Аўгуст Замойскі. У шэрагу гандлёвых пагадненняў маёнтак у складзе паселішчаў: Крывошын, Нечынак, Заліпень, Ліпск, Залужэ, Тухавічы, Забежы, Рагачы, Шчарбінава, Каўпакі, Крывое Сяло і інш. перайшло да аднаго з сыноў - Канстанціна Канстанцінавіча Патоцкага, з імем якога звязана будаўніцтва новага каменнага касцёла.
З дакумента, пададзенага Мінскім Упраўленнем Дзяржаўнай маёмасці ў Мінскую Казённую Палату варта: "... Маёнтак Ржэпіхава значыцца ў ліку па-езуіцкіх, а не інструкцыйных, як паказвае на гэта казённая Палата і што маёнтак складае ўласнасць гр. Канстанціна Патоцкага. Звесткі знаходзяцца ў Віленскім Пазямельным банку, дзе названы маёнтак знаходзіцца ў закладзе.
Звестак пра існаванне касцёла ў Ліпску ў першай палове-сярэдзіне XIX стагоддзя няма:"... пры Крывошынскім касцёле, да якога раней быў прыпісаны Ліпскі касцёл "...філіяльных касцёлаў і капліц не маецца і не знаходзіцца ў сім парафіі кнігі метрычныя, заснаваныя ксяндзамі езуітамі пры б. перш парафіяльным касцёле ў паселішчы Ліпску з 1682 года, потым перавезены ў Крывошын, дзе і ўтрымліваюцца ў парадку. Але ёсць згадкі аб Ліпскай р/д капліцы: з рукапіснага дакумента пад назвай: "спісы р-да духоўных асоб Мінскай епархіі і іх устаноў", датаванага 1860-мі гадамі вядома, што ў 1866 г. Крывошынскі касцёл і капліца пры ім у Ліпску былі скасаваныя, a б. пробашч кс. Ігнат Дешкімовіч (у іншых даку-ментах - Дешкляневіч С. А.) пераехаў у Навагрудак.
У 1866 годзе Крывошынскі касцёл, да якога доўгі час было прыпіса-на насельніцтва м. Ліпск, быў пераабсталяваны ў праваслаўную царкву, і насельніцтва было прымушана да пераходу ў праваслаўнае веравызнанне. Аднак, жыхары Ліпска больш за іншых супраціўляліся гэтай гвалтоўнай акцыі ўрада: у сваім рапарце ад 7 лютага 1867 года яго Высокапра-асвяшчэнству Высокапраасвяшчэннаму Міхаілу архіепіскапу Мінскаму і Бабруйскаму благачынны святар Ствалавіцкай парафіі пісаў:"...Справа аб праваслаўі па Крывошынскаму новаадчыненаму прыходу пайшла нядобра. 30 мінулага студзеня сяляне м. Ліпск узбунтаваліся, адклікаю-чыся да ранейшага свайго веравызнання... Туды прыбылі жандарскі маёр Хоныраў, Наваградскі спраўнік Лесет і Сусветны пасярэднік Алмазаў, - пры іх жа крычалі, што не хочуць быць праваслаўнымі. Пры допытах вы-явілася, што... усе чыны Рэпіхаўскай адміністрацыі карэнныя каталікі..., якія пастаянна над намі смяюцца. Пры тым, і былы ксёндз Дзішкляневіч хоць і знаходзіцца ў Наваградку ... увесь час падбухторвае ... прашу дазволу,.. не прымушаць іх так хутка да праваслаўных абрадаў, дазволіць ім стаяць на каленях, садзіцца падчас абедні, што ў іх было ў звычайнасці і па іхняму маліцца да таго часу, пакуль усё не ўладзіцца з суседнімі лацінскімі прыходамі..."
Навагрудскае жандарскае кіраванне ў сваім лісце да мінскага губер-натара тлумачыла нежаданне насельніцтва м. Ліпска пераходзіць у пра-васлаўе тым, што"... святар Бараноўскі бярэ з іх вельмі шмат за шлюбы і розныя духоўныя ахвяры..."на што ў адказ было загадана: "запатрабаваць ад святара тлумачэнне адносна вымагальніцтва".
