Іншыя паўнатэкставыя базы даных краязнаўчага зместу >>> Сядзібна-паркавыя ансамблі Ляхавіцкага раёна >>>Сядзібна-паркавы ансамбль у вёсцы Грушаўка>>>
В литографии «Грушевка» утреннее солнце освещает две деревянные постройки, изображённые на фоне леса. На переднем плане семья собирается на сенокос. Чуть в стороне стоит с поникшей головой мальчик. Видно, придётся ему остаться дома. Этот эпизод даёт нам убедительное представление о бережно хранившихся художником жизненных впечатлениях.
Денисевич, А. Н. Тенденции классицизма и романтизма в архитектурном пейзаже Наполеона Орды. – Брест, 2008. – С. 74. – Приведена выдержка из текста.
“Не вярнуць нам гады, што мінулі даўно…”
Балада Тадэвуша Рэйтана
(20.08.1742–8.08.1780)
“Забіце мяне, але не забівайце Айчыну!”–
І крыжам ты лёг пад нагамі сваіх землякоў.
Вялікае Княства быць цэлым , як сэрца, павінна,
Калі ж раздзіраць яго – будзе пралітая кроў.
Ды ўжо ўсё падзелена, толькі адобрыць патрэбна.
Адобрыць падзел аніхто не прымусіць цябе.
Цябе аніхто тут не купіць за золата й срэбра,
Купляюцца ж многія, потым жывуць у журбе,
Бо золата й срэбра ніколі не будзе Айчынай,
Дзе сонца ўзыходзіць, нібыта смяецца дзіця,
Дзе самыя вабныя ў свеце красуні-жанчыны,
З якімі жыць цяжка, але і не будзе жыцця
Без іх на зямлі, дзе туман малаком раніцою
Стаіць ля вакон і па лузе квяцістым плыве,
Дзе бусел, нібыта ад Бога пасол, над зямлёю
Яднае крыжы на касцёле старым і царкве.
“Забіце мяне, але не забівайце Айчыну!”.
Твой голас у шуме, бы ў твані сівой, патануў.
З табой засталіся найлепшыя нашы мужчыны,
З якімі любую асіліш бяду і вайну,
Але вас нямнога і ўжо не з’іначыш нічога…
І вернешся ў родную Грушаўку ты не маўчаць,
І будзеш, як свечка адна, прад Айчынай і Богам
На вочах тутэйшых людзей дагараць…
Віктар Шніп
Шніп, В. “Не вярнуць нам гады, што мінулі даўно…” : балада Тадэвуша Рэйтана / Віктар Шніп // Літаратура і мастацтва. – 2009. – 11 верас.- С. 8.
Ужас, ужас, ужас (фоторепортаж)
Очередной съемочный день фильма ужасов «Масакра» проходил в деревне Грушевка Ляховичского района. Ближе к ночи для героев первого бульба-хоррора вырыли могилу. Неподалеку к дереву привязали голодного медведя. Репортаж «Салідарнасці» со съемочной площадки фильма ужасов.
Очередной съемочный день фильма ужасов «Масакра» проходил в деревне Грушевка Ляховичского района. Ближе к ночи для героев первого бульба-хоррора вырыли могилу. Неподалеку к дереву привязали голодного медведя. Репортаж «Салідарнасці» со съемочной площадки фильма ужасов.
7 часов вечера. Начинается натурная съемка.
Приходит режиссер. Смотрит на могилу, отворачивается, смотрит на могилу, отворачивается. Режиссер недоволен. Интересуется, рыл ли могилу нормальный человек или бульдозер. Появляется человек с лопатой и убирает лишний песок.
Приходит компьютерный дизайнер. Достает мобильный телефон и показывает гримерам недавно отснятую сцену повешенья. Все восхищаются.
Приходит главный герой. На него не обращают внимания. Он осматривается. Подходит к режиссеру. Главный герой и режиссер мило беседуют на краю вырытой могилы. К ним присоединяется медведица.
Репетиция. Помощник оператора просит всех отойти за операторский кран. Никто не отходит. Главный герой тянет на спине медведицу. Притягивает к могиле. Прыгает вниз. Медведица тяжелая и за ним не падает. Репетиция закончена.
На песке заметают следы. Песок попадает в камеру, которую помощник оператора опустил в могилу. Чистят камеру. Медведица курит. Главный герой мерзнет.
Приступают к съемкам. Мотор! Камера! Начали! Главный герой тащит на спине медведицу к могиле. Падает. Прыгает в могилу, тащит за собой медведицу. Режиссер недоволен: выпали из кадра.
Мотор! Камера! Начали! Главный герой тащит на спине медведицу. Режиссер раздраженно кричит. Что за посторонний стоит в кадре?! Гвоздиков! Забывшийся Гвоздиков спешно ретируется.
Мотор! Камера! Начали! Очаровательная помощница режиссера показывает перед камерой хлопушку, обозначающую новый дубль. Уходя, спотыкается. Падает. Пытается выползти из кадра. Режиссер не выдерживает и матерно ругается.
Мотор! Камера! Начали! Главный герой приносит медведицу к могиле и стаскивает ее вниз. Стоп! Режиссер пять минут совещается. Признает: «Все-таки это снято». Перерыв.
Готовятся к съемкам. Приходит героиня. Но главный герой флиртует с гримершами, которые наносят ему кровь и пот. Режиссер требует главного героя на репетицию. Гримеры возражают. Он настаивает.
Режиссер интересуется, где дым. Дыма нет. Пиротехник убегает в лес. Ждут. Дым пошел. Режиссер интересуется, зачем дыма так много. Из леса выходит пиротехник. Его просят убрать дым. Ждут. Просят не курить на площадке – много дыма. Закурившие испуганно оглядываются. Зря – это шутка.
Идет съемка. Помощник оператора просит всех отойти за кран. Никто не отходит.
Героиня (по сценарию мать-призрак) подходит сзади к главному герою и кладет ему на плечо правую руку. Оператор-постановщик обращает на это внимание режиссера. Актеры оправдываются: увлеклись. Героиню просят не расслабляться и впредь класть сначала левую руку.
Второй дубль. Снято! У оператора-постановщика интересуются: как? Оператор доволен: «Ничо».
Готовятся к съемкам. Гримируют живого медведя Тимошу. Медведь волнуется. У него сегодня дебют в кино. Медведь вступает на съемочную площадку с дрессировщиком, держащим в руках торт.
Появляется главный герой. Видит 10-месячного медведя и снисходительно улыбается. Тимоша встает на задние ноги и рвется бороться с главным героем. Дрессировщик срочно кормит медведя тортом «Медвежонок» из барановичского продмага.
Репетиция. Дрессировщик Света становится с тортом в могилу, дрессировщик Юра прячется с медведем за деревом. Дрессировщик Света зовет Тимошу полакомится тортом в могилу. Медведь соглашается.
Съемка. Мотор! Камера! Начали! Ничего не происходит. Медведь из-за дерева не выбегает. Режиссер просит дрессировщика дать медведю под жопу. Дрессировщик дает Тимоше под жопу. Медведь выбегает. Оглядывается и бежит к спрятанному торту в могиле. Снято! Замысел воплощен: медведь – дочь медведицы и главного героя, которые на самом деле оборотни. Дочь прибежала на могилу проститься с матерью.
Готовятся к съемке. Помощник оператора просит всех отойти за кран. Никто не отходит. Ругается. Все отходят. Главный герой закапывает лежащую в могиле медведицу. Снято! Съемочная группа бросается в могилу к неподвижной, как и подобает быть убитой, медведице. Режиссер интересуется, дышит ли она. Его успокаивают: дышит.
