Мядзёлка Паўліна. Біяграфічныя звесткі

Паўліна Вінцэнтаўна Мядзёлка (24 верасьня [ст. ст. 12 верасьня] 1893, мястэчка Будслаў Вілейскага павету Віленскай губэрні (цяпер Мядзельскі раён Менскай вобласьці) — 13 лютага 1974, Будслаў) — беларуская артыстка, пэдагог, мэмуарыстка. Псэўданім: Паўлінка; крыптанім: М..

Нарадзілася Паўліна Мядзёлка 24 верасьня [ст. ст. 12 верасьня] 1893 у мястэчку Будслаў Віленскага павета. Бацька Вінцэнт Мядзёлка касьцёльны арганіст. У 1898 сям’я пераехала ў Глыбокае. Тут Паўліна Мядзёлка скончыла Глыбоцкую царкоўнапрыходскую вучэльню. З 1907 у Рызе, вучылася на вечаровых курсах для дарослых. З 1909 у Вільні, займалася ў прыватнай жаночай гімназіі Нязьдзюравай і Райсьмілер. Пазнаёмілася зь Янкам Купалам, А. Бурбісам, Ядвігіным Ш., Цёткай, З. Бядулем, К. Каганцом, стала ўдзельніцай сацыялістычных гурткоў. Увосень 1912, пасьля сканчэньня гімназіі, накіравалася ў Пецярбург на Вышэйшыя камэрцыйныя курсы, якія скончыла ў 1914.

У 1913 выканала ролю Паўлінкі ў пецярбурскай прэм’еры п’есы Я. Купалы.

Падчас 1-ай сусьветнай вайны ў эвакуацыі ў Царыцыне. З восені 1916 у Петраградзе, сакратар Беларускага камітэта дапамогі ахвярам вайны. У 1917 працавала ў Кіеве ў «Саюзе гарадоў», у аддзеле дапамогі ахвярам вайны па арганізацыі дзіцячых прытулкаў. У кастрычніку 1917 па дамоўленасьці з княгіняй Магдаленай Радзівіл арганізавала беларускую школу ў вёсцы Жорнаўка Ігуменскага павету. Пасьля таго, як у сакавіку 1918 школа была закрытая, перабралася ў Менск.

Працавала настаўніцай, удзельнічала ў пастаноўках Першага таварыства беларускай драмы і камэдыі. Наведвала Вільню і Гародню. З 1918 выступала ў друку зь вершамі. Зь вясны 1919 інспэктар беларускіх школ, кіраўнік Грамады беларускай моладзі і драматычнага гуртку ў Гародні. 20 ліпеня 1919 арыштаваная польскімі ўладамі за ўдзел у выданьні газэты «Родны край» (Гародня), дзе, дарэчы, і друкавалася.

З пачатку 1920 у Менску, кіравала беларускай жаночай школай. Зноў арыштавана разам з мужам Т. Грыбам польскімі ўладамі ў траўні 1920. Перад наступленьнем Чырвонай Арміі вывезена ў Варшаву, сядзела ў турме Вронкі на Пазнаншчыне. Пасьля вызваленьня накіравана на жыхарства ў Лодзь з забаронай пераяжджаць на «ўсходнія крэсы». Па падробных дакумэнтах выехала ў Вільню, потым (у лютым 1921) трапіла ў Летуву.

У Коўне займалася выданьнем агітацыйнай літаратуры, накіраванай супраць польскай акупацыі Заходняй Беларусі. Друкавалася ў газэце «Сялянская доля». З восені 1921 па прапанове Ц. Гартнага працавала ў выдавецкім аддзеле пры савецкім пасольстве ў Бэрліне. У 1922 пераехала ў Латвію, выкладала ў беларускай гімназіі ў Дзьвінску (цяпер Даўгаўпілс). У траўні 1924 арыштаваная латыскімі ўладамі разам зь іншымі выкладчыкамі. Апраўданая судом у красавіку 1925.

22 траўня 1925 разам з братам Зыгмусем прыехала ў БССР. Працавала ў сэктары мастацтва Інбелкульту. У 1927—1930 выкладала беларускую мову ў Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі.

Арыштаваная ГПУ БССР 18 ліпеня 1930 па справе «Саюзу вызваленьня Беларусі»; высланая ў Казань. З восені 1932 выкладала расейскую мову і літаратуру ў адной з маскоўскіх школ.

Улетку 1947 пераехала ў Будслаў. Да 1958 працавала настаўніцай. У Будславе напісала свой найбольш значны твор — мэмуары «Сьцежкамі жыцьця», якія ў фрагмэнтах пачалі друкавацца з 1958 (асобным выданьнем выйшлі ў 1974; ч. 2 надрукавана ў 1993).

Заслужаны дзеяч культуры Беларусі (1966).

Пахаваная на старых каталіцкіх могілках у Будславе.

Мядзведзічы

3 успамінау Пауліны Мядзслкі

Паўліна Вікенцьеўна Мядзёлка (1893—1974) — заслужаны дзеяч культуры БССР, зрабіла значны ўклад у развіццё беларускага тэатральнага мастацтва, вяла вялікую грамадскую і культурна-асветную работу. У 1918—1919 гг. працавала настаўніцай у Мядзведзічах. Успаміны друкуюцца з яе кнігі «Сцежкамі жыцця» (Мн.. 1974. С. 121—127).

Краю мой родны, як выкляты богам,

Столькі ты зносіш нядолі!