Аднак, думаецца, прычына гэтага факту значна больш сур'ёзна, чым ўяўлялася мясцовым і губернскім чыноўнікам і заключалася ў шматвяко-вай традыцыі, што разумеў нават мясцовы святар: "... Сяляне м. Ліпска не прынялі праваслаўе, якія не спагнаннем даходаў пакрыўджаныя... "
Як ужо гаварылася, маёнтак Рэпіхава (па-езуіцкае) перайшло да Кан-станціна Канстанцінавіча Патоцкага па спадчыне ў 1860 - я гады, a ад яго-да сына Томаша. У "спісе землеўладальнікаў Мінскай губерні за 1911 г." ...паведамляецца, што менавіта ён з'яўляецца ўжо ўладальнікам маёнтка; у падобных выданнях за 1876, 1888 гг. і наступных адзначаецца, што ўла-дальнікі маёнтка прытрымліваюцца Рымска-каталіцкага веравызнання.
З прычыны гэтага і ў сувязі з адсутнасцю ў Ліпску касцёла ўладаль-нік мястэчка граф Патоцкі яшчэ ў красавіку 1867 г.звяртаецца ў розныя інстанцыі, у т. л. у Дэпартамент духоўных спраў замежных веравызнанняў МУС з просьбай o дазволе пабудовы касцёла ў Ліпску на ўласныя сродкі.
Аднак, мяркуючы па выніках, дазволу на пабудову Касцёла не было, перапіска па гэтым пытанні расцягнулася на дзесяцігоддзі - аб чым свед-чаць дакументы, якія захоўваюцца ў фондах расійскага Цэнтральнага гістарычнага архіва.
У Расійскім Дзяржаўным гістарычным архіве (РДГА) г. С.-Пецярбурга выяўлена некалькі дакументаў, якія тычацца гісторыі бу-даўніцтва новага касцёла і яго парафіі. Так, уяўляе цікавасць змест ліста, пасланага Мінскім губернатарам у Дэпартамент духоўных спраў замеж-ных вызнанняў:"... У Ліпску Навагрудскага павета да 1867 года існавала Рымска-каталіцкая капліца, закрытая ў тым жа годзе па распараджэнні б. міністра губерні. Замест гэтай капліцы парафіяне ... маюць намер пабуда-ваць цяпер новы касцёл на пляцы зямлі, адведзеным гр. Патоцкім, прычым у склад прыхаджан праектаванага касцёла мае ўвайсці да 500 чалавек каталікоў мястэчка Ліпск, эканоміі гр. Патоцкага і суседніх паселішчаў; па паведамленні настаяцеля Дарэўскага касцёла ў м. Ліпск і бліжэйшых вёсках, якія маюцца ўвайсці ў склад новага прыходу да 1300 душ каталікоў. Да гэтага прысавакупляю, што на ўвазе аддаленасці парафіяльных касцёлаў ад Ліпска хадайніцтва вернікаў аб дазволе пабудаваць рымска-каталіцкую царкву на адведзенай гр.Патоцкім зямлі, па-мойму думка заслугоўвае ўвагу. Пры гэтым прыкладаю план мясцовасці пад пабудову касцёла..."
На жаль, ні плана мястэчка, ні праекта самога касцёла, аб якім гаворыцца ў гэтым жа дакуменце, у справе не маецца: альбо чарцяжы былі страчаныя; альбо дасланыя ў будаўнічае аддзяленне Мінскага губернскага праўлення, дзе нашы пошукі таксама поспеху не мелі - страты архівасховішчаў не папаўняюцца.
У іншым выяўленым дакуменце, датаваным 1907 г. пробашч Дарэўскага касцёла кс. Казімір Ваньковіч у сваім рапарце тлумачыць? "...в. Ліпск мы абралі месцам для пабудовы новага касцёла, бо гэта вёска з'яўляецца цэнтрам б. Крывошынскай Рымска-каталіцкай парафіі, якая скасаванай больш за 30 гадоў таму назад і знаходзіцца ў 40 вёрстах ад Дарэўскага касцёла... / і таксама прыкладае план на пабудову каменнага новага касцёла, таксама ў справе адсутнічаючага.
