Партызанскі рух, антыфашысцкае супраціўленне

Ляхавіцкі край

 Ажыццяўляючы свае чалавеканенавісніцкія планы, фашысцкія захопнікі ўстанавілі на тэрыторыі раёна крывавы рэжым. Фашысты рабавалі, разбуралі і спальвалі вёскі, вывозілі ў Германію моладзь.   У першыя дні акупацыі ў раёне былі складзены «чорныя спісы» актывістаў. У ліпені— жніўні   1941 года    ахвярамі фашызму  сталі 31 чалавек— былыя члены КПЗБ і камсамольцы. Самая жудасная расправа гітлераўцаў была   зроблена ў вёсцы Жарабковічы, дзе ў ліпеньскую ноч яны расстралялі 14 савецкіх   актывістаў.

Аднак жорсткія расправы над патрыётамі не запалохалі савецкіх людзей. На тэрыторыі раёна разгортваецца партызан­ская барацьба   супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў.   Аб гэтым сведчаць архіўныя дакументы.   Народныя  мсціўцы ахоўвалі жыццё, маёмасць мірнага насельніцтва, затрымлівалі і вярталі назад дадому транспарты з рабочымі, якіх вывозілі на катаргу ў Германію. Часта адбываліся сутычкі партызан з карнікамі. Начальнік Ляхавіцкага жандармскага ўчастка дакладваў акружному ўпраўленню:

«6 жніўня 1942 года начальнік узмоцненага пункта Мядзведзічы накіраваў нарад з 11 паліцэйскіх, які пайшоў праз Тальмінавічы, Асосы, Савейкі і прыбыў у Лапацічы. Пры выхадзе з вёскі нарад раптоўна абстралялі з жыта. Забіта пяць паліцэйскіх… Партызан было каля 100 чалавек, узброены яны кулямётамі і аўтаматамі…

6 верасня 1942 г. ў ПІчэрбаве паявіліся партызаны… Яны былі ўзброены пісталетамі, аўтаматамі, кулямётамі. Партызаны патрабавалі, каб памешчыца падзяліла ўраджай паміж вясковымі жанчынамі, а рабочым маёнтка дала соль і газу… Затым яны пайшлі ў напрамку Крывошьна…

…13 кастрычніка 1942 г. ў 7 гадзін нарад у саставе вахмістра Зіферта, мяне і 20 паліцэйскіх на дзвюх грузавых машынах суправаджалі адпраўку зерня з Ліпска на чыгуначную станцыю. Нарад з нагружанымі машынамі і сялянскімі падводамі па дарозе быў абстраляны. Увесь абоз вымушаны пад прыкрыццём вярнуцца назад і пайшоў у напрамку Нетчына і Хацяжа да маёнтка Берасневічы. Па шляху нас увесь час праследавалі і абстрэльвалі. Партызан налічвалася 50 чалавек, якія былі ўзброены аўтаматамі, хуткастрэльнымі пісталетамі. Пад напорам партызан нарад ад-ступіў і пакінуў 7 сялянскіх падвод з зернем. Мы мяркуем, што гэты налёт быў падрыхтаваны і аб ім добра ведалі сяляне…»

А вось што паведамлялася ў данясенні начальніка Крывошынскага паліцэйскага ўчастка лейтэнанта жандармерыі (прозвішча не ўказана) Баранавіцкаму акружному паліцэйскаму ўпраўленню:

«19 і 20 чэрвеня 1944 г. нямецкі самалёт скінуў бомбу на Рагачы і Тухавічы. У выніку чаго в. Рагачы амаль поўнасцю згарэла. Па чутках, якія ідуць ад грамадзянскага насельніцтва, у в. Тухавічы згарэла 15 двароў.

21 чэрвеня 1944 г. 16-00— 17-00, мястэчка Востраў. З данясення бургамістра вядома, што група партызан у колькасці 15—20 чалавек напала на тутэйшы паліцэйскі дазор і забрала 4 кані. 22 чэрвеня г. г. на чыгуначнай ветцы паміж Баранавічамі і м. Крывошын каля 600 м заходней Бярозкі ўзарваўся на міне поезд. Пры гэтым два першыя вагоны разбіліся на дробныя часткі.