Хмары, балоты, над збожжам убогім

Вецер гуляе па волі.

М. Багдановіч.

Летам 1918 года з галоднага Паволжа вярнулася ўся наша сям’я. Трэба было шукаць для іх і страхі над галавой і працы для бацькі і брата, а ў Мінску, акупаваным немцамі, знайсці гэтага было немагчыма. Акурат у гэ- ты час у вёсцы Мядзведзічы Слуцкага павета надумалі адкрыць беларускую школу і прыслалі ў Мінск чалавека, каб пашукаў настаўніка. Там, як ён сказаў, знойдзецца па вёсках праца і для бацькі з братам. Я паехала туды ў агледзіны.

Мядзведзічы — даволі вялікая вёска, хаты якой расцягнуліся ў адну доўгую вуліцу. Пасярэдзіне вуліцы, на ўзгорку. касцёл, як відаць, нядаўна пабудаваны. У лепшых хатах размяшчаўся нямецкі гарнізон. Асобнага бу- дынка для школы не было. Пад школу мясцовы ксёндз аддаў больш чым палавіну касцельнага дому, накінуўшы ў ім для сябе два пакойчыкі.

— Я ў вашы школьныя справы ўмешвацца не буду, — сказаў мне пры спатканні ксёндз дэ Вольда-Хрулевіч, сярэдніх гадоў мужчына, са срэбрам у валасах.— Школа павінна быць незалежнай ад касцёла, але ў матэ- рыяльных клопатах, калі не адмовіцеся, я вам дапамагу.

Мяне нямала здзівіла такая заява ксяндза, а таксама і тое, што ён у гутарцы з усімі карыстаўся не польскай мовай, як бадай усе ксяндзы, а рускай, часамі бсларускай.

У хуткім часе, забраўшы сваю сям’ю, я пераехала ў Мядзведзічы. Шмат цікавага я там даведалася пра гэтага незпычайнага ксяндза.

У маладосці ён быў капеланам у Оршы і выкладаў ралігію ў гімназіі. Кожнае лета, апрануўшыся ў цывільны касцюм, выязджаў падарожнічаць за граніцу. Аб’ездзіў усю Еўропу з канца ў канец, пабываў і ў Афрыцы. Да вышэйшай каталіцкай улады дайшлі чуткі аб яго некаторых поглядах, несумяшчальных з духоўным санам. Выклікавы на суд перад капітулай, ён не адмовіўся ад сваіх перакананняў, не раскаяўся. За гэта ён панёс пакарнне: перш забаранілі яму на працягу года адпраўляць усякія службы ў касцёле і выкладаць у школах закон божы, а пасля саслалі на пяць гадоў у глухую вёску Мядзведзічы.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, як толькі ўстанавілася ў Мядзведзічах Савецкая ўлада, Хрулевіч адзін з першых, зняўшы сутану і апрануўшы ватнія нагавіцы, узяў у рукі вінтоўку і стаў у рады сялянскіх хлопцаў, якія на вуліцы вучыліся вайсковай справе. А калі яго выбралі ў рэўком, ён адразу пачаў дзяліць панскія маёнткі і раздаваць сялянам землі. Аднак нядоўга патрывала Савецкая ўлада: прыйшлі немцы, і Хрулевіч зноўнапяліў на сябе сутану. Цяпер ён энергічна ўзяўся за арганізацыю сялянскага кааператыва, на сродкі якога рашылі адкрыць беларускую школу.

Адносіны яго да касцельнай службы былі іранічныя: спяваную імшу з працэсіяй ён называў операй, чытаную імшу — п’есай, нешпар (вячэрнюю службу) — аперэткай, а жалоблую — драмай, калі з нябожчыкам, або трагедыяй. Часта, стукаючы ў акно, клікаў арганіста: «Бацька, ідзём абедню г…ць!»

Раз у час гутаркі я спыталася ў яго, ці верыць ён у бога.

— Ты ў мяне не пытайся пра гэта, не цягні за язык, бо калі я загавару, дык ведаю, да чаго дагаваруся.

— Дык чаму вы не скінеце сваёй сутаны і не станеце вольным, роўным з усімі грамадзянінам?

— Бо ў мяне дурлая натура. Раз я даў клятву, я мушу яе стрымаць. Я ні разу яшчэ ў жыцці сваім це зламаў свайго слова. А прытым, што я магу зрабіць пры сучасных умовах, пры немцах? Куды падацца? Вось каб даўжэй патрывалі бальшавікі,— дабавіў, хітра ўхмыльнуўшыся,— дык можа б і рашыўся.

Заняткі ў школе адбываліся ў дзве змены. Не паспееш пасля заняткаў як след паабедаць, а пад акном стаіць ужо запрэжаны Жоржык, і Хрулевіч пугаўём стукае ў акпо:

— Хутчэй, а то Жоржык не хоча стаяць!

Кожны дзень па графіку мы выязджалі ў навакольныя вёскі. Пад’язджаючы да першай хаты ў вёсцы, Хрулевіч сыходзіў з калёс ці то саней і, стукаючы ў вокны, склікаў народ: «На сход, на сход пара!» Канём не трэ было мне кіраваць: Жоржык ведаў, у вароты якога гаспадара трэба завярпуць. А народ сыходзіўся ці то ў адну з большых хат, ці ў зямлянку, і пры асвятленні смаляка па пяколку або лучын, заткнутых у шчыліны сцен, я пачынала гутарку.

