Еўлашоўскі Фёдар. Крытычныя матэрыялы

ПЕРШЫ БЕЛАРУСКІ МЕМУАРЫСТ

 Фёдар Еўлашоўскі

Ішоў 1603 год… Падсудак Наваградскага павятовага земскага суда Еўлашоўскі з паўгода назад сабраўся парадкаваць свае паперы. Запісваць найбольш цікавыя ўражанні, выпадкі, здарэнні, падзеі ён пачаў яшчэ ў маладосці. Занатовак не за адзін дзесятак гадоў назбіралася шмат, але ўсе яны мелі разрознены, несістэматызаваны характар. Многія запісы рабіліся наспех і цяпер іх было цяжка разабраць. А час прыспешваў. Фёдару Міхайлавічу споўнілася пяцьдзесят сем гадоў. I хто ведае, колькі Богам адведзена яшчэ пражыць? Можа надарыцца і так, што звычайны дзень стане ў тваім лёсе апошнім. Колькі ж гэтак сяброў-таварышаў пахаваў ён! Глядзіш, чалавек здаровы, не кволіцца, ні на што не скардзіцца і раптам — няма яго. Як быў, так і згінуў. Хоць, калі разабрацца, нічога ў тым дзіўнага. Усе мы пад Богам ходзім. I не столькі ад нас саміх, як ад яго, Усявышняга, залежыць, колькі жыць. Не гнявіў ты яго, сумленна ставіўся да ўсіх, пра веру не забываўся, дык у цяжкую мінуту ён і табе дапамогу акажа. Нават тады ўратуе, калі, здавалася б, апошняя надзея на шчаслівы зыход даўно страчана, Ці надарыцца выпадак, сама кашчавая касу над табой занясе, але ў апошні момант як бы нехта нябачны, невядомы штурхне смерць у руку і чалавек па сутнасці з таго свету выкарабкаецца.

Шмат і такога памятае Ф. Еўлашоўскі. Каб сам сведкам таму не быў, ні за што не паверыў бы. Узяць хоць бы здарэнне, якое адбылося ў Ляхавічах у… Глядзі ты, ужо і год запамятаў. I не шмат часу прайшло. Але цікава ўсё ж, калі гэта здарылася? Ёсць, здаецца, пра гэта запіс. Як быццам надоечы ў рукі трапляўся. Згубіўся… Нібыта хто спецыяльна адсунуў яго ўбок. Думай, пане Еўлашоўскі, памяць напружвай! Няўжо не ўспомніш?!

Фёдар Міхайлавіч прысеў на лаву ля стала. Жыў ён проста, за выгодамі не ганяўся.

Ведаў — лепей жывецца і працуецца, калі душа не абцяжарана штодзеннымі клопатамі аб быце. Усё адно, хапай не хапай, а ўсяго да сябе не перацягнеш. Можна было б і крэслы прыдбаць (хоць адно-два ў яго ёсць), і іншую мэблю. Ды за лавай сядзець лацвей. I думаецца лёгка, калі абхапіць галаву рукамі, а локці пакласці на стол, масіўны, зроблены са старога дуба.

I сапраўды, як бы штуршок нейкі спрацаваў. Успомнілася, хутка прыгадвалася. Няма патрэбы і горы занатовак пераварочваць. У 1576 годзе гэта было. Вясна ранняя, такая, якой самыя старыя людзі не памяталі. А перад гэтым зіма надзіва снежная стаяла. Снег пад гарачымі промнямі сонца, быццам тлушч на патэльні, раставаў хутка, на вачах распаўзаўся, ператвараўся ў вірлівыя патокі вады, што пабеглі з пагоркаў у нізіны. Не вытрымаў лёд на рацэ. За якія суткі ўздыбіўся, утварыліся магутныя крыгі. Выйшла рака з берагоў і шутавінне ўпермешку з крыгамі панеслася па цячэнні.

А акурат нядаўна, з год назад, у Ляхавічах пабудавалі новы млын. Непадалёку ад моста I, вядома ж, вадзяны, на самым беразе.

Млынар Януш, як толькі нечакана прыгрэла сонца, занепакоіўся. Здагадваўся, да чаго можа гэта прывесці. I ў сваіх трывожных прадчуваннях не памыліўся. Прачнуўся неяк ранкам — быццам небяспека падштурхнула хутка падняцца з ложка, выскачыў на ганак… Людцы добрыя, што ж гэта робіцца! Крыга на крыгу насядае і ўсе ці не каля самага млына затрымліваюцца, нагрувашчваюцца, затор утварыўся. Януш багор у рукі, пачаў лёд аббіваць. А перад гэтым паспеў жонцы крыкнуць: «Любка ты мая. Уставай, ды людзей на падмогу кліч!» А ёй два разы паўтараць не трэба. Сама не менш за мужа не адзін дзень хвалявалася, каб жа хаця ўсё добра абышлося, млын не знесла. Разліваецца ж рака, у вялікае мора ператвараецца.