Сацыяльна-палітычная сітуацыя ў Расійскай дзяржаве змянілася для каталікоў да лепшага, у гэтыя гады зноў пачалі будавацца новыя касцёлы, рамантавацца старыя культавыя будынкі. Уладальнік Ліпска-Канстанцін Патоцкі таксама атрымлівае, нарэшце, дазвол на будаўніцтва новага каменнага касцёла, які дзякуючы таксама нястомнай дзейнасці ксяндза Казіміра Ваньковіча быў узведзены практычна за адзін год.
Будаўніцтва касцёла было пачата па вырашэнні Дэпартамента ду-хоўных спраў замежных спавяданняў МУС у 1907 г.
16 снежня 1908 года настаяцель Дараўскага р-да касцёла кс. Б.Яселовіч дакладваў у Магілёўскую рымска-каталіцкую кансісторыю: "сім маю давесці да ведама... што мною згодна дазволу Яго Эксцэленцыі Г. Магілёўскага арцыбіскупа ад 9 гэтага снежня № 6896 у г.Ліпск Дарэўскага прыходу прысвечаны новы касцёл 13 гэтага снежня пад імем св. Томы Апостала."
Акт асвячэння здзейсніў Магілёўскі суфраган біскуп Цэпляк. Касцёл быў прыпісаны да Дарэўскага касцёла, належаў разам са Сноўскай, Сваяціцкай і Баранавіцкай калпіцамі да аднайменнай Дарэўскай парафіі.
І ў 1908 годзе меў 400 вернікаў.
Цікавы той факт, што ў перыяд будаўніцтва новага мураванага касцёла ў Ліпску існавалі яшчэ руіны старога драўлянага касцёла, якія можна бачыць на прыкладаемых да гістарычнай даведкі ілюстрацыях.
Думаецца, на момант асвячэння касцёла яго будаўніцтва яшчэ не бы-ло цалкам завершана і працы працягваліся яшчэ некаторы час: магчыма гэтым тлумачыцца іншая дата яго пабудовы, якая сустракаецца ў апублікаваных крыніцах – 1910 года.
Некалькі гадоў Ліпскі касцёл не меў сваіх метрычных кніг і прыхад-жане былі вымушаныя ў любую пару года, у любое надвор'е ў выпадку патрэбы звяртацца ў Дарэўскі касцёл, які знаходзіцца ў 42 вёрстах. У сувязі з гэтым у ліпені 1911 года капелан Ліпскага касцёла звярнуўся да кс. Ю. Матусевіча (пробашчу Дарэўскага касцёла ў тыя гады) з просьбай выслаць у Ліпскі касцёл метрычныя кнігі і дазволіць Ліпскаму касцёлу "мець і карыстацца ўласнай пячаткай, пры чым... пячаць ўжо набыта зас-навальнікам касцёла графам Патоцкім". Просьба была задаволена ў ліпені таго ж года.
У будаўніцтве касцёла, узведзенага на асабістыя сродкі гр. Канстанціна Патоцкага, вялікую дапамогу аказаў Жукоўскі, давераная асоба ўладальніка Ліпска. Доўгія гады спадчыннікі гр. Патоцкага цалкам забяспечвалі ўтрыманне Касцёла і капелана - так працягвалася да восені 1939 г.
Падчас Другой сусветнай вайны будынак касцёла не пацярпеў: толькі пасля закрыцця Рымска-каталіцкай парафіі ў канцы 1940-х гадоў пачалося яго паступовае разбурэнне, якое прывяло да частковых, часам значных страт архітэктурных дэталяў і канструкцый
У 60-х гадах XX стагоддзя па ініцыятыве і пры ўдзеле супрацоўнікаў кафедры архітэктуры і студэнтаў БПІ была праведзена работа па выяўленні і даследаванню помнікаў архітэктуры Беларусі. Перад кожнай экспедыцыяй у райвыканкамы высылаліся запыты аб наяўнасці помнікаў. Так, выканаўчы камітэт Ляхавіцкага райсавета працаўнікоў на запыт адка-заў наступнае:"...Паведамляем што ў В. Ліпску, Крывіцкага с/с ёсць царква (1880) рэканструявана пад тарна-бандарны цэх". Прыведзены фрагмент дакумента сведчыць не толькі аб тым, што выканаўчыя ўлады раёна не ве-далі сваёй гісторыі, не цікавіліся помнікамі, якія яны былі абавязаны за-хоўваць, але і свядома ішлі на іх знішчэнне, выкарыстоўваючы іх пад склады, перабудоўваючы без уліку іх архітэктурна-мастацкага значэння і іх ролі у жыцці людзей.