3 часа ночи. Начался дождь. Технические сотрудники к чужому дождю добавляют свои молнии. Под них главный герой падает на колени на могилу, поднимает голову к небу (там камера) и издает страшный вопль. В соседней деревне кто-то просыпается.
Стоп! Снято! Все свободны! Главный герой уходит с девушкой, которая несет над ним зонт. Режиссер уходит с мужиками, помогая им толкать по грязи операторский кран. 4 часа ночи. Все соглашаются, что съемки сегодня были удачными.
В ГЛАВНЫХ РОЛЯХ:
Режиссер – Андрей Кудиненко
Оператор-постановщик – Павел Зубрицкий
Помощник оператора – Максим Куровский
Гвоздиков – художник-декоратор
Помощник режиссера – Вита Романенко
Главный герой – Дмитрий Миллер
Героиня – Оксана Лесная
Медведица – Алексей Ивченко
Медведь – медведь Тимоша из Московского цирка на Цветном бульваре, младший брат медведя-суперзвезды, снявшегося в 16 фильмах
Сдача фильма «Масакра» запланирована на июль 2010 года.
Руслан Горбачев, фото автора
В деревне Грушевка Ляховичского района прошли сразу два фестиваля
В деревне Грушевка прошли сразу два фестиваля. Фото Татьяны Некрашевич Районный фестиваль традиционной культуры “З крыніц спрадвечных” и международный фестиваль современного экспериментального искусства «Дах» состоялись 18 августа.
Организаторы поставили перед собой одну задачу: повернуть белорусов к их национальным корням. Для этого они использовали разные методы. Ляховичский райисполком привлекал белорусов национальным фольклором, а приверженцы современного искусства – абстрактной живописью, электронной музыкой и театральными постановками. Фестиваль традиционной культуры «З крыніц спрадвечных» проводится в Ляховичском районе в 12-й раз. В качестве праздничной площадки каждый раз выбирается новый дворцово-парковый комплекс. По задумке организаторов праздника, именно в таких местах наиболее органично ощущается связь со своими корнями, просыпается желание разговаривать на родном языке, петь народные песни. Гости Грушевки посмотрели концерт, выставку народных ремесел, продегустировали блюда национальной кухни.
Рыцарский турнир, организованный Мыслобожским домом народного творчества. Фото Татьяны Некрашевич Некоторые посетители усадьбы связывали с этим местом особые воспоминания. Так, поэтесса Нина Дыдышко в 1969 году праздновала в усадьбе свою свадьбу. К воспоминаниям о годах молодости присоединились и грустные мысли о нынешнем состоянии усадьбы. Грушевка по-прежнему нуждается в реставрации и восстановлении. И если некоторые организаторы использовали усадьбу Тадеуша Рейтана в качестве декорации для пропаганды народного творчества, то организаторы фестиваля «Дах» стремились привлечь внимание именно к личности Тадеуша Рейтана.
«Мы хотим, чтобы имя Тадеуша Рейтана стало известно каждому белорусу, как и имена других национальных героев – Костюшки, Мицкевича, – подчеркнул один из организаторов фестиваля “Дах” Змицер Юркевич. – Мы уже не раз проводили по Беларуси различные акции и мероприятия, посвященные Тадеушу Рейтану. И надеемся, что государство повернется лицом к такой яркой национальной фигуре». СПРАВКА «IP»
Деревня Грушевка Ляховичского района известна с XVIII века. Имение принадлежало Тадеушу Рейтану, польскому общественному деятелю, защитнику Речи Посполитой.
А ў “тырнэтах” пішуць: заняпад…
Ці стане новы фэст лакальным цэментам для вёскі?
Валанцёрскія ініцыятывы ў справе аховы спадчыны з’яўляюцца ў нас вельмі часта — і гэтак жа імкліва згасаюць яшчэ на пачатковай стадыі, спараджаючы не ККД, а эмоцыі, зазвычай негатыўныя, ды расчараванне. Але, як сведчыць прыпавесць, менавіта паслядоўнасць можа прымусіць зацвісці нават утыркнутую ў зямлю палку.
Арт-куратару Зміцеру Юркевічу, які сёлета праз нашу газету агучыў сваё прагненне неяк паўплываць на незайздросны лёс сядзібы Рэйтэнаў у Грушаўцы, на шчасце, у паслядоўнасці не адмовіш. У красавіку там прайшоў суботнік, зладжаны разам з калектывам “К”, а ў мінулую нядзелю гэтую ініцыятыву прадоўжыў чарговы фестываль “Дах”, праведзены ў Грушаўцы “ў адным флаконе” з раённым фальклорным святам “З крыніц спрадвечных”.
Вёска ў пошуках цэнтра
Нягледзячы на нонканфармісцкія мастацкія арыенціры самога “Даху”, такое спалучэнне атрымалася наздзіва арганічным. І, хочацца верыць, запачаткавала новую ўнікальную традыцыю. Унікальную, бо, паводле айчынных канвецый, “нефармалы” чамусьці не могуць суіснаваць у адным вымярэнні з “афіцыйнай культурай”, і наадварот. Як сведчыць хаця б гэты досвед, непераадольны бар’ер знаходзіцца перадусім у асобна ўзятых галовах.
— Нашу прапанову аб правядзенні гэтага фэсту “ў раёне” ўхвалілі без усякіх ваганняў, — распавёў Зміцер Юркевіч. — Тагачасны начальнік аддзела культуры Ляхавіцкага райвыканкама Ніна Прыхач паабяцала дапамагчы ўсім, чым зможа: транспартам, апаратурай і г.д. І сваё слова стрымала…
Больш за тое: менавіта раённыя ўлады выступілі афіцыйным арганізатарам імпрэзы. І, напэўна, не маюць падстаў для наракання на сваіх партнёраў. “Панаехаўшыя” аматары незалежнага мастацтва паводзілі сябе выключна культурна, не пакінуўшы ніводнай парожняй пляшкі і не стварыўшы нават самай дробнай канфліктнай сітуацыі. Пра мясцовую ж моладзь трэба сказаць асобна.
Дзякуючы такой разнастайнасці публікі сабралася даволі шмат: некалькі соцень чалавек. Былі і з Мінска, і з Брэста, і з Баранавіч, і з Пружан, і з Ляхавіч, і, вядома ж, з самой Грушаўкі. Занядбаная сядзіба ўжо даўно не зведвала падобнай да сябе ўвагі — мабыць, з тых часоў, калі там ладзіліся культурныя фэсты, таксама прысвечаныя Тадэвушу Рэйтэну. Але было тое дужа даўно, яшчэ ў дзевяностыя: паслядоўнасці такім пачынам пакуль бракуе…
А вось раённае фальклорнае свята ладзіцца на Ляхавіччыне ўжо ў дванаццаты раз, штогод вандруючы па розных мясцінах краю. Дзякуючы такому супадзенню яно выклікала захапленне сярод “прасунутай” мінскай публікі — мэтавай групы другой часткі фэсту. Падумаць толькі: у “тырнэтах” пішуць пра незваротны заняпад “афіцыйнай” сельскай культуры, а тут, аказваецца, такое разнатраўе — калі ўбачыць на ўласныя вочы… Былі і прачулыя фальклорныя спевы, і прыгожыя дзяўчаты ў народных строях, і смачная кулінарыя, і нават рыцарскія паядынкі, прычым усё гэта — сіламі аднаго невялічкага раёна!
Госці таксама ўразілі. Хор “Амафор” з Пружаншчыны прыўнёс у палітру фэсту хрысціянскія спевы — ашаламляльны па сваёй метафізічнай глыбіні рэпертуар, які незаслужана абдзелены ўвагай многіх іншых падобных калектываў.