Восенню 1942 года на тэрыторыю раёна з Вялікай зямлі прыбыла прупа партызан, якую ўзначальваў былы ўдзельнік нацыянальна-вызваленчай вайны ў Іспаніі і партызанскай вайны ў гады белапольскай акупацыі Заходняй Беларусі К. П. Арлоўскі

У красавіку 1942 года ў Мураме Горкаўскай вобласці адбыліся зборы па падрыхтоўцы кадраў для адпраўкі ў тыл ворага для вядзення партызанскай барацьбы на акупіраванай тэрыторыі Беларусі. Красавіцкім вечарам камсамольцы-добраахвотнікі з Масквы, Далёкага Усходу, Сібіры, Беларусі і іншых месц накіраваліся ў Маскву. Пасля прыбыцця ў сталіцу—кароткі адпачынак. Затым атрымалі абмундзіраванне, узбраенне, амуніцыю – усё неабходнае для разгортвання партызанскага руху ў вызначаных раёнах Беларусі. У Маскве далучылася група камсамольцаў пад кіраўніцтвам Апанаса Апанасавіча Адамава. 3 Масквы да Калініна ехалі цягніком. Ад Калініна да Вялікіх Лук—армейскімі аўтамашынамі. Перад адпраўкай за лінію фронту з групай сустрэліся С. І. Прытыцкі і Ф. A. Сурганаў. Прайшоўшы лінію фронту, партызаны рухаліся па тэрыторыі Беларусі. Канчатковае месца прызначэння — Ляхавіцкі раён. На тэрыторыі Віцебскай вобласці, каля горада Усвяты, адбылася першая сустрэча з мясцовымі партызанамі. Так рухаліся на захад ад адной брыгады да другой з дапамогай праваднікоў. Затым далучыліся да атрада імя Будзённага. Пасля Лаўскага бою гру­па адступіла ў Краснаслабодскі раён. Тут дзейнічалі самастойна.

19 красавіка 1943 года ў Краснаслабодскім раёне, у вёсцы Колкі, адбылася сустрэча прупы з М. В. Зімяніным, ад якога даведаліся, што з групы ствараецца атрад імя Сяргея Лазо. Камандзірам атрада быў прызначаны Аляксандр Фядотавіч Астапаў, затым Васіль Мікалаевіч Каравы, камісарам – Апанас Апанасавіч Адамаў, начальнікам штаба С. П. Фядотаў, затым П. К. Зайцаў, А. Я. Герасіменка, упаўнаважаным ЦК КПБ – Сцяпан Канстанцінавіч Дзесюкевіч, упаўнаважаным ЦК ЛКСМБ – Адам Захаравіч Ерашаў. 29-30 красавіка 1943 года партызанскі атрад прыбыў на месца прызначэння, дыслацыраваўся каля вёскі Машукі.

Значную палітычную работу сярод мясцовага насельніцтва праводзілі ўпаўнаважаны ЦК КПБ С. К. Дзесюкевіч і упаўнаважаны ЦК ЛКСМБ А. З. Ерашаў.

 Летам 1943 года атрад імя Лазо тэрмінова адклікалі ў Мінскую вобласць. На месцы пакінулі толькі 6 чалавек на чале з упаўнаважаным ЦК ЛКСМБ Адамам Захаравічам Ерашавым.

У верасні 1943 года атрад, які па заданні знаходзіўся ў Мінскай вобласці, вярнуўся ў Машукоўскі лес.

У кастрычніку 1943   года ствараецца Ляхавіцкі падполъны райкам КПБ.   Сакратаром яго стаў К. С. Дзесюкевіч. Зацвярджаецца састаў рэдакцыі Ляхавіцкай раённай газеты “Савецкі патрыёт”. Рэдактарам падпольнай газеты выбіраецца Шэвялёў, а затым – В. І. Бурло.

26 кастрычніка 1943 года ствараецца падпольны райкам камсамола ў складзе: Ерашаў Адам Захаравіч — сакратар райкама; члены райкама камсамола: Мікалай Рыгоравіч Жукаў, Мікалай Рыгоравіч Сініца, Пётр Піліпавіч Брэднеў, Пётр Іёнавіч Абрадаў.

Жукаў, Брэднеў, Абрадаў зацвярджаюцца інструктарамі падпольнага райкама ЛКСМБ.

Да стварэння падпольнага райкама ЛКСМБ з 19 красавіка 1943 года камсамольскай работай у раёне кіраваў упаўнаважаны ЦК ЛКСМБ па Ляхавіцкаму раёну Адам Захаравіч Ерашаў. Падпольны райкам камсамола, як калегіяльны орган, прыступіў да работы 26 красавіка 1943 года. Яго асноўная база знаходзілася ў атрадзе імя Сяргея Лазо.