У цяперашні час помнік архітэктуры пачатку XX ст. - касцёл у в. Ліпск вернуты сапраўдным яго ўладальнікам – Рымска-каталіцкай су-полцы: пачаўся новы гістарычны этап у жыцці храма - пасля фізічнага аднаўлення (будынак касцёла патрабуе значных фінансавых сродкаў і намаганняў для правядзення рэстаўрацыйных работ-прыйдзе духоўнае адраджэнне храма.
Крыніца пошука:
1. Адамовіч, С. Помнік архітэктуры пачатку XX ст. Касцёл у в. Ліпск Ляхавіцкага раёна [эскізны праект] / С. Адамовіч // Брэст: ГМП «Брэстрэс-таўрацыяпраект». - 1994 г. (Гістарычная даведка). С.1-9.
У канцы XIX стагоддзя Ліпск зноў стаў невялікім мястэчкам на поўдні Навагрудскага павета Мінскай губерні, на мяжы з Піншчынай. Размешчаны ён пры дарозе, якая вядзе з Крывошына ў сяло Залужжа. Па звестках 1867 года ў Ліпску налічвалася 556 жыхароў, часткова пра-васлаўнага, часткова – каталіцкага веравызнання; у тыя гады ў мястэчку мелася царква (верагодна ўладкованая ў былым Каталіцкім Касцёле С. А.) і каталіцкая капліца.
Гісторыя пачатку і існавання Ліпскай Рымска-каталіцкай парафіі не дастаткова вывучана і ў бібліяграфічных крыніцах, практычна звестак не маецца. Выключэннем з'яўляецца праца ксяндза Юзэфат Жыскара пад назвай "Нашы касцёлы”, выдадзенай у 1912 годзе ў г. Варшаве. Аўтар сцвярджае, што Ліпская парафія была зацверджана раней, чым Крывошынская - у склад якой пасля ўвайшлі прыхаджане Ліпска. З дакументаў XVI стагоддзя - Менскіх актаў, - вядома аб тым, што ў канцы шаснаццатага стагоддзя ўжо існавала Крывошынска-Ліпская парафія. Праўда, Ю. Жыскар не лічыць магчымым сцвярджаць, што рымска - каталіцкая па-рафія існавала ў Ліпску яшчэ да з'яўлення тут місіянераў-езуітаў: хутчэй за ўсё, на яго думку, стварэнне парафій стала магчымым дзякуючы дзейнасці членаў ордэна Ісуса, якія здолелі праз унію прыцягнуць насельніцтва мя-стэчка да сваёй веры.
Ліпскі касцёл, першапачаткова драўляны, да 1744 года ўваходзіў у Слонімскі дэканат Віленскай дыяцэзіі, a пазней - у Навагрудскі дэканат Мінскай (затым Магілёўскай) дыяцэзіі.
Пасля касацыі езуіцкага ордэна ў 1773 годзе ўсе былыя валоданні езуітаў былі перададзены ў вядзенне Эдукацыённай камісіі. Ліпск, які за-ставаўся ва ўласнасці Радзівілаў, уваходзіў у склад іх вялікага маёнтка Рэпіхава (адначасова з Крывошынам, Юхавічамі і інш.) І ў 1774 г. належыў Міхаілу Радзівілу.