— Хаця, можаце сабе ўявіць, гэта ўсяго толькі хор Рудніцкага СДК! — зазначыў дырэктар музея “Пружанскі палацык” Юрый Зялевіч, які прывёз у Грушаўку не толькі “дэлегацыю” са свайго раёна, але таксама і невялічкую перасоўную выстаўку.
Не так даўно фестываль “Дах” прайшоў і на яго тэрыторыі. Гэта быў ці не першы ў нашай гісторыі досвед “інтэрвенцыі” сучаснага мастацтва ў невялічкія гарады. Ды, нягледзячы на ўсе скептычныя прагнозы, перформансы, мультымедыйныя эксперыменты і фантасмагарычныя карціны Алеся Родзіна ўпісаліся ў інтэр’еры палаца Швыкоўскіх цалкам арганічна. Мабыць, менавіта на падобныя фэсты можна запрашаць замежных сяброў, каб яны самі пераканаліся ў тым, што нашы прэтэнзіі “еўрапейцамі звацца” — гэта нават і не прэтэнзіі. Мне даводзілася бываць на такіх імпрэзах у рэнесансавай кракаўскай Villa Decius і сярэднявечным славенскім замку Штаньель, і магу засведчыць, што ў Пружанах атрымалася… нават лепш.
Сярод наведвальнікаў таго фэсту была і пружанская паэтка Ніна Дыдышка — дарэчы, наша сталая чытачка. Нягледзячы на розніцу пакаленняў ды арыенціраў, убачанае ды пачутае на “Даху” ёй спадабалася настолькі, што і ў Грушаўку яна вырашыла прыехаць. Балазе з гэтым месцам звязаны і асабістыя ўспаміны: тут яна бралася шлюбам. Было тое амаль 45 гадоў таму, калі ў сядзібе яшчэ напоўніцу віравала жыццё: яна выконвала функцыю цэнтра вёскі…
Сёння такога цэнтра ў вёсцы ўжо няма, але, хаця культурная ўстанова ў палацы была ліквідавана яшчэ за дзедам-шведам, людзі ўсё адно “па інерцыі” імкнуць туды.
“А не… газоны“
Камерна-“шляхетны” фармат “Даху” ў “Пружанскім палацыку” быў абумоўлены не толькі яго ўтульнымі заламі ды наяўнасцю музейнага “КПП” на ўваходзе, але і магчымасцю выбіраць падзеі сабе па гусце. На “чужое” ён не пойдзе, і ўсім ад гэтага лепш. У Грушаўцы — іншая справа. Натуральна, на фэст пацягнулася ледзь не ўся вёска. А вось што з гэтага атрымалася…
Блок бардаў цалкам лагічна закрываў Дзіма Ску, які маляўніча, дасціпна і з густам прадэманстраваў, у што гэты жанр мае пераўтварыцца ў ХХІ стагоддзі. Але калі спевы пад гавайскую гітару з “прымочкай” змяніліся рэп-рэчытатывам, выступленне раптам ператварылася ў хэпенінг. Пара-тройка мясцовых хлопцаў, добра ўзяўшы на душу, вырашыла дапамагчы выканаўцу — і заняла месца на імправізаванай сцэне. У гэты момант культавы рэжысёр Шарунас Бартас, мабыць, схамянуўся ў суседняй краіне ад дзённага сну, выхапіў з-пад падушкі дзяжурную камеру, але… у яго не было тады беларускай візы.
Далей, была чарга перформера Юрася Барысевіча, але ініцыятыву перахапіла “Zartipo”. Тое, што здарылася неўзабаве, цяжка апісаць — гэта могуць уявіць толькі людзі, якія чулі Андрэя Іванова жыўцом, а іх не так і шмат. Гурт з трыццацігадовай гісторыяй, які трансфармаваўся ў індывідуальны праект свайго лідара, чамусьці існуе зусім наўзбоч ад сціплых парасткаў айчыннага шоубізу ў яго цяперашняй рэдакцыі. Зрэшты, Андрэй і не марыць пра бронзавую пліту ў музычнай Зале славы. Ён жыве, развіваецца і дыхае на поўныя грудзі, выдаючы ашаламляльны мультыстылістычны кактэйль.
— А давай, можа, чаго душэўнага? Ну ты поал, так, шобы… — не сунімаліся мясцовыя дзецюкі, рвучыся зноў да мікрафона, каб папулярна патлумачыць “лабуху”, што канкрэтна яны маюць на ўвазе.
Ды падпітыя дзецюкі зразумелі, што “кіна не будзе” і рэціраваліся.
— Тапчыце мяне, а не… газоны, — недакладна працытаваў Рэйтэна Юрась Барысевіч у час перформанса перад тым, як легчы на сцэну і дазволіць публіцы рабіць з сабою ўсё, што яна палічыць патрэбнай, тым самым надаючы дзеі характэрную для свайго мастацкага светапогляду амбівалентнасць. Іранічным быў кантэкст, а сапраўднымі — з паўтузіна сякер ды нажоў для перформанса, якімі мог скарыстацца кожны ахвотны. Такім чынам, постаць нашай гісторыі арганічна скрыжавалася з культурнай “аўрай” знакамітай ужо ў наш час югаслаўска-амерыканскай перформеркай Марынай Абрамавіч, якая некалі аддавала сябе на волю публікі.
Але вельмі добра, што тыя дзецюкі ўжо сышлі…
Апагей здарыўся бліжэй да ночы, калі “прышлая” публіка раз’ехалася, а ля палаца сталі граць мінскія ды-джэі. Арганізатар “Даху” спадзяваўся парадаваць мясцовую моладзь. І моладзі, дарэчы, сабралася шмат: чалавек пад сорак. Ёй хацелася весялосці. І даткліва-меланхалічная электроніка з вінілавых “круцёлак”, што спараджалася плаўнымі рухамі знакамітага ў межах МКАД Дзяніса Лондана, выклікала хіба плаўны рост недаўмення. Таму калі ў вёсцы вырубілася электрычнасць, здаецца, усе ўздыхнулі з палёгкай. Хаця…
— Гэта быў вельмі цікавы досвед! — рэзюмаваў сам Дзяніс. — Мне нават спадабалася…
Неапошні герой
І — не яму аднаму. Фэсту папярэднічаў летнік, які доўжыўся тыдзень на тэрыторыі сядзібы — “дэсант” са сталіцы, параўнальны з вядомымі тэлешоу кшталту “Апошні герой”. Невялікай групе творцаў з Мінска, якія сабраліся ў Грушаўцы з рознымі мэтамі (хто — на пленэр, а хто — на “суботнік”, бо сядзіба гэтага вельмі патрабуе), належыла нейкім чынам прыжыцца ў тамтэйшым асяроддзі. Лішне казаць, што з’яўленне “людзей старонніх” адразу стала падзеяй сярод вяскоўцаў — хоць-якія падзеі там здараюцца рэдка. Кантакт удзельнікаў “дэсанту” з мясцовымі жыхарамі стаў непазбежны нават у плане вырашэння побытавых праблем. Зрэшты, менавіта гэтае “ўжыванне ў асяроддзе” і было адной з мэт акцыі.
Раней стаўленне мясцовых жыхароў да “свайго” помніка спадчыны лічылася “притчей во языцех”. Спробы ўстанавіць дзверы ў “расхрыстаным” палацы Рэйтэнаў, якія рабілі раённыя ўлады, штораз цярпелі фіяска: выдзіралі “з мясам”. Здаралася, нават вогнішчы распальвалі ў драўляным доме! Ды і наша сціплая ініцыятыва па ўсталяванні інфармацыйнага шчыта таксама хутка стала ахвярай дробнага вандалізму (гл. “К” № 19 за 2013 г.).