Як і ў Жорнаўцы, я пачынала з падзей на свеце, калі што ведала з газет, якія зрэдку хто прывозіў з горада, а пасля пераходзіла да іншых тэм. Найболыш цікавіліся людзі прыродазнаўствам, сацыяльнымі пытаннямі, рэвалюцыйным рухам. У часе гутаркі Хрулевіч сядзеў дзесьці ў закутку і адтуль кідаў рэплікі, падахвочваючы публіку да актыўнага ўдзелу ў гутарцы. Пасля гэтага ішла мастацкая частка: чыталі мастацкую літарату- ру, вершы, спявалі беларускія народныя песні. Мала народпых песень ведала вясковая моладзь, бо ксяндзы вякамі забаранялі спяваць, адмаўляліся хрысціць дзяцей, даваць шлюб тым, у чыёй хаце адважваліся спяваць свецкія песні. Але цяпер ахвотна вывучалі новыя песні, а часам і старыя бабулькі ўспаміналі калісь забароненыя свае песні.

 У адной вёсцы не было больш адпаведнага месца для нашых сходак, як у новым будынку школы. Але школа, як і ўсе ў той акрузе, апрача Мядзведзіцкай, была польская, і настаўніца, ведаючы ўжо аб характары нашых вячорак, катэгарычна адмовілася даць ключы ад школы. Хрулевіч звярнуўся да бацькоўскага камітэта. 3 вялікім скандалам адабралі ад яе ключы, і з таго часу бацькі заўсёды адкрывалі нам гэту школу.

Сяляне ахвотна прыходзілі на такія сходы – і старыя і малыя,— уважна слухалі, задавалі шмат пытанняў, самі выступалі, дзяліліся сваімі думкамі, спрачаліся. Гэта давала мне велізарнае задавальненне. Позна ўвечары вяртаешся дамоў. Скрыпяць на марозе палазы. Мільёны зорак усміхаюцца табе. Вось маё любімае сузор’е Арыён, а там мільгае рознымі колерамі Сірыус. Душа ноўніцца пачуццём шчасця ад свядомасці, што ты недарэмна копціш неба, шго не засохпе зерне, засеянае ва ўзараную глебу.

У канцы лістапада занепакоіліся немцы, пачалі звязваць свае клункі. «Нах хаўзе!»(Дадому!) — радасна шапнуў стары салдат. Хутка мы пачулі, што ў Нямеччыне рэвалюцыя. А ў пачатку студзеня 1919 года прыйшла радасная вестка: абвешчана Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, у Мінску ўтварыўся Беларускі ўрад на чале са Зм. Жылунові- чам. Ніхто не мог уседзець у хаце. На вуліцу Мядзведзіч высыпаў народ. Прыйшлі сюды жыхары і з навакольных вёсак. Залунаў над народам чырвоны сцяг. У радасным узбуджэнні пастроіліся ў шарэнгі і з песняй: «Смело, товарищи, в ногу» прайшлі з канца ў канец праз усю доўгую вуліцу. У часе мітынгу выбралі рэўком, у які ўвайшлі былыя матросы, рабочыя піцерскіх заводаў, сяляне.

Але не прайшло, бадай, і месяца, як раптам уварваўся ў Мядзведзічы атрад белапалякаў пад камандай Дамброўскага. Афіцэры сабраліся каля касцёла і рушылі на кватэру ксяндза. Пабачыўшы праз акно няпрошапых гасцей, Хрулевіч згроб пад паху кніжкі і, замкнуўшы на ключ дзверы, выскачыў праз кухню і падаўся ў лес.

— Дзе ксёндз? — пытаюць.

— Выклікалі да хворага ў якуюсь вёску,— адказваем.

Сунуліся ў маю кватэру.

— А то цо такего? — азваўся адзін вусаты, паказваючы хлыстом на школьныя табліцы і лозунгі на сцяне.— По якему то? Цо то ешчэ за Бе-ла-русь?

— То, пані есть бялорусінка? — здзіўлена пытае другі.

— Так, беларуска. І школа, у якой я працую, беларуская, таму і надпісы на гэтай мове.

— Усіх гэтых беларусаў трэба расцягнуць ды ўсыпаць ім па сотні гарачых,— сціснуўшы зубы, працадзіў вусаты.

— Но-но-но! Замоўкні, пан. Я гэту панну ведаю, яна дружыла з маёй сястрой, як вучыліся ў гімпазіі,— падаў голас высокі малады афіцэрык. ІІрыгледзелася я і пазнала малодшага брата Марысі Федаровіч. Я калісь бывала ў іх доме. Матка іх цікавілася беларускім нацыянальным рухам і ахвотна гаварыла са мной па-беларуску, прасіла прынесці ёй што-небудзь з беларускай літаратуры Федаровічы мелі свой маёнтак пад Шаркаўшчы- най. I цяпер, каб не заступніцтва Федаровіча, магчыма, прыйшлося б мне назаўтра легчы пад панскія бізуны.