Пасля закрыцця езуіцкіх касцёлаў, манастыроў і калегій былі складзены інвентарныя апісанні ўсёй прыналежнай езуітам маёмасці: ме-навіта тады, у 1774 годзе быў складзены інвентар Ліпскага касцёла, які дазваляе ўявіць, як ён выглядаў у канцы ХVІІІ стагоддзя. Касцёл размяш-чаўся з правага боку дарогі, якая вядзе з імення Рэпіхава ў Ліпск; касцёл быў драўляны з гонтавым дахам, адным купалам і невялікай сігнатуркай з купалачкам, якія завяршыліся крыжамі. Касцёльны будынак быў абга-роджаны, перад касцёлам знаходзілася званіца, таксама крытая гонтай. З боку галоўнага фасада касцёла знаходзілася крухта (бабінец) з уваход-нымі дзвярамі, у сам касцёл таксама меліся дзверы... У касцёле было два бакавых і адзін галоўны алтар... Пол быў выкладзены з цэглы. З правага боку (ад уваходу) размяшчалася лесвічная пляцоўка на хоры, прыступкі якой былі аббітыя дошкамі, на хорах стаяў пазітыў.
Ёсць дадзеныя, што ў апошняй чвэрці ХVІІІ стагоддзя, маёнтак Рэпіхава спачатку было аддадзены Станіславам Аўгустам Панятоўскім, польскім каралём Тызенгаўзу, a пазней стала ўласнасцю роду Патоцкіх.
"Імянныя спісы" за 1816 годы называюць Канстанціна і Рудольфа гр.Тызенгаўзаў саўладальнікамі Рэпіхаўскага маёнтка Навагрудскага па-вета, які налічвае 1200 душ.
У 1830 годзе маёнтак Рэпіхава (Ржэпіхаў) яшчэ належаў гр. Тызен-гаўзам. Ён складаўся з 20 вёсак, прычым, у Ліпску, мяркуючы па "алфа-вітнай ведамасці" аб мястэчках"... была найбольшая колькасць двароў - 53 з 1407 душамі ( для параўнання ў Крывошыне налічвалася 12 двароў).
Пасля смерці графа Рудольфа Тызенгаўза маёнтак Рэпіхава (у т.л. Ліпск) перайшоў да яго спадчынніцы - памешчыцы гр. Іосіфе Патоцкай - гэта вядома са звестак, якія змяшчаюцца ў інвентарным вопісу, датаваным 1845 годам адміністратарам маёнтка ў той перыяд быў Эдуард Вікенцьевіч Карыцкі.
Пакуль мы не ведаем, як маёнтак, у яго складзе ў тым ліку і Ліпск, перайшлі да графаў Патоцкіх, але дакументы распавядаюць аб тым, што ў 1860-х гадах уладальнікамі яго сталі тыя, хто застаўся без бацькоў, непаўналетнія дзеці Канстанціна Патоцкага - Сцяпан, Канстанцін, Марыя і Пелагея, апекуном якіх быў граф Аўгуст Замойскі. У шэрагу гандлёвых пагадненняў маёнтак у складзе паселішчаў: Крывошын, Нечынак, Заліпень, Ліпск, Залужэ, Тухавічы, Забежы, Рагачы, Шчарбінава, Каўпакі, Крывое Сяло і інш. перайшло да аднаго з сыноў - Канстанціна Канстанцінавіча Патоцкага, з імем якога звязана будаўніцтва новага каменнага касцёла.
З дакумента, пададзенага Мінскім Упраўленнем Дзяржаўнай маёмасці ў Мінскую Казённую Палату варта: "... Маёнтак Ржэпіхава значыцца ў ліку па-езуіцкіх, а не інструкцыйных, як паказвае на гэта казённая Палата і што маёнтак складае ўласнасць гр. Канстанціна Патоцкага. Звесткі знаходзяцца ў Віленскім Пазямельным банку, дзе названы маёнтак знаходзіцца ў закладзе.