— Трэба выклікаць міліцыю! — казаў тады я.
— Трэба зрабіць вяскоўцаў сваімі хаўруснікамі! — па-філасофску адказваў Зміцер Юркевіч.
Як ні дзіўна, атрымалася. Людзі сталага веку забяспечвалі летнік ежай ды вадой і паказвалі яго ўдзельнікам грыбныя месцы. А якой плённай стала дзейнасць спадарыні Алены — настаўніцы танцаў, якая не прапускае ніводную культурную імпрэзу ў Мінску і ваколіцах кшталту… Лейпцыга або Санкт-Пецярбурга! Дзякуючы ёй уся дзятва з Грушаўкі навучылася танчыць паланэз.
Зміцер у той час чытаў іх старэйшым братам лекцыі пра постаць Тадэвуша Рэйтэна. І калі мы разам з ім цягнулі праз вёску бідон з капліцы, я адчуў, што куратар “Даху” стаў у Грушаўцы вельмі паважнай персонай.
А бідон мы цягнулі не проста так: вада была патрэбна для замацавання цэменту. Новы змястоўны інфармацыйны шчыт, зроблены коштам Змітра, было вырашана ўстанавіць трывала. Ляхавіцкі мастак Сяргей Чарановіч дапамог з выбарам месца: каб не перашкаджала ўспрыняццю і не трапляла ў кадр (балазе капліца даўно стала месцам фотапленэраў). Дапамагчы са стварэннем цэментнай асновы, здавалася, не было каму: усе мы, на жаль, не надта абазнаныя ў гэтай справе.
— Хлопцы, ды вы трохі не тое робіце, — данеслася з машыны, якая акурат прыпаркавалася ля капліцы: іх тут штодня бывае нямала. — Зараз я вам пакажу, як трэба…
Шчыт усталявалі “намертва”, але хочацца верыць, што ў гэткіх высілках не было патрэбы.
Фота Сяргея ЧАРАНОВІЧА
Аўтар: Ілья СВІРЫН
Грушаўка збірае сяброў
Гістарычнаму таварыству “Тадэвуш Рэйтан” усяго адзін год. Нешматлікі пакуль што і яго састаў. Тым не менш, суполка паспела ўжо здабыць вядомасць на Ляхавіччыне і за яе межамі.
Патрыятычныя ідэі і мэты энтузіястаў — узнавіць гістарычнае мінулае роднага краю, адрадзіць і захаваць для нашчадкаў яго культурную спадчыну—знаходзяць усё новых і новых прыхільнікаў. Яшчэ адным сведчаннем гэтага стала іх сустрэча ў мінулую нядзелю ў Грушаўцы. Да капліцы-пахавальні прыйшлі многія жыхары навакольных вёсак, з’ехаліся шматлікія госці з Баранавіч, Мінска.
Сёлетні фэст (першы адбыўся летась) прысвячаўся 200-годдзю з дня нараджэння Адама Міцкевіча. Аб яго творчасці, палітычнай дзейнасці расказаў прысутным кіраўнік таварыства Міхась Турыянскі. Ішла гаворка і аб іншых знакамітасцях нашага краю, яго славутых мясцінах. У цэнтры ўвагі, зразумела, былі і Тадэвуш Рэйтан, Грушаўскі маёнтак, які таварыства вырашыла ўзяць пад сваю апёку.
Шчырую прыхільнасць да справы, якую ўзяла на сябе гістарычная суполка, выказалі на свяце намеснік старшыні райвыканкома М. П. Юруць, супрацоўнік рэдакцыі Беларускай Энцыклапедыі В. У. Скалабан, ураджэнец Грушаўкі А. К. Жабік і іншыя.
Увагу прысутных прыцягнулі выставы старадаўніх гістарычных выданняў, творы майстроў жывапісу.
Вельмі імпанавала агульнаму настрою музычнае афармленне свята. Гучалі цудоўныя мелодыі лаўрэата рэспубліканскага конкурсу ансамбля камернай музыкі Баранавіцкай шюлы мастацтваў, песні ў выкананні саміх удзельнікаў фэста.
І. Верас
Верас, І. Грушаўка збірае сяброў / І. Верас // Ляхавіцкі веснік. – 1998. – 26 жн. – Пра фэст у Грушаўцы.
Фотаздымак як сведка гісторыі
Нам вядома шмат пісьменнікаў, мастакоў, архітэктараў, якія жылі ў XIX стагоддзі. Пра беларускіх фатографаў гэтага ж часу мы ведаем значна менш.
Наўрад ці можна знайсці беларускага майстра фотаздымку накшталт Яна Булгака. Яго фотаадбіткі нельга зблытаць – індывідуальнасць і асаблівы характар аўтара вылучаюць іх з працаў іншых фатографаў. Таму яго творчыя і жыццёвыя шляхі ўсё часцей зацікаўліваюць сучаснікаў.
Здольнасці Яна Булгака не абмяжоўваліся стварэннем фотакартак, яшчэ ён пісаў кнігі і вершы. Яго аўтабіяграфічная кніга «Край дзіцячых гадоў» напісаная такою жывой і сакавітай мовай, што пейзажы, як жывыя, паўстаюць з друкаваных старонак, а характары людзей, перададзеныя з тонкім майстэрствам, прымушаюць пранікнуцца сімпатыяй да іх. Карацей кажучы, за якую творчую працу не браўся б Булгак – усё атрымлівалася ладна і прыгожа. Мусіць, таму, што ў кожную справу была ўкладзеная часцінка асабістага сэрца і многа любові.
Акрамя творчасці фатограф цікавіўся гісторыяй. Ян Булгак пабываў у многіх сядзібах Навагрудчыны. У свой час ён наведваў і вёску Грушаўка- радавы маёнтак Рэйтанаў, аб гэтым сведчаць зробленыя ім фотаздымкі сядзібы. Чым зацікавіла фатографа Грушаўка? Магчыма, гістарычным мінулым і асабліва трагічным лёсам Тадэвуша Рэйтана. Жыццё і палітычная дзейнасць гэтага чалавека добра вядомыя аматарам беларускай гісторыі. Але і па сённяшні дзень тут ёсць свае «белыя плямы», невывучаныя таямніцы. Грушаўскія фотаздымкі Булгака нагодаю для размовы з мясцовым краязнаўцам, мастаком і фатографам Сяргеем Чарановічам. На здымках можна бачыць экстэр’ер і інтэр’ер «мураванкі», у якой прайшлі апошнія гады жыцця Т. Рэйтана і ў якой трагічна абарвалася яго жыццё. Паводле канструкцыі гэта тыповы дом нямецкага бюргера, такія ж дамы можна пабачыць у Германіі: у плане дом падзелены на дзве часткі, крыжападобнае звядзенне столі, тоўстыя сцены, у якіх у выглядзе глыбокіх нішаў былі зробленыя кніжнія паліцы. Магчыма, Рэйтаны, выхадцы з Германіі, узвялі гэты будынак на ўспамін пра зямлю свайго паходжання. У гэтым доме зберагаўся сямейны архіў роду, частка бібліятэкі, найбольш каштоўныя рэчы.