Пачулі гараджане, у якую бяду млынар трапіў. Даўно прывыклі талакой найбольш важныя ці спешныя справы рабіць. А тут жа просіць чалавек, якога ці не ўсе ў наваколлі паважаюць. I не толькі таму, што без яго не абыдзешся, калі збожжа трэба змалоць. Да ўсяго Януш спагадлівы. Ды і не скупы. Муку змеле, лішнюю капейчыну ніколі не возьме. Акуратна разлічыцца.

Людна стала на беразе. Хто, як і сам Януш, лёд ля млына збівае. Некаторыя на мосце сабраліся. Дужэйшыя ўхапілі вялізныя бярвенні, апускаюць іх уніз, крышаць лёд, каб не затрымліваўся. Януш, убачыўшы, што праца спорна пайшла, падбег бліжэй да моста. Стаў на крайнюю яго бэльку. Нагледзеў самую вялізную крыгу і пешняй па ёй. Пры гэтым падахвочвае тых, хто наверсе:

— Мужыкі! Пастарайцеся, уратуйце млын… Не забуду, аддзячу!

А тыя і без гэтай просьбы ведаюць — млынар у даўгу не застанецца, Разам з усімі завіхаліся і слугі Януша. Здаровыя! А тут яшчэ заклік гаспадара — пастарацца. Адклалі ўбок бервяно, якое трымалі перад гэтым у руках, ды за тое, што поруч ляжала. Таўстое яно, ледзь абхапіць, таму ніхто за яго і не браўся. А яны паднапружыліся, ухапілі, падышлі да парэнчаў і апусцілі на крыгі. Зноў паднялі…

Цяжка, запыхаліся абодва, але і лёд пачаў трушчыцца так, адна любата глядзець. Нехта, праўда, занепакоіўся, каб няшчасця не здарылася, каб жа Януша не закранулі, мала што можа адбыцца. Але той, пачуўшы пра гэта, толькі рукой махнуў. Чаго, маўляў, хвалявацца, слугі здаровыя, бервяно ўтрымаюць.

Але нездарма гавораць: не кажы гоп, пакуль не пераскочыў. Ці то стаміліся слугі, ці па нейкай іншай прычыне, але ўпусцілі бервяно. I трэба ж было так здарыцца, што яно ўдарыла Януша ніжнім канцом у патыліцу. Як стаяў на бэльцы, так каменем і пайшоў у ваду.

— Аааа! Оооооой! — у адзін голас пачулася ў роспачы. Забегалі ўсе, замітусіліся, не ведаючы, што рабіць. Чалавека, канешне, ратаваць трэба было, але як? Сёй-той паспеў і перахрысціцца, развітацца з млынаром. Ды і на якое ўратаванне можна было спадзявацца, калі ад такога ўдару і на зямлі не падымешся. А тут жа вада, рака, пакрытая крыгамі. Аднак што гэта? Не верылася! Сярод крыг паказалася галава Януша, I жывы ён быў. 3 берага відаць было, як чырвонымі плямамі пакрываецца вакол вада, а млынар, круцячы галавой налева-направа, спрабуе адагнаць ад сябе крыгі, паволі плыве да берага.

Зноў замітусіліся людзі. Хто багор падае, хто гатовы ў раку кінуцца. А Януш — дзіва і толькі — паспеў яшчэ крыкнуць. Хоць і з цяжкасцю, але можна было разабраць:

— Не трэба, я сам…

Пасля гэтага і паверыў, што Бог гатовы ў цяжкі момант на дапамогу чалавеку прыйсці. Уратаваўся ж Януш, хоць нагой, як кажуць, у магіле стаяў.

Сапраўды, ніхто дакладна не знае, колькі лёсам адпушчана пражыць. Як і не ведае, як доўга Бог будзе апекавацца ім.

I ўсё ж, пяцьдзесят сем — нямала. Самы час падрахункаваннем заняцца. Таму і вырашыў Еўлашоўскі ўпарадкавацванымі, а многае з перажытага захоўвалася толькі ў памяці, дык давялося, перш чым запісваць, прыпамінаць. Пакрысе ўзнаўляўся эпізод за эпізодам. Асноўную ўвагу Фёдар Міхайлавіч удзяляў, зразумела, асабістаму жыццю. Аднак расказваў і пра блізкіх людзей, знаёмых, з кім сутыкаўся ў розны час. Адлюстроўваліся і шмат якія палітычныя і грамадскія падзеі.