Звестак пра існаванне касцёла ў Ліпску ў першай палове-сярэдзіне XIX стагоддзя няма:"... пры Крывошынскім касцёле, да якога раней быў прыпісаны Ліпскі касцёл "...філіяльных касцёлаў і капліц не маецца і не знаходзіцца ў сім парафіі кнігі метрычныя, заснаваныя ксяндзамі езуітамі пры б. перш парафіяльным касцёле ў паселішчы Ліпску з 1682 года, потым перавезены ў Крывошын, дзе і ўтрымліваюцца ў парадку. Але ёсць згадкі аб Ліпскай р/д капліцы: з рукапіснага дакумента пад назвай: "спісы р-да духоўных асоб Мінскай епархіі і іх устаноў", датаванага 1860-мі гадамі вядома, што ў 1866 г. Крывошынскі касцёл і капліца пры ім у Ліпску былі скасаваныя, a б. пробашч кс. Ігнат Дешкімовіч (у іншых даку-ментах - Дешкляневіч С. А.) пераехаў у Навагрудак.
У 1866 годзе Крывошынскі касцёл, да якога доўгі час было прыпіса-на насельніцтва м. Ліпск, быў пераабсталяваны ў праваслаўную царкву, і насельніцтва было прымушана да пераходу ў праваслаўнае веравызнанне. Аднак, жыхары Ліпска больш за іншых супраціўляліся гэтай гвалтоўнай акцыі ўрада: у сваім рапарце ад 7 лютага 1867 года яго Высокапра-асвяшчэнству Высокапраасвяшчэннаму Міхаілу архіепіскапу Мінскаму і Бабруйскаму благачынны святар Ствалавіцкай парафіі пісаў:"...Справа аб праваслаўі па Крывошынскаму новаадчыненаму прыходу пайшла нядобра. 30 мінулага студзеня сяляне м. Ліпск узбунтаваліся, адклікаю-чыся да ранейшага свайго веравызнання... Туды прыбылі жандарскі маёр Хоныраў, Наваградскі спраўнік Лесет і Сусветны пасярэднік Алмазаў, - пры іх жа крычалі, што не хочуць быць праваслаўнымі. Пры допытах вы-явілася, што... усе чыны Рэпіхаўскай адміністрацыі карэнныя каталікі..., якія пастаянна над намі смяюцца. Пры тым, і былы ксёндз Дзішкляневіч хоць і знаходзіцца ў Наваградку ... увесь час падбухторвае ... прашу дазволу,.. не прымушаць іх так хутка да праваслаўных абрадаў, дазволіць ім стаяць на каленях, садзіцца падчас абедні, што ў іх было ў звычайнасці і па іхняму маліцца да таго часу, пакуль усё не ўладзіцца з суседнімі лацінскімі прыходамі..."
Навагрудскае жандарскае кіраванне ў сваім лісце да мінскага губер-натара тлумачыла нежаданне насельніцтва м. Ліпска пераходзіць у пра-васлаўе тым, што"... святар Бараноўскі бярэ з іх вельмі шмат за шлюбы і розныя духоўныя ахвяры..."на што ў адказ было загадана: "запатрабаваць ад святара тлумачэнне адносна вымагальніцтва".
Аднак, думаецца, прычына гэтага факту значна больш сур'ёзна, чым ўяўлялася мясцовым і губернскім чыноўнікам і заключалася ў шматвяко-вай традыцыі, што разумеў нават мясцовы святар: "... Сяляне м. Ліпска не прынялі праваслаўе, якія не спагнаннем даходаў пакрыўджаныя... "
Як ужо гаварылася, маёнтак Рэпіхава (па-езуіцкае) перайшло да Кан-станціна Канстанцінавіча Патоцкага па спадчыне ў 1860 - я гады, a ад яго-да сына Томаша. У "спісе землеўладальнікаў Мінскай губерні за 1911 г." ...паведамляецца, што менавіта ён з'яўляецца ўжо ўладальнікам маёнтка; у падобных выданнях за 1876, 1888 гг. і наступных адзначаецца, што ўла-дальнікі маёнтка прытрымліваюцца Рымска-каталіцкага веравызнання.
З прычыны гэтага і ў сувязі з адсутнасцю ў Ліпску касцёла ўладаль-нік мястэчка граф Патоцкі яшчэ ў красавіку 1867 г.звяртаецца ў розныя інстанцыі, у т. л. у Дэпартамент духоўных спраў замежных веравызнанняў МУС з просьбай o дазволе пабудовы касцёла ў Ліпску на ўласныя сродкі.