Сяргей Вячаслававіч расказаў аб сваёй версіі падзеяў, звязаных з апошнімі днямі жыцця і смерці Тадэвуша Рэйтана. Краязнаўца паказаў мне некалькі фотаздымкаў Грушаўкі, зробленых у 1930-я гады ў сядзібе Рэйтанаў. Асаблівую ўвагу прыцягнулі два, на якіх адлюстраваныя члены камітэта, створанага да 150-годдзя з дня смерці Тадэвуша Рэйтана, над месцам яго таемнага пахавання і памятная дошка з выяваю Т. Рэйтана (гэтая дошка была ўмураваная ў сцяну злева ад алтара ў капліцы-пахавальні роду Рэтанаў у Грушаўцы). Асобую цікавасць, як мяркуе Сяргей Вячаслававіч, выклікае надпіс, які сярод іншых зроблены на гэтай дошцы: «…Месца спачынку невядома». Чаму ж месца пахавання падаецца як невядомае?
Тадэвуш Рэйтан скончыў жыццё самагубствам у “мураванцы”, якая стаіць побач з домам Грушаўскай сядзібы. Куды ж пасля смерці знік нябожчык? Як гэта магло стацца? Справа ў тым, што крэўныя Т. Рэйтана пахавалі яго ў патаемным месцы, якое прыгадваецца ў гістарычнай літаратуры як “месца пад грабам» і знаходзіцца на тэрыторыі парку Грушаўскай сядзібы. Магчыма, гэта было зроблена для таго, каб да магілы Тадэвуша не маглі прыходзіць на паклон патрыёты Рэчы Паспалітай, бо ў такім разе лёс гаспадароў Грушаўкі быў бы пад пагрозай з-за пераследу расійскіх уладаў. Секвестр маёнткаў і высылка ў Сібір — такі лёс напаткаў многіх у тагачаснай Беларусі. Фотаздымак з надпісам на дошцы з капліцы можа праліць святло і на стаўленне да асобы Т. Рэйтана ў той час, калі ён быў яшчэ жывы.
Добра вядома, што многія і па сённяшні дзень лічаць, што Тадэвуш памёр у стане цяжкага псіхічнага захворвання. Але пры гэтым не прыводзіцца ніякіх доказаў, напрыклад, спасылак на медыцынскія дакументы, якія засталіся пасля яго смерці. Таму паўстае пытанне: ці не магло тут быць спробы такога ж захаду, так бы мовіць, дыстанцыравацца ад асобы Т. Рэйтана, як і ў гісторыі з пахаваннем? 3 успамінаў пра Рэйтана (Сапліца) нам добра вядома, што Тадэвуш меў асаблівы, вельмі цвёрды, характар і ніколі не адступаў ад сваіх прынцыпаў. У апошнія дні жыцця ён часцяком звяртаўся да гасцей, якія наведвалі Грушаўку, з заўвагай аб тым, што не той зараз час, каб наладжваць баляванні. Маўляў, Бацькаўшчыну разрываюць на часткі, і іх месца не за сталом, а там, дзе патрэба ёсць у змаганні за лёс краіны. Маглі пайсці чуткі аб такіх размовах. А гэта было вельмі небяспечна. Але калі выставіць чалавека вар’ятам, то што ж з яго ўзяць? Няма ніякай адказнасці за яго размовы. Усё гэта звязвае ў адно цэлае патаемнае пахаванне, надпіс на ўшанавальнай дошцы з капліцы і чуткі аб псіхічным захворванні Т. Рэйтана. Тады атрымліваецца, што яго смерць — не ўчынак вар’ята, а ахвяра Айчыне, лагічны вынік барацьбы і трагічнага жыцця. I стаўленне да гэтага чалавека павінна быць іншым.
У ляхавіцкім касцёле Святога Юзафа ўсталяваная дошка з выяваю Тадэвуша Рэйтана. Пад час памінальнай імшы ксёнз Станіслаў Маленькі выказаў, на мой погляд, вельмі важную думку аб тым, што Каталіцкая Царква паступова мяняе свой погляд на самагубцаў, бо іншым разам чалавек можа апынуцца ў такіх абставінах, з якіх для яго сапраўды няма іншага выйсця. I не людзям аб гэтым судзіць.
Але не ўсе згодныя з такой думкаю. Напрыклад, у Ляхавічах, дзе на сродкі сям’і Рэйтанаў былі пабудаваныя касцёл Святога Юзафа (сёння паліклініка), будынак мясцовага банка (сёння школа мастацтваў) існавала школа імя Т. Рэйтана (сёння вучэбна-вытворчы камбінат), намерыліся назваць адну з вуліцаў імем Тадэвуша Рэйтана. Нават правялі апытанне сярод жыхароў. Большасць людзей падтрымала гэтую ідэю. Але ж такая вуліца так і не з’явілася на карце горада. I ўсё з той прычыны, што, маўляў, нельга ўвекавечваць памяць самазабойцы. Можа, пасля гэтага артыкула тыя людзі, ад якіх залежала станоўчае вырашэнне гэтага пытання, зменяць сваю пазіцыю? Будзем чакаць і спадзявацца на лепшае.
Марына Жабік
Жабік, М. Фотаздымак як сведка гісторыі / Марына Жабік // Краязнаўчая газета. – 2011. – № 43. – С. 4. – Пра лёс Тадэвуша Рэйтана і фотаздымак грушаўскай сядзібы работы Яна Булгака.
Знята! Усім дзякуй
На фоне грушаўскіх пейзажаў здымаліся эпізоды новага беларускага кіно
На гэтым тыдні на працягу двух дзён у Грушаўцы працавала здымачная група “Беларусьфільма” – з’ява, шчыра сказаць, не зусім прывычная для нашых вачэй. Сярод грушаўскіх пейзажаў здымаліся асобныя эпізоды новай мастацкай стужкі “Масакра”. Рэжысёр Андрэй Кудзіненка расказаў, што гэта будзе містычны трылер з фальклорна-гістарычнай асновай і захапляючым сюжэтам.
Небагаты малады чалавек з авантурным складам характару Мікалай Казанцаў прыбывае ў маёнтак графа Уладзіміра Пазуркевіча і прадстаўляецца прафесарам, хоць ім не з’яўляецца. Завязваецца любоўны трохкутнік: госць заляцаецца да нявесты графа – прыгажуні Ганны. У маёнтку пачынаюцца дзіўныя падзеі. I ў рэшце рэшт высвятляецца, што граф – мядзведзь-пярэварацень…
Наогул, здымкі праходзяць у асноўным у старажытным маёнтку Жалудок пад Шчучынам. Плануецца, што кіно будзе знята і зманціравана да сярэдзіны наступнага года. Пра тое, што стужка сур’ёзна прэтэндуе на актыўную глядацкую ўвагу, гаворыць і яе бюджэт, які крыху не дацягвае да 5 мільярдаў рублёў.
Дарэчы, ад работы на тэрыторыі раёна ў здымачнай групы засталіся даволі добрыя ўражанні. Асаблівую ўдзячнасць за дапамогу ў здымках рэжысёр выказаў камунальнай службе, прадпрыемствам грамадскага харчавання і аддзелу культуры.
Знята! Усім дзякуй // Ляхавіцкі веснік. – 2009. – 31 кастрычніка. – С. 2.
Грушаўка ў фотааб’ектыве Сяргея Чарановіча
“Святло і цень старой сядзібы” — гучыць таямніча, рамантычна і загадкава. Выстава з такой назвай захапляе не толькі аматараў вывучэння культурнай і гістарычнай спадчыны, a і тых, каму неабыякавы лёс старадаўніх помнікаў культуры, архітэктуры і дойлідства. Менавіта Грушаўскі палацава-паркавы ансамбль стаў галоўнай дзеючай асобай 31 фотаработы, выстаўленай у Брэсцкім музеі “Выратаваныя мастацкія каштоўнасці”. Выстава прымеркавана да Дзён еўрапейскай спадчыны, якія сёлета ў нашай краіне аб’яднаны тэмай “Сядзібныя паркі Беларусі”.