Як і многія ў падобных выпадках, Ф. Еўлашоўскі, па сутнасці, вёў дзённік. Праўда, у дзённіку запісы звычайна робяцца дзень за днём, паслядоўна. Як што адбываецца, так адразу, пад вечар ці ранкам наступнага дня, і занатоўваецца, У дадзеным жа выпадку ўзнаўляліся і згадкі мінулыя. Аднак Фёдар Міхайлавіч ад храналагічнага прынцыпу падачы матэрыялу не адмовіўся.

Запісаў ён і асобныя падзеі, што адбыліся пазней, пасля 1603 года. Апошні запіс паставіў 2 студзеня 1604-га. Паведаміў, што памёр яго сусед і прыяцель Беньямін Чаркоўскі. Фёдар Міхайлавіч смуткаваў з выпадку такой страты. Але і як кожны жывы, праз гэтую туту і смутак не мог не радавацца, што ўласны шлях пакуль не завершаны і, хто ведае, колькі ён будзе працягвацца, а таму застаецца спадзявацца на лепшае. Спадзявацца і памятаць, ёсць на небе Бог, а без веры ў яго лёгка страціць арыенціры і духоўнае апірышча. 3 падзякай Богу і завяршаў свае запісы: «Дзякую я тобе, Боже мой, ойче пана нашого Езуса Христуса, же межи иншими дары твоими далэсь ми на то был, жем се од заздрости устрець мокгл так, же нмгды сэрцэм моим не пановала и непотрбеного, яком знал по инших, жалю, хоробе якейсь подобного не чинила».

…Успаміны Ф. Еўлашоўскага ўпершыню былі надрукаваны толькі ў 1860 годзе, прытым не ў арыгінале, а ў перакладзе на польскую мову. Перадрук жа з рукапіснай копіі мемуараў зрабіў у 1886 годзе гісторык У. Антановіч. Дзякуючы яму праз дзесяць гадоў з’явілася яшчэ адна падобная публікацыя. На Беларусь жа яны вярнуліся параўнальна нядаўна, у 1959 годзе, калі з’явіліся ў «Хрэстаматыі па старажытнай беларускай літаратуры».

Безумоўна, навукоўцы цікавіліся, дзе знаходзіцца сам арыгінал, хацелі пазнаёміцца з ім. Гэтым пытаннем заняўся Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа Акадэміі навук Беларусі. Супрацоўнікі яго звярнуліся да польскіх даследчыкаў. Поспех спрыяў Я. Сяткоўскаму. Рукапіс Ф. Еўлашоўскага ён знайшоў у Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве. 3 арыгіналу была зроблена фотакопія і даслана ў Мінск. А на падставе яе — тэкст мемуараў для кнігі «Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст.», выпушчанай выдавентвам «Навука і тэхніка» ў 1983 годзе, падрыхтаваў літаратуразнавец А. Коршунаў.

Так у сваім першапачатковым выглядзе прыйшоў да чытача самы ранні помнік беларускай мемуарнай літаратуры. Адсюль зразумелая павышаная ўвага і да самога твора, і да асобы яго аўтара. Слушна наконт гэтага сказаў А. Коршунаў: «Успаміны Ф. Еўлашоўскага маюць для нас асаблівую цікавасць як літаратурны помнік, дзе надзвычай ярка і маляўніча пададзены шматлікія эпізоды з жыцця і быту прадстаўнікоў тагачаснай дробнамаёмаснай шляхты Вялікага княства Літоўскага, таго сацыяльнага асяроддзя, сярод якога яму досыць часта даводзілася бываць. Мемуары, па сутнасці, уяўляюць сабой своеасаблівы зборнік надзвычай цікавых, месцамі нават сюжэтна разгорнутых бытавых навел, у цэнтры якіх стаіць жывы, рэальны чалавек з уласцівымі яму рысамі характару і псіхалогіі, абумоўленымі канкрэтнымі сацыяльнымі ўмовамі таго часу».

Прываблівае і асоба самога аўтара, чалавека, безумоўна, назіральнага, не пазбаўленага таленту, а да ўсяго, як гэта відаць з тэксту мемуараў, патрыёта сваёй Бацькаўшчыны. Ф. Еўлашоўскі адносіўся да небагатай шляхты, якая, кажучы словамі Я. Карскага з яго «Беларусаў», «цікавілася мясцовай рускай пісьменнасцю, рабіла пераклады, распаўсюджвала іх, пісала сама творы, займала розныя дзяржаўныя выбарчыя пасады і ў той жа час гатова была выконваць даручэнні знатных паноў, апякунства якіх для дробнага дваранства было важней за дзяржаўную службу». Аднак гэтая арыенціроўка на ўплывовых паноў, на тых, хто мае ўладу, разам з тым аказвала і благую паслугу. Застаючыся патрыётамі свайго краю, людзі, падобныя да Ф. Еўлашоўскага, міжволі, каб выглядаць так, як усе, павінны былі ў нечым і здраджваць усяму свайму роднаму, крэўнаму.