Аднак, мяркуючы па выніках, дазволу на пабудову Касцёла не было, перапіска па гэтым пытанні расцягнулася на дзесяцігоддзі - аб чым свед-чаць дакументы, якія захоўваюцца ў фондах расійскага Цэнтральнага гістарычнага архіва.
У Расійскім Дзяржаўным гістарычным архіве (РДГА) г. С.-Пецярбурга выяўлена некалькі дакументаў, якія тычацца гісторыі бу-даўніцтва новага касцёла і яго парафіі. Так, уяўляе цікавасць змест ліста, пасланага Мінскім губернатарам у Дэпартамент духоўных спраў замеж-ных вызнанняў:"... У Ліпску Навагрудскага павета да 1867 года існавала Рымска-каталіцкая капліца, закрытая ў тым жа годзе па распараджэнні б. міністра губерні. Замест гэтай капліцы парафіяне ... маюць намер пабуда-ваць цяпер новы касцёл на пляцы зямлі, адведзеным гр. Патоцкім, прычым у склад прыхаджан праектаванага касцёла мае ўвайсці да 500 чалавек каталікоў мястэчка Ліпск, эканоміі гр. Патоцкага і суседніх паселішчаў; па паведамленні настаяцеля Дарэўскага касцёла ў м. Ліпск і бліжэйшых вёсках, якія маюцца ўвайсці ў склад новага прыходу да 1300 душ каталікоў. Да гэтага прысавакупляю, што на ўвазе аддаленасці парафіяльных касцёлаў ад Ліпска хадайніцтва вернікаў аб дазволе пабудаваць рымска-каталіцкую царкву на адведзенай гр.Патоцкім зямлі, па-мойму думка заслугоўвае ўвагу. Пры гэтым прыкладаю план мясцовасці пад пабудову касцёла..."
На жаль, ні плана мястэчка, ні праекта самога касцёла, аб якім гаворыцца ў гэтым жа дакуменце, у справе не маецца: альбо чарцяжы былі страчаныя; альбо дасланыя ў будаўнічае аддзяленне Мінскага губернскага праўлення, дзе нашы пошукі таксама поспеху не мелі - страты архівасховішчаў не папаўняюцца.
У іншым выяўленым дакуменце, датаваным 1907 г. пробашч Дарэўскага касцёла кс. Казімір Ваньковіч у сваім рапарце тлумачыць? "...в. Ліпск мы абралі месцам для пабудовы новага касцёла, бо гэта вёска з'яўляецца цэнтрам б. Крывошынскай Рымска-каталіцкай парафіі, якая скасаванай больш за 30 гадоў таму назад і знаходзіцца ў 40 вёрстах ад Дарэўскага касцёла... / і таксама прыкладае план на пабудову каменнага новага касцёла, таксама ў справе адсутнічаючага.
Сацыяльна-палітычная сітуацыя ў Расійскай дзяржаве змянілася для каталікоў да лепшага, у гэтыя гады зноў пачалі будавацца новыя касцёлы, рамантавацца старыя культавыя будынкі. Уладальнік Ліпска-Канстанцін Патоцкі таксама атрымлівае, нарэшце, дазвол на будаўніцтва новага каменнага касцёла, які дзякуючы таксама нястомнай дзейнасці ксяндза Казіміра Ваньковіча быў узведзены практычна за адзін год.
Будаўніцтва касцёла было пачата па вырашэнні Дэпартамента ду-хоўных спраў замежных спавяданняў МУС у 1907 г.
16 снежня 1908 года настаяцель Дараўскага р-да касцёла кс. Б.Яселовіч дакладваў у Магілёўскую рымска-каталіцкую кансісторыю: "сім маю давесці да ведама... што мною згодна дазволу Яго Эксцэленцыі Г. Магілёўскага арцыбіскупа ад 9 гэтага снежня № 6896 у г.Ліпск Дарэўскага прыходу прысвечаны новы касцёл 13 гэтага снежня пад імем св. Томы Апостала."