Аўтар работ апошняй экспазіцыі – наш зямляк, таленавіты і апантаны чалавек, мастак па прызванні і па адукацыі, краязнаўца і педагог-наватар Сяргей Чарановіч — член Беларускага саюза мастакоў і Беларускага саюза дызайнераў, сааўтар герба горада Ляхавічы. Зараз ён у якасці педагога Ляхавіцкай дзіцячай школы мастацтваў дзеліцца сваім майстэрствам з юнымі аматарамі жывапісу, выкладае мастацтва фатаграфіі ў Баранавіцкай мастацкай школе, кіруе заслужаным аматарскім калектывам — дзіцяча-юнацкай студыяй выяўленчага мастацтва “Aпaлон”. Да таго ж Сяргей Вячаслававіч – аўтар мастацкага афармлення больш як 50-ці кніг. Яго лепшыя работы – неаднаразовыя дыпламанты рэспубліканскіх конкурсаў мастацтва кнігі. А яшчэ ён – фіналіст рэспубліканскага конкурсу фотаздымкаў “Мая Беларусь”.
— Захапіўся фатаграфіяй яшчэ напрыканцы мінулага стагоддзя, калі пабываў у вельмі прыгожай мясціне нашай Ляхавіччыны — у старой сядзібе ў Грушаўцы. Захацелася захаваць для сябе і для нашчадкаў хаця б выявы капліцы знакамітага роду Рэйтанаў, старой алеі з лістоўніц, такой прыгожай і непаўторнай у розны час сутак і ў розную пару года. 3 таго часу фатаграфія трывала ўвайшла ў мае жыццё, — гаворыць аўтар выставы. На сённяшні дзень ва ўласным архіве Сяргея Чарановіча больш за 1000 фотаздымкаў.
— Калі хоць раз пабываеш у Грушаўцы, не зможаш забыць гэта прыгожае месца, па сцежках якога хадзіў Тадэвуш Рэйтан, дзе некалькі разоў пабываў знакаміты мастак Напалеон Орда. Вельмі шкада, што сядзіба разбураецца, і так хочацца, каб знайшліся людзі, якія ўдыхнуць у яе новае жыццё і захаваюць гэты помнік культуры і архітэктуры для нашчадкаў. Тым больш, што гэта прыгожае месца знаходзіцца ў цэнтры турыстычнага “Залатога кальца Беларусі”, — дзеліцца думкамі Сяргей Чарановіч.
Адкрыццё выставы адбылося 3 верасня. Ужо ў першы яе дзень (фотавыстава арганізавана пры дапамозе і фінансавай падтрымцы аддзела культуры Ляхавіцкага райвыканкама) было нямала жадаючых датыкнуцца да непаўторных краявідаў Грушаўкі. Аматары мастацкай фатаграфіі і проста неабыякавыя людзі прыходзілі, разглядалі фотаздымкі, задумваліся і разважалі. Выказваліся меркаванні наконт будучага Грушаўскай сядзібы і наогул помнікаў архітэктуры і гісторыі.
Выстава з фотавыявамі Грушаўскага палацава-паркавага ансамбля будзе экспанавацца да канца верасня.
Галіна Канько
Канько, Г. Грушаўка ў фотааб’ектыве Сяргея Чарановіча / Галіна Канько // Ляхавіцкі веснік. – 2010. – С. 3.
Памяць, што ўваскрэсла праз стагоддзі
Мы на многае не звяртаем увагі. Не хапае часу, не дазваляе эканамічнае становішча, а часта (і гэта, магчыма, галоўная прычына), культура нашага быцця знаходзіцца на такім узроўні, што проста гэтага не трэба… Вось так і прайшлі гады, стагоддзі! І некалі вядомая сваёй гісторыяй і знакамітымі людзьмі Грушаўка сёння стала такой жа непрыкметнай вёсачкай, якіх на Палессі тысячы. А яе гістарычныя помнікі, што ўяўляюць сабой вялікую каштоўнасць, прыйшлі ў заняпад, ці, дакладней сказаць, разбураны сучаснымі вандаламі.
Дык чым жа вядомая Грушаўка? У сямнаццатым стагоддзі тут жыў Тадэвуш Рэйтан. Яго маёнтак быў лепшым сярод маёнткаў польскіх магнатаў таго часу. А сам пан стаў гістарычнай асобай. Вось што значыцца ў энцыклапедыі: “Тадэвуш Рэйтан, як пасол ад Навагрудскай зямлі на сейме 1773 года ўславіўся нязломным апорам супраць разбору Польшчы. Справа ўскладнялася тым, што імператрыца Елізавета ІІ паабяцала польскім магнатам і багатай шляхце прывілеі і зямельныя надзелы за тое, каб яны адышлі пад уладу расейскай імперыі. Частка здраднікаў згадзілася. Дарэчы, гэты сейм праходзіў у Гродне. Каб не дапусціць паслоў у сенацкую палату, дзе яны павінны былі падпісаць узгадненне, Т. Рэйтан лёг на зямлі ля парога. Але паслы адпіхнулі яго і пайшлі падпісваць гэнебную для Польшчы згоду. Рэйтан ніколі так і не змірыўся з гэтым. Ён з жа страціў розум. Сваякі трымалі яго пяць гадоў замкнёным у афіцыне (домік каля маёнтка). Скончыў жыццё самагубствам (перарэзаў вены на руцэ). Спачатку быў пахаваны ў садзе ля дому, потым труну з яго целам перанеслі ў капліцу пад лесам.
Яго нашчадкі славіліся добрым гаспадараннем і цёплымі адносінамі да людзей”.
Для польскага народа гэта гісторыя. І ўдзячныя нашчадкі не забыліся пра свайго патрыёта. Днямі вялікая дэлегацыя польскіх вучоных-гісторыкаў разам з паслом Польскай Рэспублікі ў РБ Альжбетай Смолкавай прыехалі ў Грушаўку. Ля капліцы, якая па сваёй архітэктуры не мае аналагаў у Беларусі і Польшчы, яны адкрылі памятны знак. Мяркуецца ў хуткім часе пачаць рэстаўрацыю капліцы.
А пасля гучалі ўспаміны. Многія жыхары Грушаўкі памятаюць сына Тадэвуша Рэйтэна – Юзэфа і яго жонку Аліну, якія (гэта пацвярджае запіс у энцыклапедыі) былі вельмі добрымі людзьмі. Па ўспамінах Ганны Уладзіміраўны Сіцько (яна працавала ў маёнтку прыбіральшчыцай) нашчадкі Тадэвуша Рэйтана не мелі сваіх дзяцей. Але яны ніколі не пакідалі без увагі і клопатаў тых малых, хто ў гэтым меў патрэбу. 30 дзетак даглядала Аліна Рэйтан.
Парадкі, якія былі заведзены ў маёнтку, задавальнялі ўсіх. Тыя, хто працаваў на пана, мелі і свае гаспадаркі, прычым трымалі па тры каровы. А дапамагаў ім панскі двор. Калі ж згарэлі Рачканы, то ўсе людскія каровы зімавалі ў пана, аж да наступнай зімы.
Дарэчы, вёска Грушаўка пачала карыстацца электрычнай энергіяй яшчэ пры пану Рэйтану. У двары стаяла свая электрастанцыя, якая працавала на акумулятарах. Святло было праведзена і ў дамы вяскоўцаў. 3 ранку і да 11 гадзін вечара яны маглі кэрыстацца электраэнергіяй.