Найперш гэта відаць у стаўленні да мовы. Тыя, з кім пастаянна сутыкаўся Ф. Еўлашоўскі, гаварылі па-польску. Асабліва гэта тычылася жыхароў Варшавы, а ў ёй таксама яму даводзілася неаднойчы бываць. Акрамя таго, на што ўказаў яшчэ Я. Карскі, Ф. Еўлашоўскі «і грамату… ведаў польскую і як пратэстант не меў справы з царкоўнаславянскімі кнігамі». Ды і не будзем забываць, што многія перадавыя людзі таго часу лічылі, што жывая беларуская мова не дасканалая для літаратурнага ўжытку, словы «каструбаватыя», «мужыцкія», не тое што польскія, «шляхетныя».

Насычанасць паланізмамі ва ўспамінах відочная. На гэта звярнуў, дарэчы, увагу і вядомы мовазнаўца А. Жураўскі: «Мова помніка прадстаўляе сабой узор гутаркова-апавядальнага макаранічнага беларуска-польскага жаргону, якім карысталіся ў той час службовыя асобы беларускага паходжання. Ніводзін іншы вядомы нам старажытны помнік не адлюстроўвае ў такой ступені ўплыў польскай мовы, як «Дзённік» Ф. Еўлашоўскага».

Успаміны пашыраюць наша ўяўленне пра эпоху, у якой жыў Ф. Еўлашоўскі, даюць, няхай часам і ўрыўкавыя, звесткі пра дзеячаў таго часу, пераконваюць, што, нягледзячы на самыя неспрыяльныя ўмовы, душа беларуса жыла, а сам ён з гонарам адчуваў сябе грамадзянінам вялікай дзяржавы — Вялікага княства Літоўскага, якая карысталася вялікім аўтарытэтам.

У мемуарах ёсць яскравыя сведчанні гэтаму. Ф. Еўлашоўскі падрабязна расказвае (хоць найчасцей запісы маюць пратакольны характар, аўтар толькі паведамляе пэўны факт, абмяжоўваючыся простай яго канстатацыяй, пры гэтым робячы агаворку: «опускаю то, яко ведуючи, достаточне то от инших выписано»), напрыклад, як польскія паны, калі над Рэччу Паспалітай узнікла пагроза ад татарскіх і турэцкіх заваёунікаў, адкрыта выказвалі трывогу. Баяліся не толькі нападу ворагаў, а таго, што Вялікае княства Літоўскае можа пайсці на адасабленне ад Польшчы і пераарыентавацца на Маскву. А дамоўленасць Вялікага княства Літоўскага з тагачасным рускім царом Іванам Жахлівым нічога добрага Польшчы не абяцала.

I яшчэ адно пацвярджэнне, што Ф. Еўлашоўскі пастаянна адчуваў сябе беларусам. Нездарма ён прыгадвае Варшаўскі сойм 1578 года. Не хавае захаплення, бо на ім «маршалковал межи послами» зусім не паляк, а прадстаўнік Вялікага княства Літоўскага князь Лукаш Болька Свірскі. Сойм вымушаны быў пайсці на парушэнне даўно прынятай традыцыі, згодна з якой гэтыя абавязкі ўскладаліся на грамадзян польскага паходжання.

Не хаваў Ф. Еўлашоўскі і захаплення выдатнымі дзеячамі Бацькаўшчыны, расказваў пра іх добрыя справы і пры першай жа магчымасці супрацьстаўляў іх палякам.

Гадоў колькі назад пра гэта ў нашым літаратуразнаўстве гаварылася, што тым самым ён ідэалізаваў асобных магнатаў. Што можна наконт гэтага сказаць? Толькі адно. Любыя мемуары маюць суб’ектыўны характар, а ў кожнага аўтара могуць быць свае сімпатыі і антыпатыі. Іншая рэч, наколькі пры гэтым ён адыходзіць ад рэальных фактаў. А тут якраз Ф. Еўлашоўскага і нельга папракнуць у прадузятасці. Ён у ацэнках ідзе ад канкрэтна зробленага пэўнай асобай.

Праўда, нельга адмаўляць, што ва ўспамінах бачна асаблівая прыязнасць Ф. Еўлашоўскага да таго ці іншага чалавека.

Прачулыя словы Фёдар Міхайлавіч прысвяціў Яну Ераніму Хадкевічу. Нагадаў таксама, што ажно трыццаць гадоў верай і праўдай служыў Мікалаю Крыштофу Радзівілу. Больш таго, і сваім дзецям завяшчаў служыць яму. Магнату? Ды Радзіме, бацькоўскай зямлі! Той беларускай зямлі, з замілаваннем да якой і напісаны мемуары, што ад першай да апошняй старонкі ўспрымаюцца як споведзь яе адданага сына.