А Хрулевіч так і пе прыйшоў нанач дамоў. Хтосьці ўжо данёс, што бачылі, як ён пехатой адзін падаўся ў лес, калі польскае войска было ўжо ў Мядзведзічах. Афіцэры зламалі замок у дзвярах і ўсю ноч пілі і гарланілі ў ксяндзоўскім пакоі. Назаўтра пачалася экзекуцыя. 60 чалавек расцягнулі плашмя па вуліцы і пачалі біць. Старэйшаму з катаваных было 70 гадоў, а малодшаму— 12. Адзін жаўнер стаў ботамі на выцягнутыя рукі хлопца і, гакаючы, біў яго з усёй моцы, а хлопец вужакай віўся ад болю. Стары ў той жа дзень памёр, не вытрываўшы катавання. Узарваўшы ў некалькіх месцах чыгунку, масты, атрад Дамброўскага ўзяў напрамак на Сіняўку. У ваколіцы паявіліся незнаёмыя людзі ў цывільнай вопратцы, пакінутыя Дамброўскім. Узняла галаву польская шляхта, арганізавала сваю ўладу.

У час заняткаў у школе з’явіўся якісь панок і адрэкамендаваўся інспектарам польскіх школ.

— Школа беларуская і не падлягае польскай інспекцыі,— кажу,— а таму прашу не перашкаджаць мне весці ўрок.

Аднак ён нахабна ўсеўся на заднюю лаўку і прапанаваў мне працягваць заняткі.

— Дзеці,— звярнулася я да класа,— сягоння заняткаў болып не будзе, можаце ісці дамоў.

Аж затросся і пачырванеў ад злосці пан іпспектар. Груба загадаў зняць са сцен усе табліцы на беларускай і рускай мовах, даць яму школьны журнал і мае планы ўрокаў. Я адмовілася і сказала: калі ён зараз жа не пакіне школы, дык я замкну яго тут на ключ і паклічу людзей, каб яго вывелі адсюль. 3 лаянкай пабег ён да ксяндза і патрабаваў безадкладна зняць мяне з работы.

— Школа ўтрымліваецца на сродкі кааператыва,— адказваў Хрулевіч,— і толькі праўленне кааператыва мае права назначаць і знімаць настаўніка. А цяпер пан інспектар прабачыць, але я мушу адлучыцца з дому па сваіх службовых справах.

— Як гэта? Ксёндз пробашч і абедам мяне не пачастуе?

— На жаль, я ўжо паабедаў і больш не маю часу з панам гаварыць. Калі хочаце, можаце сабе тут пасядзець, а я ўжо пайду. Да пабочэння, пане інспектар! — і пайшоў.

Пацягнуліся тыдні і месяцы ў невыразнай сітуацыі. Улада мянялася праз кожныя 3— 5 дзён, а найчасцей жылі без усякай улады. То праходзілі часці Чырвонай Арміі, то наляталі польскія паны, якія пагражалі, што ксёндз будзе вісець на адным суку, а настаўніца — на другім. Аднойчы нейкая часць Чырвонай Арміі затрымалася ў нас блізка каля тыдня. Мы спадзяваліся, што ўжо можна спакойна далей жыць і працаваць, што не будзе больш змен. Аж чуем, чырвонаармейцы спешна рыхтуюцца да адыходу.

Я параілася, у які бок мне падацца, каб дабрацца да Мінска, бо далей тут заставацца небяспечна, калі зноў вернуцца паны.

— На Мінск дарога адрэзана, – адказаў камандзір,— туды вам цяжка будзе дабрацца, і я не ведаю, што ў тым напрамку адбываецца.

Параіўшыся дома і распытаўшыся ў людзей, дзе спакайнейшая дарога, рашылі ніводнага дня ўжо тут не заставацца і, калі не ўдасца прабіцца на Мінск, накіравацца ў Вільню: там усё ж такі засталіся, пэўна, свае людзі, якія могуць даць часовы прытулак. Назаўтра раніцай з невялічкімі клункамі ў руках рушылі з братам пехатой у дарогу.

Мядзёлка Паўліна // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. Мінск: БелЭН, 1989. – С. 143 – 146.

Из мемуаров Павлины Мяделки цензура вырезала имена  репрессированных и усики Купалы

В жизни заметной фигуры в белорусской культуре начала ХХ века Павлины Мяделки были польская и советская тюрьма, лечение в психбольнице, близкая дружба с Янкой Купалой и короткий брак с революционером. Обо всем этом рассказывается в неподцензурном варианте мемуаров “Сцежкамі жыцця”, которые полностью опубликовали спустя 60 лет после начала их написания. «Комсомолка» узнала, что из текста вычеркнули цензоры.

Опасные мемуары так и не подержала в руках

Мяделка со времен главной роли в первой постановке купаловской «Павлинки» (1913 год), попала, как сейчас сказали бы, в ли­тературную тусовку. Тогда ей было 20 лет. Она родилась в Будславе на Мядельщине,  росла в Глубоком. Дать Павлине об­разование помогли друзья-соседи ее не­богатой семьи – де­вушка училась в Риге и Вильно, там позна­комилась с белорусски­ми писателями. А Павлинку сыграла в годы учебы на Высших ком­мерческих курсах в Петербурге. Там же юной красавицей увлекся 31-летний Янка Купала, уже известный поэт. Он да­же сделал ей предложение, но Павлина ему отказала – сказала, что любит друго­го. Однако с Купалой дружила до кон­ца его дней.

Во время Первой мировой войны и революционных событий Мяделка за­нимается потерпевшими от боевых дей­ствий. Потом с жаром бросается в по­литику, знакомясь с будущим мужем, политиком-эсером Томашем Грибом. Правда, считаные годы совместного пути этой пары больше состояли из за­ключений в польских тюрьмах – неко­торые их союз и вовсе считают фиктив­ным. А первое впечатление Павлины от БССР, куда она перебралась после вы­сылки из Латвии в 1925-м, – слезы радо­сти в книжном магазине от бесчислен­ных книг на белорусском языке. Шла белорусизация, начался НЭП.