Памятаюць людзі дабрату і чуласць пані Аліны. Яна ніколі не пакідала ў бядзе хворых, збяднелых. І вельмі хацела навучыць людзей культурнаму абыходжанню і паміж сабой, і ў адносінах да гаспадароў. Як успамінае Ганна Уладзіміраўна, усім дзяўчатам, якія служылі ў яе, купіла абутак, каб не хадзілі босыя на танцы…
Між іншым, размова перайшла на сённяшняе жыццё. І пачаліся параўнанні:
– Як ні круці, – не вытрымала адна са старэнькіх бабулек, якая таксама была сведкай мінуўшчыны, – але некалі было лепш. Паг лядзіце, колькі сёння абяздоленых людзей, якім няма дзе прыхіліцца. У гарадах жабракі. Раней, хто працаваў, той і меў…
Так сустрэіліся гісторыя і сучаснасць – два пакаленні людзей, неабыякавых да жыцця сваіх продкаў. І было крыўдна за сваіх сучаснікаў-беларусаў, якія часта не толькі не ўшаноўваюць сваіх землякоў, але і не ведаюць гісторыю роднага краю. Якое б цяжкае эканамічнае становішча грамадства ні было, як бы ні былі людзі абцяжараны работай і клопатамі, усё ж трэба памятаць, якога мы роду племені, захоўваць гэтую памяць і перадаваць нашчадкам. Павучымся ў іншых!
А. Лапіч
Лапіч, А. Памяць, што ўваскрэсла праз стагоддзі / А. Лапіч // Ляхавіцкі веснік. – 1994. – 4 лістап. (№ 84). – С. 1, 2.
Як мог знікнуць твор пра наваградца
Парыжскі трыумф беларуса з карціны Матэйкі
Акурат у той самы дзень, 28 лістапада 1865 года, калі ў сям’і Матэйкаў нарадзіўся першынец Тадэвуш, малады жывапісец у сваёй маленькай майстэрні распачаў працу над новай буйной карцінай — як і звычайна, на гістарычную тэматыку. Гэтым разам увага мастака была скіравана да часоў першага падзелу Рэчы Паспалітай, дакладней — Сойму 1773 года. На палатне мелася ўзнікнуць безліч персанажаў, сярод якіх — і тыя, хто ніякім чынам не быў звязаны Соймам, але быў добра вядомы па гісторыі як “нацыянальны здраднік”, перш за ўсё прадстаўнікі “Таргавіцкай канфедэрацыі” (1793). Бадай, адзіным станоўчым героем твора стаў наш суайчыннік, наваградзец Тадэвуш Рэйтан.
І, пэўна, зусім не выпадкова нованароджанаму хлопчыку таксама далі імя Тадэвуш. Пад час святкавання, калі ў Матэйкаў сабраліся госці, нехта ўзняў тост за тое, каб сын стаў вялікім творцам, на што Ян Матэйка узняў свой келіх са словамі: “Няхай б’ецца, як Касцюшка! Але не малюе!” Гэтымі словамі малады мастак падкрэсліў, наколькі гэта была цяжкая, а часам — невыносна пакутлівая праца.
Карціна “Рэйтан на Варшаўскім сойме 1773 года” пабывала ў розных складаных сітуацыях, перш чым заняла пачэснае месца ў адноўленым пасля вайны Каралеўскім палацы ў Варшаве. Менавіта ў яго сценах 21 красавіка 1773-га здарылася адна з найвялікшых драм у гісторыі Беларусі і Польшчы.
Як вядома, галоўнай крыніцай натхнення для Яна Матэйкі (1838 — 1893) была гісторыя — не толькі польская, але і наша, бо, пачынаючы ад Грунвальда, дарогі Вялікага Княства Літоўскага і Кароны Польскай сыходзіліся часам даволі блізка. Назвы твораў Матэйкі — красамоўнае таму сведчанне: “Бітва пад Грунвальдам” (1878), “Стэфан Баторый пад Псковам” (1872), “Люблінская ўнія” (1869)… Але хіба самы вядомы з іх — “Рэйтан на Варшаўскім сойме 1773 года”.
Гэта арыгінальная назва работы. Дакладную дату, калі карціна змяніла назву на “Рэйтан. Заняпад Польшчы”, назваць цяжка, але яшчэ ў 1938 годзе крытыкі не ведалі пра такое. Змененая назва для нас, землякоў Рэйтана, нібыта адсланяе гэтую знакавую для нашай гісторыі асобу, стварае ілюзію, што Рэйтан бараніў Польшчу (Карону Польскую ў ме-
жах 1772 года). Тым не менш, пасол з наваградскага ваяводства, Рэйтан быў упаўнаважаны перш за ўсё адстойваць на Сойме інтарэсы ВКЛ, але разам са сваімі суайчыннікамі ён стаў на абарону незалежнасці ўсёй Рэчы Паспалітай (уключна з Каронай Польскай, якую не знайшлося каму так адчайна бараніць).
Сэрца Тэадоры
Ян Матэйка нарадзіўся ў Кракаве ў 1838 годзе. Бацькам ягоным быў Францішак Ксаверый Матэйка, чэх, каталік, селянін паводле паходжання. У Кракаў прыбыў у якасці гувернёра і выкладчыка музыкі. Маці, Яна Караліна Росберг, паходзіла з пратэстанцкай польска-нямецкай сям’і заможных рымараў — майстроў па пашыве конскага рыштунку.
Ян стаў дзявятым з адзінаццаці дзяцей, сярод якіх было толькі дзве дзяўчынкі. Дзяцінства яго нельга назваць бясхмарным: маці пайшла з жыцця, калі хлопчыку было ўсяго сем, а бацька ставіўся да дзяцей даволі сурова і да таго ж не звяртаў належнай увагі на мастацкія схільнасці сына. Але пасля атрымання пачатковага навучання ва ўзросце 13 гадоў хлопец паступіў у кракаўскую Школу прыгожых мастацтваў, якая па ўзроўні адукацыі была не горшая за акадэмію. Рэалізацыі яго вялікіх амбіцый на той час моцна перашкаджалі не менш значныя праблемы, перадусім фінансавыя. Тым больш і здароўе пачало падводзіць: ужо ў раннім веку сур’ёзна пагоршыўся зрок.
Тым не менш, пад кіраўніцтвам добрых выкладчыкаў Ян рабіў поспехі. Цікава, што першы ж ягоны буйны твор “Цары Шуйскія перад Жыгімонтам ІІІ” (1853), намаляваны мастаком усяго ў пятнаццаць гадоў, быў прысвечаны падзеям мінуўшчыны. Адораны юнак атрымаў стыпендыю і прадоўжыў адукацыю ў Мюнхене. Сур’ёзна захапіўшыся пад час вучобы творчасцю вядомых майстроў гістарычнага жывапісу Поля Дэлароша і яго вучня Карла Тэадора фон Пілаці, малады мастак умацаваўся ў сваёй адданасці менавіта гэтаму кірунку.
Неўзабаве ўдалося сяк-так выправіць і фінансавае становішча, чаму ў немалой ступені паспрыяў ганарар за даследчыцкую працу “Строі ў Польшчы”. А вось у асабістым жыцці мастака пераследавалі суцэльныя няўдачы.
З ранняга веку Яну Матэйку давялося часцяком гасцяваць у сям’і Гебультоўскіх. Гаспадыню дома пані Паліну ён лічыў сваёй другой маці, а вось да яе дачкі Тэадоры нарадзілася зусім іншае пачуццё: яна стала “каханнем жыцця” маладога мастака. Аднак характар у паненкі быў яшчэ той, і на ўсе прапановы рукі ды сэрца Ян шторазу атрымліваў адмову. Небагаты жывапісец не лічыўся выгоднай партыяй. І ёсць падставы меркаваць, што гэтая жыццёвая калізія істотна стымулявала творчы пошук мастака.