Хоць «ад першай да апошняй старонкі» ўсё ж нельга сказаць. Бадай, Ф. Еўлашоўскі не спыніўся на запісе, зробленым, як ужо гаварылася, 2 студзеня 1604 года. Відаць, працягваў дзённік. Іншая справа, што наступныя занатоўкі не захаваліся. Але гэта толькі здагадкі. Што датычыць пачатку мемуараў, дык сумненняў няма — ён згублены. Хутчэй за ўсё ўступная частка.

Што гэта так, пераконвае сцвярджэнне аўтара: «…я, Федор Евлашовский, уродилэмся от вышэйпомененых родичов моих в Ляховичах». Праўда, далей згадваецца імя маці Фядора. Імя ж бацькі мемуарыста даследчыкі ўстанавілі па іншых дакументах.

Ён дакладна называе і дату свайго нараджэння: «в року от нароженя сына божого тысеча пятьсот сорок шостого, месяца февраля семого дня, в неделю ночи прышлое около полночи». Сям’я Еўлашоўскіх была праваслаўнай. Бацька яго, хоць збяднеў, але ў далейшым зноў змог стаць на ногі. Займеў нават уласны герб. Клапаціўся, каб сын рос чалавекам пісьменным.

Фёдар Міхайлавіч прыгадваў: «….в пятом року почато ме бавить наукою рускою, кгды ж в тых часех в тэй нашей строне не было еше инших наук». Проста прамоўлена, ды многае сказана. Адразу бачна, як у той час праходзіла выхаванне дзяцей. «Наука руская» — мова, што мела тады бытаванне ў тутэйшых мясцінах. На ёй размаўляла і карэннае насельніцтва. А гэта былі беларусы і мова, значыць, адпаведна беларуская. Ф. Еўлашоўскі вывучаў таксама польскую мову, авалодаў і яўрэйскай.

Шкада, але болып пра маленства ён нічога пэўнага не гаворыць. Як і пра юнацтва таксама. Далейшая сустрэча з Федарам Міхайлавічам, калі можна так сказаць, адбываецца тады, калі ён меў за плячыма васемнаццаць гадоў. Як і іншыя маладыя людзі, не цураўся вайсковай службы. Ды і за гонар гэта лічылася служыць на карысць Айчыне. Іншая рэч, у якім родзе войск. Але гэта залежала ўжо ад сацыяльнага паходжання. Адным падабалася кавалерыя, але яны з пагардай ставіліся да пяхоты. Другія не прымалі артылерыю, лічылі службу ў ёй ніжэй уласнага гонару.

А кім служыў Ф. Еўлашоўскі? Зноў чамусьці ні слова пра гэта не сказаў. Не палічыў патрэбным. Засведчыў толькі, што «а потом, за наступленем и поднесенем войны от короля его милости Жикгимонта Августа с кнезем Иваном московским, былэм первшим раз на войне, где и битва была нашим щаслива над москвою року 1564, месяца ген(варя) 26, на Иван полю над рекою Улою».

Маецца на ўвазе бітва, што адбылася ў час Лівонскай вайны каля вескі Івацішкі непадалёку ад Лепеля. Маскоўскім войскам камандаваў П. Шуйскі, а сутыкнуліся пры гэтым інтарэсы Жыгімонта II Аўгуста (сына польскага караля Жыгімонта I Старога) і Івана Жахлівага. Пасля баявога хрышчэння Ф. Еўлашоўскі, як ен сведчыць, прымаў удзел у іншых ваенных сутыкненнях: «а потом аж до уприкреня были ми частые язды на тые войны».

Яно і нядзіўна — Лівонская вайна ж працягвалася 25 гадоў. Аднак, на думку аўтара мемуараў, ніякай карысці ад гэтых сутыкненняў не было. Ні яму самому, ні Бацькаўшчыне: «пожитку не веле тэ войны приносили. А мне паметнэ зостали для утерпеня велких пригод, трудности, шкод и невыповеданых невчасов». Таму палічыў патрэбным як мага хутчэй развітацца з ваеннай службай. I гэта яму ўдалося. Перайшоў у двор маршалка земскага і гетмана ліфляндскага Яна Ераніма Хадкевіча. Неўзабаве быў прыкмечаны і іншымі ўплывовымі феадаламі. Тым самым, па сутнасці, стаў сваім чалавекам пры іх дварах. Карыстаўся падтрымкай Стэфана Баторыя, Жыгімонта II Аўгуста, Жыгімонта III Вазы… Пры гэтым, відаць, не мог не дапамагчы памяркоўны характар Ф. Еўлашоўскага. Усё ж быць, як кажуць, слугой некалькіх паноў — вельмі няпроста Асабліва калі ўлічыць, што ўсе яны — і абодва Жыгімонты, і Баторый, і той жа Хадкевіч — лёгка маглі знайсці сабе людзей, гатовых служыць ім верай і праўдай. Выбар мелі вялікі. Але па душы ім прыйшоўся ўсё ж Еўлашоўскі.