Атрад імя Г. К. Жукава, створаны ў ліпені 1942 года. Камандзіры Л. М. Гільчык, І. І. Баранаў, камісары П. І. Разувакін, М. Р. Янкоўскі, І. Мароз, І. П. Растаргуеў; начальнікі штаба І. З. Бярковіч, С. В. Валашкевіч, Б. А. Пранякоў, І. В. Якубасаў.

Атрад імя Кутузава, створаны ў красавіку 1943 года. Камандзіры З. Ф. Галіцаў, С. С. Казімірчук, С. С. Шарыкаў (загінуў), Б. А. Пранякоў; камісары Р. Ф. Шумець, А. П. Усовіч (загінуў), А. П. Слімко; начальнікі штаба Ф. А. Шэлест, К. I. Баўтрымовіч, М. П. Насонаў (загінуў), Д. В. Савіч, І. В. Якубасаў, А. Ф. Пашкевіч.

Згодна рашэння ўпаўнаважанага ЦК КП(б)Б і БТПД па Баранавіцкай вобласці на базе гэтых трох атрадаў была створана партызанская брыгада 19-я імя В. М. Молатава, якая дзейнічала ў Ляхавіцкім раёне. Камандзіры В. I. Каробкін (студзень—май 1944 г.), Я. П. Луцэнка (май—ліпень 1944 г.), камісар Дзесюкевіч; начальнік штаба А. Ф. Астапаў (студзень — чэрвень 1944 г.), М. К. Зайцаў (чэрвень—ліпень 1944 г.).

Пры Ляхавіцкім РК КП(б)Б выдавалася газета «Савецкі патрыёт» (рэдактары Шэвялёў, В. I. Бурло). Першы нумар выйшаў 24 кастрычніка 1943 г. Падпольныя газеты і лістоўкі выкрывалі фальшывую фашысцкую прапаганду, заклікалі партызан і падпольшчыкаў, увесь народ на барацьбу супраць фашысцкіх акупантаў, усялялі ў сэрца працоўных непахісную веру ў канчатковую перамогу над ворагам.

                                                                   В. АЛЬШАКОВА.

 

 Альшакова, В. Ляхавіцкі край / В. Альшакова // Будаўнік камунізму. – 1979. – 21 жн.

3 РАПАРТА КАМАНД3ІРА АТРАДА ІМЯ В. П. ЧКАЛАВА

20-й ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ ІМЯ В. С. ГРЫЗАДУБАВАЙ

                                                                                       8 лютага 1944 г.

3 февраля 1944 г. немцы, власовцы и самоохова в количестве около 260 чел. из гарнизонов Миловиды, Скоринки, Остров, Стрельцы с исходного пункта Остров ре­шили предпринять налет на д. Туховичи — Заберье. По пути следования в д. Ро­гачи врагу было оказано сопротивление со стороны группы разведки под коман­дой т. Головина В. С.

Разведка, обстреляв немцев, отошла, за исключением т. Баина, который от­стреливался до последнего патрона и убил 7 человек. В этом же бою т. Баин Ми­хаил Илларионович погиб смертью храбрых.

Немедленно собравшийся по тревоге отряд им. Чкалова подскочил к д. Рога­чи. Умелым обходом с леса немцы были выбиты из деревни в течение 10 минут. Была прервана жестокая расправа над мирным населением, которую немцы на­чали. Была оказана помощь мир [ному] населению] по тушению пожара (де­ревню немцы подожгли в нескольких местах), был отбит скот за исключением 13 коров, которых немцы успели раньше привязать к возам. По установленным данным разведки убито 12 чел. Приблизительно такое же количество ранено.

Немцы убили из мирного населения 14 чел., в том числе женщин, стариков и детей, ранили 5, из них один умер. Среди них убито связных: отр[яд] им. Чка­лова — Зубик Елена, и из трупы т. Бирюкова — Шило Тихон. […]

Ком [андир] отр [яда] им [ени] Чкалова Луценко

Комиссар Севрук

Нач [альник] штаба отр [яда] Маценко

ПА1ГП при ЦК КПБ, ф. 3628, воп. 1, сир. 3, лл. 81—83.

РАПАРТ КАМАНДЗІРА АТРАДА ІМЯ В. П. ЧКАЛАВА

20-й ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ ІМЯ В. С. ГРЫЗАДУБАВАЙ

                                                                                      7 сакавіка 1944 г.