Акт асвячэння здзейсніў Магілёўскі суфраган біскуп Цэпляк. Касцёл быў прыпісаны да Дарэўскага касцёла, належаў разам са Сноўскай, Сваяціцкай і Баранавіцкай калпіцамі да аднайменнай Дарэўскай парафіі.
І ў 1908 годзе меў 400 вернікаў.
Цікавы той факт, што ў перыяд будаўніцтва новага мураванага касцёла ў Ліпску існавалі яшчэ руіны старога драўлянага касцёла, якія можна бачыць на прыкладаемых да гістарычнай даведкі ілюстрацыях.
Думаецца, на момант асвячэння касцёла яго будаўніцтва яшчэ не бы-ло цалкам завершана і працы працягваліся яшчэ некаторы час: магчыма гэтым тлумачыцца іншая дата яго пабудовы, якая сустракаецца ў апублікаваных крыніцах – 1910 года.
Некалькі гадоў Ліпскі касцёл не меў сваіх метрычных кніг і прыхад-жане былі вымушаныя ў любую пару года, у любое надвор'е ў выпадку патрэбы звяртацца ў Дарэўскі касцёл, які знаходзіцца ў 42 вёрстах. У сувязі з гэтым у ліпені 1911 года капелан Ліпскага касцёла звярнуўся да кс. Ю. Матусевіча (пробашчу Дарэўскага касцёла ў тыя гады) з просьбай выслаць у Ліпскі касцёл метрычныя кнігі і дазволіць Ліпскаму касцёлу "мець і карыстацца ўласнай пячаткай, пры чым... пячаць ўжо набыта зас-навальнікам касцёла графам Патоцкім". Просьба была задаволена ў ліпені таго ж года.
У будаўніцтве касцёла, узведзенага на асабістыя сродкі гр. Канстанціна Патоцкага, вялікую дапамогу аказаў Жукоўскі, давераная асоба ўладальніка Ліпска. Доўгія гады спадчыннікі гр. Патоцкага цалкам забяспечвалі ўтрыманне Касцёла і капелана - так працягвалася да восені 1939 г.
Падчас Другой сусветнай вайны будынак касцёла не пацярпеў: толькі пасля закрыцця Рымска-каталіцкай парафіі ў канцы 1940-х гадоў пачалося яго паступовае разбурэнне, якое прывяло да частковых, часам значных страт архітэктурных дэталяў і канструкцый
У 60-х гадах XX стагоддзя па ініцыятыве і пры ўдзеле супрацоўнікаў кафедры архітэктуры і студэнтаў БПІ была праведзена работа па выяўленні і даследаванню помнікаў архітэктуры Беларусі. Перад кожнай экспедыцыяй у райвыканкамы высылаліся запыты аб наяўнасці помнікаў. Так, выканаўчы камітэт Ляхавіцкага райсавета працаўнікоў на запыт адка-заў наступнае:"...Паведамляем што ў В. Ліпску, Крывіцкага с/с ёсць царква (1880) рэканструявана пад тарна-бандарны цэх". Прыведзены фрагмент дакумента сведчыць не толькі аб тым, што выканаўчыя ўлады раёна не ве-далі сваёй гісторыі, не цікавіліся помнікамі, якія яны былі абавязаны за-хоўваць, але і свядома ішлі на іх знішчэнне, выкарыстоўваючы іх пад склады, перабудоўваючы без уліку іх архітэктурна-мастацкага значэння і іх ролі у жыцці людзей.
У цяперашні час помнік архітэктуры пачатку XX ст. - касцёл у в. Ліпск вернуты сапраўдным яго ўладальнікам – Рымска-каталіцкай су-полцы: пачаўся новы гістарычны этап у жыцці храма - пасля фізічнага аднаўлення (будынак касцёла патрабуе значных фінансавых сродкаў і намаганняў для правядзення рэстаўрацыйных работ-прыйдзе духоўнае адраджэнне храма.
Крыніца пошука:
1. Адамовіч, С. Помнік архітэктуры пачатку XX ст. Касцёл у в. Ліпск Ляхавіцкага раёна [эскізны праект] / С. Адамовіч // Брэст: ГМП «Брэстрэс-таўрацыяпраект». - 1994 г. (Гістарычная даведка). С.1-9.