Гэта таксама талент — умець кантактаваць з людзьмі. І талент удвая большы — знаходзіць паразуменне з уплывовымі правіцелямі, якія маюць вялікую ўладу. Ф. Еўлашоўскі хутка сыходзіўся і са світай магнатаў. А саноўныя асобы ў патрэбных выпадках заўсёды належнае слова замовяць.

I замаўлялі, і падтрымлівалі. У 1577 годзе Стэфан Баторый прапанаваў Ф. Еўлашоўскаму пасаду пінскага і сервецкага мастаўнічага. Праз два гады Фёдар Міхайлавіч атрымаў важнае даручэнне ад павятовай шляхты Наваградчыны — яго накіравалі паслом на Варшаўскі вальны сойм. У той час выпрацоўваўся важны дзяржаўна-прававы дакумент дзяржавы «Трыбунал Вялікага княства Літоўскага». Поруч з іншымі, уплывовымі і аўтарытэтнымі дзеячамі, яго прымаў і трыццацігадовы Ф. Еўлашоўскі. Нарэшце, у 1592 годзе Жыгімонт III Ваза прапанаваў яму пасаду падсудка Наваградскага павятовага земскага суда.

Калі б пра ўсё гэта было расказана падрабязна, чытачы (не кажучы ўжо пра гісторыкаў) атрымалі б унікальны фактычны матэрыял. Але ў дадзеным выпадку неабходна задавальняцца толькі сведчаннем пэўнай падзеі. Хоць, будзем справядлівымі, у адным месцы, згадваючы пра падзеі, што мелі ўплыў на жыццё тагачаснага грамадства, Ф. Еўлашоўскі гаворыць пра іх, як ніколі, падрабязна. Маецца на ўвазе паўстанне пад кіраўніцтвам С. Налівайкі, атрады якога, як вядома, дайшлі і да Беларусі. Нават цяжка сказаць, чаму аўтар мемуараў у дадзеным выпадку адмовіўся ад эскізнасці ў падачы матэрыялу. Хутчэй за ўсё не мог не выкарыстаць магчымасць яшчэ раз засведчыць, наколькі мужна, самаахвярна давалі беларусы адпор усім, хто пасягаў на свабоду і незалежнасць роднай зямлі.

Патрыёт Беларусі Ф. Еўлашоўскі заўседы вітаў людзей, адданых Айчыне, гатовых стаць на абарону яе інтарэсаў. Разам з тым, як чалавек, які ў паўсядзённасці прытрымліваўся няпісанага кодэкса сумленнасці, выступаў (прытым рашуча і рэзка) супраць насілля, бо ведаў, што адна не справядлівасць абавязкова пацягне за сабой другую і тым самым утворыцца як бы свайго роду ланцуг жорсткасці. Нешта падобнае і адбылося з выступленнем С. Налівайкі. Штуршком для яго стала асабістая помста самога Налівайкі, пра што і паведамляе Ф. Еўлашоўскі: «В том року 1595 Наливайко, козак, собравши войско козаков, первей се указовал на Подолю, у Волошех, кусилсе был и о турецке замки. Потом, врацаючисе до Полски, сплендровал маетносги пана Калиновского, мстечисе за абешене некгдысь отца его наливайкового, и ещё, снать, от отца Калиновского».

Магчыма, і не ставячы перад сабой такой задачы, Ф. Еўлашоўскі тым самым падкрэсліваў стыхійнасць выступлення паўстанцаў, адсутнасць у іх нейкай пэўнай і выразнай мэты. А паколькі С. Налівайка найперш помсціў, дык і ён сам, і яго паплечнікі пра справядлівасць не думалі. Забівалі людзей, палілі паселішчы. Не хацелі разабрацца, хто вінаваты, а хто выпадкова становіцца ахвярай іх звярынай нянавісці і лютасці.

Так здарылася і тады, калі адзін з атрадаў Налівайкі (пяцьсот казакаў), якім камандаваў палкоўнік Марцінка, апынуўся ля Клецка. Становішча склалася цяжкае. Лёгка ўявіць, як перажываў тады Фёдар Міхайлавіч, непакоячыся (а ў Клецку маглі жыць блізкія яму людзі ці проста знаёмцы), каб жа хоць усё было добра. I як узрадаваўся, калі паступілі першыя звесткі, што і гэтым разам чужынцы разгромлены. А хутка пачуў, што і нямала крыві пралілося і з таго боку, і з другога Сваіх, безумоўна, шкадаваў. А чужых? Па мемуарах гэтага не адчуеш. Як заўсёды, выверанасць радка, нічога лішняга.