У 1862-м 24-гадовы Матэйка скончыў карціну “Станьчык”, прысвечаную прыдворнаму блазну-мудрацу. Твор не проста быў заўважаны — ён стаў візітоўкай руху “станьчыкаў”, польскіх кансерватараў, якія ў гістарычных бедах вінавацілі як “вонкавы ўплыў”, так і адмоўныя якасці самога польскага грамадства.
Паўстанне, што грымнула ў наступным годзе, амаль не паўплывала на лёс мастака: непасрэдны ўдзел у ім узялі два старэйшыя браты Яна, а сам ён, праз сваё слабое здароўе і кепскі зрок, абмежаваўся фінансавай дапамогай ды забеспячэннем інсургентаў. Правіна перад урадам была невялікая, таму ўдалося пазбегнуць рэпрэсій ды працягваць працу на абранай ніве.
Чарговы буйны твор “Прамова Скаргі” (1864) прынёс Яну Матэйку вялікі поспех, гучнае імя. І вось сэрца Тэадоры, нарэшце, растала…
Абранніца мастака была даволі… своесаблівай асобай, праз што ейны адданы муж меў у будучыні шмат клопату. Пра гісторыю іх адносінаў можна напісаць не адзін белетрыстычны раман. Затое капрызлівы характар жонкі не дазваляў Яну разняволіцца.
Схаваць альбо… спаліць?
Па сутнасці, карціну “Прамова Скаргі” можна ўспрымаць як ідэалагічную прадвесніцу будучага шэдэўра. Выбітны прапаведнік, першы рэктар Віленскага ўніверсітэта, езуіт Пётр Скарга натхнёна абмалёўвае перад каралеўскім дваром Жыгімонта Вазы пагрозлівыя перспектывы. Аднак большасць прысутных не звяртае на палымяную прамову асаблівай увагі, а той-сёй (уключна з самім Жыгімонтам) нават прыснуў. Дый на тварах тых, каго “зачапіла”, — хіба толькі разгубленасць, а зусім не гатоўнасць нешта змяніць, пачаўшы з сябе.
На наступнай карціне Матэйкі “Рэйтан..” дзея адбываецца амаль праз два стагоддзі і выглядае ажыццяўленнем прароцтва Скаргі. У цэнтры ўвагі — постаць героя, які, убачыўшы бясплённасць слоў, у роспачы закрыў сваім целам шлях да здрады паслам Сойму. Заклінаючы іх “У імя Бога! У імя Бацькаўшчыны!”, ліцвін Рэйтан спрабуе спыніць тое, што ён, відавочна, спыніць няздатны.
Карпатлівая праца над вялізным творам доўжылася цягам усяго 1866 года. Але замест чарговага поспеху мастака чакала хваля абурэння. Пэўная частка польскага грамадства адразу ўспрыняла твор у штыкі. Сярод закідаў гучала: “Нашто ён звярнуў увагу на нашу ганьбу?”, “Паміж сабой мы можам цішком пра тое згадваць, але не на людзях…”.
Акрамя ідэалагічных папрокаў, якія з кожным днём толькі множыліся, знаўцы жывапісу прад’яўлялі Матэйку і прэтэнзіі “тэхнічнага” характару: маўляў, перспектыва — няправільная, фарбы — цёмныя. Але не ведалі крытыкі, або не жадалі ведаць, што Матэйка быў страшэнна блізарукім і проста не мог маляваць інакш. Дый не ставіў ён перад сабой такую звышзадачу — стварыць бездакорную работу. Мастак перадусім імкнуўся апеляваць да сэрцаў сваіх гледачоў…
Асаблівыя прэтэнзіі да аўтара былі ў польскага магнацкага лобі. Прыкладам, паважная пані Ганна Валеўска, унучка Яцэка Малахоўскага, са слязьмі на вачах даводзіла Матэйку, што яе дзед ў 1773 годзе быў без віны. На што Матэйка адказаў: “Але ж не быў без віны ў 1772 годзе”. Дарэчы, не быў ён без віны і ў 1793-м, а ў 1794-м яго нават асудзілі паўстанцы. Насуперак гістарычнай дакладнасці, мастак адлюстраваў у сваім творы не толькі непасрэдных удзельнікаў сумна вядомага Сойма, але і гандляроў дзяржавай у часы Таргавіцкай канфедэрацыі, што таксама закідалася мастаку.
Нашчадкі ўвасобленых Матэйкам асоб не надта саромеліся нешляхетных учынкаў сваіх продкаў ды па-ранейшаму пачувалі сябе гаспадарамі. І калі нейкі мастак “без роду без племені” наважваўся згадаць пра тыя старонкі гісторыі, што ўжо нібыта прызабыліся, гэта выклікала вельмі нервовую рэакцыю.
Супраць Матэйкі паўстала цэлая плеяда крытыкаў на чале з Тарноўскім і Сяменьскім, якія, па замове, бэсцілі яго праз прэсу. Мастак апынуўся пад агнём літаральна з усіх бакоў. На пэўны час ад яго адвярнуўся нават наш зямляк, прадстаўнік патрыятычнага лагера, знакаміты пісьменнік Юзаф Крашэўскі…
Але Яе Вялікасць Гісторыя ўсё ж вынесла іншы вырак.
Цэсар падтрымаў “Рэйтана”
Польская эміграцыя ў Францыі паспрабавала заблакаваць дэманстрацыю карціны на запланаванай у Парыжы выстаўцы. “Дабрадзеі” намаўлялі графа Браніцкага, чые дзяды таксама “мелі гонар” стаць у шыхты “ворагаў Айчыны”, набыць твор, а потым альбо знішчыць, альбо схаваць. На што ён адказаў: “Набываць не жадаю, бо не хачу, каб ён упрыгожваў Монтрэзор (замак Браніцкага. — З.Ю.), а спаліць твор мастацтва лічу ўчынкам вандала. Гісторыя ёсць гісторыя, кожны малюе і піша, як яму падабаецца”. Генерал Жамойскі пераконваў таго ж Браніцкага звярнуцца да імператара Напалеона ІІІ, каб той сваёй уладай забараніў паказ карціны, але — безвынікова. Давялося Матэйку пачуць і такія словы: “Хто ж купіць такі твор? Хіба толькі рускія?”. На што ён адказаў: “Чаму б і не? Змаглі купіць арыгіналы, змогуць і намаляваных”.
На парыжскай выстаўцы ў 1867 годзе “Рэйтан…” атрымаў залаты медаль, а саму карціну набыў аўстрыйскі імператар Францішак Іосіф І. Фактычна менавіта ён і выратаваў шэдэўр ад знішчэння, а Матэйку і ягоную сям’ю — ад абструкцыі і галоднай смерці. Каб перадаць свае пачуцці ад перажытага, мастак намаляваў палатно “Прысуд Матэйку” (1867), дзе адлюстраваны ён сам, прыкуты да ганебнага слупа, у атачэнні зачэпленых ім за жывое ўладароў гэтага свету, якія чыняць над ім “праведны” суд…
Падсумаванне-зварот
Ці лёс так выпрабоўвае нас, ці бязлітасныя абставіны не далі шанцу нашым продкам выгадаваць такіх патрыятычных геніяў, як Матэйка або Юзэф Брант. Але, яны, тыя, хто абуджае дух народа па-ранейшаму запатрабаваны ў наш час. Без іх немагчыма завяршыць адну эпоху і распачаць новую…
Аўтар: Зміцер ЮРКЕВІЧ
калумніст газеты “Культура”, арт-куратар
Юркевіч, З. Як мог знікнуць твор пра наваградца / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2015. – 7 лют (№ 6). – С. 15.