Доношу до Вашего сведения, что 5.3.44 г. группа нашего отряда под коман­дованием ком[андира] отделения т. Глякина в количестве 12 человек уничтожи­ла телефонную связь противника (двухпроводную) между Островом — Стрельцы расстоянием 3 км и 45 столбов. Проволока принесена в расположение гарнизона.

Ком[андир] отр[яда] Луценко

Нач[альник] штаба Маценко

ПА1ГП пры ЦК КПБ, ф. 3628, воп. 1, спр. 3, л. 117.

З ЗАГАДА № 70 ПА ПАРТЫЗАНСКІХ ЧАСЦЯХ БЫЦЕНСКАГА I ЛЯХАВЩКАГА РАЁНАЎ

 

                                                                             22 красавіка 1944 г.

Из разведданных было известно, о том, что враг из целой серии гарнизонов должен был произвести наступление на д. Залужье и при успешном занятии данно­го пункта выбить партизан из дд. Туховичи и Заберье.

Для отражения вражеских сил дан приказ по гарнизону: а) отряду «За Роди­ну» в 5—6 часов утра 10/IV-44 г. находиться в д. Залужье и занять линию обо­роны с действующими отрядами им. Матросова и местного отряда д. Залужье; б) командир бригады № 19 им. Молотова тов. Коробкин обязан был всю воору­женную силу к тому же времени подтянуть к р. Щара.

В результате отряд «За Родину» прибыл с опозданием, правда, не отразившем­ся на ведении боя им же […]

Несмотря на большое превосходство врага в живой силе и технике, группа партизан в количестве до 85 человек из отрядов им. Матросова, «За Родину» и местного отряда д. Залужье отразила наступление противника, оставившего на поле боя до 78 чел. убитыми.

Командный состав вместе с бойцами отряда им. Матросова проявил мужество и геройство в борьбе с немецкими оккупантами, и особенно героически дрался отряд «За Родину» (командир отряда т. Свирин, комиссар — т. Конопляник).

В то же время отмечаю геройство и отвагу сестры отряда им. Матросова т. Веренич Лизы, которая под ураганным огнем сумела забрать оружие и патроны у геройски погибшего бойца т. Кендыш.

От лица службы рядовому и командно-политическому составу отрядов им. Ма­тросова, «За Родину» и местного отряда д. Залужье, сражавшемуся в этом бою, объявляю благодарность.

Командирам и комиссарам отрядов предлагаю представить списки бойцов, осо­бо отличившихся в бою, для представления к правительственной награде. […]

Командир гарнизона комбриг Иванов

Комиссар бр[игады] майор Румянцев

Нач[альник] шт[аба] бригады Данилов

ПА1ГП пры ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, с пр. 254, лл. 50—51.

СА СПРАВАЗДАЧЫ САКРАТАРА БАРАНАВЩКАГА ПАДПОЛЬНАГА АБКОМА КП(б)Б Ф. А. БАРАНАВА САКРАТАРУ ЦК КП(б)Б П. К. ПАНАМАРЭНКУ

                                                                        29 красавіка 1944 г.

[…] На 1 апреля 1944 года парторганизации районов представляются следую­щим образом. […]

Ляховичский РК КП(б)Б. Объединяет 3 первичные парторганизации с количеством 23 члена и 26 кандидатов в члены ВКП(Б). За отчетный период принято в члены ВКП(б) 2 чел. и кандидатами в члены ВКП(б) 3 чел.

Состав членов РК КП(б)Б — 5 чел. (Десюкевич Степан Константинович — секре­тарь РК КП(б)Б, он же комиссар бригады им. Молотова, Адамов Афанасий Ада­мович — комиссар отряда им. Лазо, Коробкин Василий Иванович — командир бри­гады им. Молотова, Расторгуев Иван Петрович — комиссар отряда им. Жукова, Шевелев Яков Лейбович — политрук роты отряда им. Лазо).

Состав комсомольской организации района. Первичных организаций — 8, в них комсомольцев — 137, в том числе девушек—12. Подпольных организаций—15, в них членов ВЛКСМ — 50. Антифашистских организаций — 21, в них—65 чел. За отчетный период принято в комсомол 17 чел. Секретарь РК ЛКСМБ Ерашов Адам Захарович. […]

За первые два месяца своего пребывания в районах с большими трудностями, но нам удалось начать издание районных подпольных газет в Клецком и Ляховичском районах. Одновременно начался массовый выпуск листовок по различ­ным вопросам и сводок Совинформбюро. […]

С появлением печатных изданий партийным организациям значительно легче стало проникать своим влиянием в населенные пункты, да и само население по­чувствовало партийное влияние и иначе стало относиться к партизанам.