Але, думаецца, ворагаў не шкадаваў. Не мог шкадаваць тых, хто першым праліў кроў: «…Мартинка забили, же сила их на пляфу (засталося). А иншие назад се цоф-нувши, по дрозде их ростох зоставили. А инше, пострелеными юж будучи, в огонь скакали и кгорели, бо были стайне дворовую тут, у того млынка будучую, запалили, же се барзо их мало до Слуцка вротило». Відочна, няхай і не вельмі пакуль выразна, што талент Ф. Еўлашоўскага вымагаў чагосьці большага, чым звычайныя мемуарныя запісы.

У згаданым урыўку ўжо прысутнічаюць і дэталі, што дало б мажлівасць пры іншых стасунках перайсці да разгорнутых параўнанняў, нарадзіць ёмкія вобразы. Так, Ф. Еўлашоўскі пакуль толькі сведчыць, але, расказваючы пра падзеі, ён спакваля выходзіць і за межы гэтага сведчання. Хто ведае, магчыма, калі б пачаў пісаць (менавіта пісаць, а не занатоўваць шматлікія ўражанні, назапашваючы матэрыял для будучага дзённіка) раней чым у 57-гадовым узросце, Ф. Еўлашоўскі з цягам часу стаў бы і празаікам.

А што ёсць падставы выказваць падобнае меркаванне, сведчаць і іншыя мясціны ў мемуарах. Да прозы, няхай яшчэ ў многім і нарысавай, вельмі прывязанай да дакументальнай асновы, набліжаюцца тыя кавалкі ва ўспамінах, дзе аўтар разважае над асабістым жыццём. Відаць, наколькі шчыра любіў ён сваіх бацькоў, асабліва маці, пра смерць якой паведамляе са скрухай і той даўняй пяшчотай, што не адыходзіць з памерлым чалавекам, усплывае на паверхню: «В том року 1572, дня 8 фебруарыя, сполнило ми се от нароженя моего лет 26, а семый двадцатый настал. В тым же року нещесливого месяца марца второго дня в неделю предэднем умарла намилшая матка моя Феодора, осиротила з великоим жалем пана отца нашого и нас, детей их малых, кторей тяло пристойною учтивостю похованэ зостало в Ляховичах в церкви руской».

Ці не з сямейнага ладу і згоды ў бацькоўскай сям’і ўзяла свой пачатак і прывязанасць Ф. Еўлашоўскага да жонкі! Звалі яе Ганна, дзявочае прозвішча Балатоўна, паходзіла з Масковіі, мела праваслаўную веру. Рознае веравызнанне мужа і жонкі (у сталым узросце Фёдар Міхайлавіч прыняў каталіцтва) не паўплывала на асабістыя ўзаемаадносіны. Над усім брала верх каханне, а там, дзе сапраўдная любоў, няма месца звадам, канфліктам.

У Ф. Еўлашоўскага была вялікая і дружная сям’я — дзевяць сыноў і пяць дачок гадавалі яны. А калі над домам збіраліся хмары, разам пераносілі жыццёвую непагадзь. Сапраўды ўжо: і шчасце, і слёзы папалам А гора Ф. Еўлашоўскага не мінула. Напаткала ў 1602 годзе. Быццам хто нечакана нажом садануў у самае сэрца, калі даведаўся, што забіты яго сын Ян.

Акурат пасяджэнне суда ішло. Пачуў страшную вестку і адразу туманам засціла вочы. I яшчэ боль, рэзкі боль з левага боку. Не ўстаяў, пахіснуўся і асунуўся на падлогу. Пасля ўжо даведаўся, як рэзка ўскочыў з месца, нешта спрабаваў крычаць, а што, дык так ніхто і не разабраў. Сам жа ён пра гэта таксама нічога не памятаў.

Свядомасць вярталася пакрысе і боль праходзіў, толькі цяжка-цяжка дыхалася. А з вяртаннем свядомасці ва ўсёй паўнаце і падрабязнасці вымалёўвалася тое, што адбылося. Для бацькі, канешне, усе дзеці аднолькава любыя. I кожнага ён імкнецца як мага хутчэй паставіць на ногі. Здаецца, зусім яшчэ нядаўна не мог дачакацца той хвіліны, калі падрасце і Ян. А тут — на табе! I каб гэтак недарэчна загінуць! Забіў яго мясцовы жыхар Альбрэхт Бруханскі са сваім шваграм Корсакам Прылюдна, на наваградскім рынку.