Павлину сразу предупредили: «Пачакай, як агледзішся, дык не тое запяеш». И правда: в 1930-м за­нятую на ниве просвещения Мяделку арестовывают по сфабрикованному чекиста­ми делу мифического Сою­за освобождения Беларуси. Под конвоем ее доставляют из Москвы в Минск, запирают в тюрьму ГПУ, затем – в казанскую психбольницу. Только спустя два года ей удалось перебраться в Москву и устроиться в школу, хотя и там в 1937-м она на год получила «волчий билет» по итогам аттестации, не да­вавший права преподавать.

В Беларусь Павлина Викентьевна вернулась в 1947 году после смерти отца досматривать немощную маму в родном Будславе. В местной школе Мяделка не только преподавала язык и литературу, но и организовала хор, стала заслуженным деятелем культуры БССР. А еще полто­ра десятка лет до самой смерти пы­талась издать свои мемуары «Сцежкамі жыцця». Еще в 1959-м первые их стра­ницы опубликовал журнал «Полымя». Его главред Максим Танк и посоветовал Павлине заняться книгой. Но по руко­писи прошелся назначенный ее редак­тором Иван Шараховский – его рецен­зия надолго перекрыла мемуарам путь к читателю.

Были там замечания по литературной части и пожелания дать больше о встре­чах Мяделки с Купалой, Коласом, Тет­кой, Бядулей, Гартным. Хотя редактор замечал: мемуаристка раскрывает по­рой не лучшие черты знаменитостей! Но главная причина редакторских со­мнений была в том, что слишком ча­сто мелькали фамилии «адраджэнцаў» времен царской России, Белорусской Народной Республики, польской ок­купации…

Эту рецензию Павлина Викентьевна в своей переписке с присущей ей пря­мотой сравнивала с доносами 1930-х и искала справедливости в Союзе писа­телей, даже дошла до Верховного Со­вета БССР. Ее поддерживали, давали рекомендации, определяли редак­торов на общественных началах (например, Владимира Короткевича), но издание откладывалось вновь и вновь.

Вышла книга в 1974-м, но Мяделка не успела подержать ее в руках – умерла за несколько месяцев до издания. В скромный томик «Сцежкамі жыцця» вошел рассказ о событиях до приезда Павлины Викентьевны в БССР в 1925-м.

– Именно эта часть ее воспоми­наний и пострадала от ножниц цензуры, – говорит директор Бело­русского государственного архивамузея литературы и искусства Ан­на Запартыко. – В рукописи есть сокращения простым каранда­шом, а в машинописи еще и за­черкнутые редактором или цен­зором предложения, абзацы, а порой и десятки страниц текста.

Анна Вячеславовна составила и прокомментировала новое из­дание «Сцежкамі жыцця», вы­шедшее в «Беларускай мемуарнай бібліятэцы» издательства «Лімарыус». На основе рукопи­си восстановили уже опублико­ванное так, как это задумывалось автором. К этому добавились неизданные страницы, а также вторая книга и «Беглыя нататкі для памяці» – Мяделка дала к ним заголовок «Факты, якія ніколі не могуць і не павінны быць апублікаваны». Лариса Горецкая, же­на ученого Гаврилы Горецкого, должна бы­ла по просьбе Мяделки передать эти материа­лы Максиму Танку спу­стя 25 лет после ее смер­ти, но сделала это уже в 1991-м. Два года спу­стя вторая книга и «Беглыя нататкі…» вышли в журнальном формате с небольшими сокраще­ниями, а теперь – первая книжная публикация.

Под запретом – польские писатели и чудеса в костеле

В первых разделах Мяделка расска­зывает о своем детстве, семье, ученичестве, студенчестве. Например, остался в книге такой диалог на уроке закона Божьего, подходивший духу советского высмеивания религии. «У Хрыста не было бацькі. Дзева Марыя радзіла Хрыста, будучы непарочнай», – говорит поп. – «Дык праваслауны Хрыстос быў байструк?» – вспоминает Мяделка свои слова, рассмешившие класс. Зато вылетел эпизод о глубокском костеле – говорилось о небольшом местном чуде. Настоятель каждый год надевал на голову фигуры Христа новый парик, с которого на глазах изумленных прихожан в день праздника остри     галось несколько прядей волос – получалось, будто волосы отрастали.

Соседство эпизодов дает понять, что не удовлетворяло цензоров, а с чем они соглашались. Так, сохраняется упоми­нание, что Павлина брала в частной би­блиотеке книги Тургенева, Мамина-Сибиряка, Лескова. Зато опущено, что бла­годаря отцу – курьеру филиала польского издательства – к 10 годам Мяделка проч­ла немало польской литературы: Сенкевича, Пруса, Ожешко. В книге упомя­нуто посещение бесплатных уроков у панны Юлии, но вырезано, что там де­вочку усердно учили польскому языку и патриотическим песням. Нет расска­за и о том, что ей было стыдно за то, что она пела «Естэм полька, полька мала», как и того, что Павлина осознала себя белоруской, прочитав текст Франтишка Богушевича со знаменитой фразой «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не умерлі». Не попал в книгу и эпизод о том, как у Мяделки не приня­ли экзамен из-за того, что она назвалась белоруской и католичкой. А в пассаже о «нацыянальнай палітыцы царскай улады» слово «нацыянальная» редактором меняется на «асветную». А потом выре­зается весь абзац на эту тему.