Ачомаўшыся, Фёдар Міхайлавіч запатрабаваў, каб яго адпусцілі з пасяджэння. Пра якую судовую справу магла ісці гаворка, калі недзе побач ляжаў мертвы сын. Ды земскі суддзя Васіль Зянкевіч павёў сябе дзіўна. Сказаў, што мёртвага ўсё роўна з таго свету не вернеш, а таму трэба працягваць пасяджэнне. Забітага дахаты завязуць іншыя. I распараджэнне адпаведнае зрабіў. Толькі пазней, калі паспрабаваў Фёдар Міхайлавіч узбудзіць супраць забойцаў крымінальную справу, даведаўся, у чым прычына такой бессардэчнасці Зянкевіча. Як жа запамятаў ён, што забойца Корсак з’яўляўся зяцем земскага суддзі. Таму і пачаў Зянкевіч прымаць усе захады, каб выратаваць яго. I свайго дамогся. Справу павярнулі так, што ледзь не сам Ян Еўлашоўскі стаў ва ўсім вінаваты.

Адзінае, што заставалася Фёдару Міхайлавічу, дык знайсці чалавека, які б здолеў ва ўсім сумленна і прынцыпова разабрацца. Выбар Ф. Еўлашоўскі спыніў на вядомым арыянскім прапаведніку Яну Ліцынію Намыслоўскім. Але і той, на жаль, засведчыў зусім не на карысць Фёдара МіхаЙлавіча. Таксама схіліўся да думкі, што бойку распачаў Ян.

У гэтай гісторыі шмат незразумелага. Здавалася б, дзе, а ўжо тут дык Ф. Еўлашоўскі пра ўсё падрабязна раскажа. Бацькаў жа боль не мог суцішыцца. Ды і ці можа ён калі-небудзь суняцца?! У крайнім выпадку Фёдар Міхайлавіч павінен быў зрабіць усё магчымае, каб хоць ва ўспамінах апраўдаць сына. А можа, была такая прычына забойства, пра якую ён не хацеў, каб ведалі наступнікі? Не забудзем, што ў гэтым здарэнні замешаны сам земскі суддзя, чалавек, з якім не адзін год Ф. Еўлашоўскі працаваў разам. А забойца — зяць суддзі. Ці не з асабістымі ўзаемаадносінамі В. Зянкевіча і Ф. Еўлашоўскага ўсё звязана?

Адно можна сказаць пэўна: пасля пахавання сына ў Фёдара Міхайлавіча пагоршылася здароўе (а хварэў ён яшчэ з 1566 года), і таму вымушаны быў развітацца з пасадай падсудка. А паколькі апошні запіс у дзённіку быў зроблены ў 1604 годзе (рукапіс абрываецца на сярэдзіне 55-ай старонкі), даследчыкі меркавалі спачатку, што аўтар памёр у тым жа годзе. У крайнім выпадку дабаўлялі яшчэ адзін год і годам смерці называлі 1605-ы. Але доктар гістарычных навук Ю. Капыскі знайшоў дакументы, якія дазволілі жыццё Ф. Еўлашоўскага «прадоўжыць» яшчэ на дзесяць гадоў. Поспех спрыяў і А. Коршунаву. Дзякуючы яго росшукам, стала відочна, што Ф. Еўлашоўскі жыў яшчэ ў 1616 годзе. З’яўляўся крэдыторам Радзівілаў.

Магчыма, і тут яшчэ рана ставіць апошнюю кропку. Дарэчы, у «Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Бела русі» так і зроблена, годам смерці называецца 1617 год.

Семдзесят адзін пражыты год — нямала. Хоць, безумоўна, не колькасцю пражытых гадоў прыцягвае да сябе ўвагу ф. Еўлашоўскі.

Пра такіх звычайна кажуць, што яны нараджаюцца на світанні. Не ў прамым сэнсе, а ў пераносным. Калі ў жыцці грамадства пачынаецца новая эпоха, высвечваецца на даляглядзе новы дзень, абавязкова неабходны людзі, якія б адчулі неабходнасць, патрэбнасць дзеля нашчадкаў. Ф. Еўлашоўскі гэта зразумеў, таму і стаў першым беларускім мемуарыстам. Ен інтуітыўна прыйшоў да разумення неабходнасці пакінуць сведчанне пра свой час А значыць, і пра самога сябе, бо час і чалавек непарыўна звязаны, асабліва калі гэта не просты чалавек, а асоба.

Марціновіч, А. Першы беларускі мемуарыст. Фёдар Еўлашоўскі / Алесь Марціновіч // Хто мы, адкуль мы… : гіст. эсэ, нарысы : у 3 кн. Кн. 1. – Мінск, 2008. – С. 54 – 68.