В рукописи сама Мяделка сделала приписку «не для друку» на эпизоде, где рассказывала, что при отъезде в Ри­гу ей было жалко прощаться с отцом: «Сорамна прызнацца, але, маткі пакідаць мне не шкада было. Дзесьці глыбока затаілася дзіцячая крыўда. Я адчувала, што ў сям’і я была найменш любімым дзіцем. Колькі сораму і ўніжэння я выцерпела, калі, паставіўшы мяне перад чужымі людзьмі, мама пачынала жаліцца на мяне, стыдзіць, пералічваючы мае вольныя і нявольныя правіны, усе мае недахопы! Я і цяпер, на старасці гадоў, не магу без слёз успомніць, як сільна я жадала цяпла сардэчнага і ласкі. I знайшла я гэта ўсе ў чужых людзях, якія сталі для мяне радней роднай маткі». По иронии судьбы Мяделка и досматривала тяжелобольную мать.

Пострадали от цензуры и разделы, где Мяделка вспоминает об аресте, польских жандармах и тюрьмах. Возможно, дело в том, что там часто упоминались заклю­ченные по политическим статьям, в том числе за белорусскую работу, которая была не по душе ни полякам, ни боль­шевикам. Вылетели и любопытные де­тали. Скажем, как Мяделка передавала мужу в лагерь самогонку. Подчистили да­же курьезный эпизод, где при обыске на фотокарточке литовского адвоката Янулайтиса военный принял за Троцкого.

Душевского вырезали из-за бело-красно-белого флага, а Купалу – из-за усов

В рукописи Мяделки не однажды упоминаются Душевские, но каждый раз фамилию цензура либо вычерки­вает (а с ней порой и целые эпизоды), либо заменяет на что-то в духе «наш глыбокаўскі былы сусед». Причина – биография одного из носителей этой фамилии Клавдия Дуж-Душевского. Он был дипломатом и госсекретарем ВНР, автором бело-красно-белого- флага, потом оказался в ГУЛАГе. Еще один персонаж, по строкам о котором про­шелся красный карандаш, – Вацлав Ластовский. Премьер БНР, потом ученый секретарь Академии наук, он был ре­прессирован (кстати, по тому же делу Союза освобождения Беларуси, что и Мяделка) и расстрелян в 1930-е. В ма­шинописи еще не реабилитированно­го Ластовского обезличили, вычеркнув описание его внешности и голоса…

Имя княгини Магдалены Радзивилл много звучало последние пару лет в связи с перезахоронением ее останков в Минске. Мяделка же была школьной учительницей в ее владениях. Но десятки страниц о ней перечеркнули простым карандашом – хотя там хватает любо­пытных эпизодов. Например, о том, как сварливая княгиня после каждой ссоры со слугой Данилой уговаривала его вер­нуться и доплачивала строптивцу по 25 рублей. А когда княгиня решила уво­лить Мяделку и закрыть школу посреди учебного года, аргументом Магдале­ны было: «Вы всё для мужиков, для тых хамув і не кроплі благодарносці для ме­не» (княгиня говорила на смеси русско­го и польского языков. – Ред.).

А вот эпизоды о Янке Купале навер­няка пострадали из-за того, что образ народного поэта в описании Мяделки порой был да­лек от идеала. Ска­жем, впечатление от первой встре­чи утратило свою яркость: вместо «звычайны хло­пец, легкадумны, які так дбае аб сваіх вусіках і гаворыць толькі аб дзяўчатах» поя­вилось «хлопец, які вядзе не надта сур’ёзную гутарку». Вообще, в книге момент пер­вого знакомства смазан до телеграфно­го: «Я змоўкала, бо ўвайшоў Купала». А в рукописи было так:

«Пад носам (у Купалы. – Ред.) нейкая павязка з цюлю, зачэпленая шнурочкамі за вушы. Упусціўшы мяне, ён застаўся ў першым кухонным пакоі.

– Ку-па-ла? – здзівілася я. – Я ж зусім інакш сабе яго ўяўляла. А чаму ён у нейкім намордніку? Што, у яго вусны пакалечаны?

– Ды не! Гэта такі бінт, які прыціскае вусы, каб яны ўгору тырчэлі, – адказвае, смеючыся, Ластоўская.

– Фі, паскудства нейкае!

Праз хвіліну ўвайшоў Купала ужо прыадзеты і без намордніка. Светлыя невялічкія вусікі тырчэлі кверху востра закручанымі канцамі».

Не прошел цензуру и целый абзац об одном из лидеров первой национальной партии Белорусская социалистическая громада, основателе виленского Бело­русского музея Иване Луцкевиче. Хотя рассказан о нем почти анекдот: Луцкевич сумел всучить в Виленский кафе­дральный костел дешевую люстру по цене раритета XVI века. Этими деньга­ми удалось рассчитался с типографией за печать газеты «Наша Ніва». Кстати, именно о Луцкевиче мечтала Павлина, когда ей делал предложение провести с ним жизнь Купала, чья настоящая фа­милия отличается всего на одну букву – Луцевич…

Сергей ТРЕФИЛОВ.

 

Трефилов, С. Из мемуаров Павлины Мяделки цензура вырезала имена  репрессированных и усики Купалы / Сергей Трефилов // Комсомольская правда. – 2019. – № 1. – 3 – 8 января. – С. 8 – 9. 

Несцэнічныя ролі Паўліны Мядзёлкі

Кожны даследчык, які працуе з архівамі, марыць адшукаць дакумент, варты стаць своеасаблівым ключом да вырашэння пэўнай навуковай праблемы, неабходным звенчаком у імкненні да цэласнага бачання разрозненых фактаў грамадскакультурнага жыцця мінуўшчыны або канкрэтнай, гістарычна значнай асобы. Як правіла, такія залацінкі ў велізарнай агульнай масе прачытаных папер здабываюцца гадамі карпатлівай працы, іх вельмі няшмат «на выхадзе», таму так высока яны цэняцца спецыялістамі. Зрэдку здараецца натрапіць на самародак ці каштоўны камень, які нават без агранкі — даследчыцкіх абагульненняў і каментарыяў — самадастатковы ў сваёй першароднай чысціні, пазбаўленай ад пазнейшых міфалагізатарскіх напластаванняў.

Неспадзяванае выяўленне дакумента, наўпрост звязанага з жыццём і грамадска-культурнай дзейнасцю Паўліны Мядзёлкі (1893—1974), прый- шлося акурат да яе сёлетняга юбілею. Публікацыі, прымеркаваныя непа- срэдна да дня ўрачыстасці, звычайна апраўдваюць чытацкія чаканні хваласпеву на адрас юбіляра. Так і павінна быць: круглыя даты спачылых рупліўцаў беларушчыны — нагода ўспомніць іх добрым словам. Думаецца, сведчаннем асаблівай пашаны да чалавека з’яўляецца ўсё ж не прынагодная, а пастаянная цікавасць да яго следу ў гісторыі.

Зыходным пунктам нацыянальнага ўзвышэння ў агульнавядомай біяграфіі П. Мядзёлкі нязменна называецца роля Паўлінкі ў аднайменным драматургічным творы Янкі Купалы. Але чым яна стала ў жыцці першай выканаўцы — талісманам ці наканаваннем, — раскрывае ліст, які захоўваецца ў аддзеле рэдкай кнігі і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я. Коласа НАН Беларусі (фонд 6, воп. 1, адз. зах. 59).

У першай палове 1920-х гадоў Паўліна Мядзёлка-Грыб (менавіта так яна падпісвалася ў час сужэнства з Тамашом Грыбам, студэнтам Карлава ўніверсітэта ў Празе) працавала настаўніцай у Дзвінскай дзяржаўнай беларускай гімназіі (сёння Даўгаўпілс, Латвія), кіравала хорам і драматычным гуртком. Заснавальнікам і першым дырэктарам гэтай навучальнай установы быў Іван Краскоўскі, разам з якім П. Мядзёлка зведала судовы працэс па сфабрыкаваных палітычных абвінавачваннях, пасля афіцыйнага іх зняцця перабралася ў савецкі Мінск, ахоплены энтузіязмам нацыянальнага будаўніцтва.

У лісце да Уладзіміра Пігулеўскага, калегі па Дзвінскай гімназіі, і яго жонкі, Вольгі Бароўскай, Мядзёлка шчыра расказвала пра сябе, цікавілася лёсам блізкіх людзей у Латвіі. У пасляваенны час такія пытанні задавалі з вялікай асцярогай. Пад ініцыялам «К.», можна меркаваць, меўся на ўвазе Канстанцін Езавітаў. Маскіруючыся Эзопававай мовай, У. Пігулеўскі пісаў да І. Краскоўскага 21 студзеня 1950 года пра лёс Канстанціна Езавітава, сляды якога губляліся ў канцы вайны, і Сяргея Сахарава, сасланага ў Казахс- тан: «Конст. Бор. во время войны женился и уехал из Риги, а Сергей Петрович в 1945 г. поехал в экспедицию» (фонд 16, воп. 1, адз. зах. 152).

Дзвінская гімназія выхавала шмат таленавітых людзей, патрыётаў, якія раз’ехаліся па ўсёй Латвіі і розных краінах. Пасля прымусовага згортвання беларускай сістэмы адукацыі і нацыянальнага руху ў гэтай прыбалтыйскай краіне ў сярэдзіне 1930-х гадоў для большасці з іх набытыя веды не сталі асновай прафесійных. Пра тых, кім цікавілася П. Мядзёлка, з ліставання У. Пігулеўскага з Л. Краскоўскай (фонд 16, воп. 1, адз. зах. 137) удалося высвет- ліць наступнае.

Пятрук Мірановіч скончыў мастацкую акадэмію, працаваў у Рыжскай беларускай школе. Надзя Мікалаева Комісар пасля кансерваторыі стала прафесійнай спявачкай, выступала на радыё, удзельнічала ў канцэртах. Аня Бедарава працавала работніцай на фабрыцы ў Рызе, хварэла на сухоты, заўсёды брала ўдзел у беларускіх вечарынах. Іонік Карнавухі стаў афіцэрам латвійскай арміі, служыў у Даўгаўпілсе.

З абсалютнай даверлівасцю да блізкіх людзей П. Мядзёлка пісала пра сябе, сваіх бацькоў і брата. Перад намі аўтабіяграфія і, магчыма, споведзь збалелай душы. Кантрасны тэкст, пабудаваны на дынамічнай змене кадраў жорсткіх рэалій жыцця. Мяняліся палітычныя дэкарацыі, а Паўліна Мядзёлка, выведзеная на авансцэну нацыянальнай культуры яшчэ ў нашаніўскую пару, нязменна адстойвала права на сваю галоўную, немудрагелістую ролю — быць чалавекам.

 9.І.49

Будслаў

Ой, родненькія ж вы мае, ой мілыя! Якую ж вы мне прыемную неспадзеўку зрабілі, якую радасць! Няўжо ж вы жывыздаровы? Няўжо ўцалелі ў бурахнавальніцах?

І вы не памыліліся, угледзеўшы «знаёмую постаць» на фотаздымку ў «Літаратуры і мастацтве». Іншая справа, што, магчыма, наогул гэта памылка…

«Паўлінкі» даўно ўжо няма… І калі пачую гэта імя, мне да слёз робіцца сумна. Сумна і прыемна, што існуюць на свеце яшчэ людзі, якія помняць Паўлінку. Ужо даўно яе няма. Ёсць Пауліна Вікенцьеўна, больш правільна — Паулина Викентьевна, преподавательница русского яз. и литературы в белорусской школе…

А поэтому перехожу на русский язык. К тому же, Олечка, Тебе легче читать будет. Не думаю, чтобы Ты в Латвии усвоила хорошо белорусский яз.. И ещё одна причина: за 19 лет отрыва от родной почвы я отстала от современного белор. языка и орфографии настолько, что меня могут упрекнуть (как это уже имело место) в нацдемовщине.

Ваши строчки взметнули в душе такой вихрь чувств, воспоминаний, что очень трудно совладать с ними и толково изложить мысли и чувства. Вот стоит сейчас передо мной ваша фотокарточка, хочется говорить, столько есть чего сказать, столько пережить за это время (ведь почти четверть века прошло!), что не знаю, с чего начать. Да и невозможно же в письме всё рассказать, что пережило за 25 лет последних. Разве только схематически начертить жизненный путь.

Итак, до 27 г. Минск. Порывы к творческой, общественной деятельности охлаждались суровым «Осади назад! Не забывай…» 27—30 г. Горкі — преподавание языка и литературы в кач. ассистента по кафедре яз. и лит. и на рабфаке, драм. кружок, хор… Казалось, нашла своё место в жизни. 30—31 гг. стационар, затем Казань, психиатричка, работа инспектором в Наркомпросе Татарии. 31—47 г. Москва, почти год безработицы, наконец преподаватель русск. яз. в средних школах гор. Москва. В 37 г. выброшена из школы. Опять полгода безработная. Ищу правды, добиваюсь с трудом, восстанавливаюсь и работаю почти 10 последних лет в одной школе г. Москва. Заслужила признание хорошего педагога, пользовалась авторитетом. В 47 г. умер отец. В Будславе осталась старушка-мать, одна. Никого из семьи больше нет. Зыгмуся потеряла в 1937 г. (В Минске остались его жена, сын и дочь, кот. родилась уже без отца.) Я так устала от жизни вообще и в частности от шумного столичного города, что решила на старости лет переселиться в родное местечко Будслав к маме. И вот с осени 47 г. я обосновалась здесь. Живём вдвоём с мамкой — ей уже 76 лет, а мне… 55!

Здесь в первый год пришлось мне немало пережить. Здесь тоже вспомнили «Паулинку», но… как! Опять напряженная борьба за право существования, за право труда. Отстояла своё право. Но сколько сил на это ушло! Условия работы очень тяжёлые. Но жить надо! Создала хор. На областном смотре самодеятельности заняли 1-е место, взяли 1-ю премию, вышли на республиканский смотр. Занять надлежащее место там помешала, кажется, та же самая «Паўлінка». Смешно? А может быть, грустно? Мне опять почудилось «Осади назад!»

Ну, как же вы живёте, дорогие мои? А почерк всё же я узнала, но я не помню, видела ли я когда твой почерк, Оля?

А знаешь, Оля, я очень часто о Тебе думала, вспоминала, пожалуй, чаще думалось о Тебе, чем о других друзьях и приятелях, оставленных в Латвии. Особенно в Москве часто о Тебе думалось. На концертах, в Большом Зале консерватории Ты неизменно была со мною. Помню Твою музыку, любила её и Тебя любила, такую ласковую, милую…

Ну, скорее же пишите о себе, где вы, что и как? Как вы пережили лихолетье? Кого смела буря? Бесконечно рада, что Владимир жив-здоров, если, конечно, я не ошибаюсь. А что с К.? Не знаете ли о наших б. учениках Миронович, Николаева, Бедарева, Карнаухов? Где они? Что с ними? Жив ли Сахаров?

Мне очень хочется летом махнуть к вам на пару дней, освежиться, вместе с вами вспомнить былое, досыта наговориться. Кстати, мне и по делу надо. А может быть, вы и раньше могли бы мне помочь в одном деле? Мне нужен документ о том, что я с июня 1922 по… (не помню точно числа) 1925 г. работала в Двинской гимназии и на учит. курсах. Этот документ нужен мне для стажа, для пенсии. А то обидно — у меня уже 35 лет стажа, а документов нет.

Целую вас крепенько. Жду нетерпеливо настоящего письма.

Ваша Паулина.

Будслав. Молодечненской обл., ул. Сталина 10.

Мікола ТРУС,

дактарант Інстытута літаратуразнаўства

імя Янкі Купалы НАН Беларусі,

кандыдат філалагічных навук, дацэнт

 

Трус, М. Несцэнічныя ролі Паўліны Мядзёлкі / Мікола Трус // Літаратура і мастацтва. – 2018. – № 42. – 26 кастрычніка. – С. 4.