Одновременно с печатью райкомы КП(б)Б и ЛКСМБ начали постепенно созда­вать подпольные комсомольские антифашистские организации и на них опирать­ся в своей работе.

С увеличением партизанских сил в районах значительно легче стало проводить устную агитацию, за что райкомы взялись серьезно. Почти ежедневно целые груп­пы партизанского и комсомольского актива выезжали в населенные пункты и проводили собрания, беседы с населением по различным вопросам. Уже в ноябре 1943 г. образовались целые партизанские зоны в Клецком, Ляховичском и Бытенском районах. Полиция была изолирована от населенных пунктов в лесных районах. Начался приток местного населения в партизаны, а, например, в Ляховичском и Бытенском районах начали образовываться местные партизанские от­ряды в деревнях, которых сейчас насчитывается

5. Массовые неявки мужского населения на призывные пункты и бегство с этих пунктов при мобилизации пре­дателем Островским в «Краевую оборону» * также есть результат нашей массо­во-политической работы […] (* Маецца на ўвазе зрыў мабілізацыі мясцовага насельніцтва нямецка-фашысцкімі аку­пантамі ў так званую «Беларускую краёвую абарону» — нацыяналістычныя фашысцкія вайсковыя фарміраванні, якія гітлераўцы планавалі стварыць вясной 1944 г. з дапамогай беларускіх буржуазных нацыяналістаў.)

Но необходимо указать, что в партийно-политической работе имеются серьез­ные недостатки. В связи с тем, что все районы расположены на другой стороне шоссе Москва — Варшава, партийные организации имеют слабое влияние на на­селение по ту сторону шоссе. Попытки проводить там работу в большинстве своем не удаются, а иногда кончаются жертвами. […]

Секретарь Барановичского подпольного

обкома КП(б)Б Баранов

Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944): В 3 т. Т. 3. Мн., 1982. С. 268—276.

 

 

СА СПРАВАЗДАЧЫ ЛЯХАВЩКАГА ПАДПОЛЬНАГА РК КП(б)Б ЗА КРАСАВІК 1944 г.

Парторганизация бригады имени Молотова по состоянию на 1 мая состоит из 22 членов КП(б)Б и 26 кандидатов в члены КП(б)Б, которые объединены в 3-х парторганизациях. Комсомольская организация насчитывает 140 чел.

За апрель м[еся]ц текущего года принято на учет в члены КП(б)Б 1 чел., кан­дидатов в члены КП (б) Б — 2 чел.

Заседаний РК КП(б)Б проведено 2 и по 2 партсобрания в каждой организации, а также бригадное партийно-комсомольское собрание.

В основе работы партийной организации был приказ Верховного Главнокоман­дующего № 16 и обращение белорусского правительства к населению временно оккупированных районов Белоруссии.

На достойную встречу 1-го Мая парторганизацией было возглавлено предмай­ское социалистическое соревнование. В результате соревнования значительно по­высилась боевая работа отрядов. За месяц боевой деятельности отрядами брига­ды уничтожено 3 вражеских эшелона, подорвано 58 рельсов и уничтожено связи 52 км.

Агитационная работа на селе

Вся агитационная работа на селе проходила под знаком изучения приказа т. Сталина № 16, обращения белорусского правительства к населению временно оккупированных районов Белоруссии и подготовки к встрече дня 1-го Мая.

Основным методом агитации была письменная. За апрель м[еся]ц было издано 4 номера газет и 4 названия листовок общим тиражом в 1600 экз., которые были засланы во все места Ляховичского района, а также и в немецкие гарнизоны, как Кривошин, Липск, Медведичи, Буды, Ляховичи, Остров и город Барановичи. Есть много характерных случаев распространения листовок и газет. Во время всенощ­ной в Кривошинской церкви были разбросаны листовки. Присутствующий немец, увидев листовку, начал кричать: «Здесь есть партизаны», но поиски были напрасны. В Барановичах листовки и газета «Савецкі патрыёт» были расклеены на за­борах и домах. После этого окружались целые кварталы города в поисках пар­тизан, расклеивших листовки.

Устной пропагандой было охвачено 37 населенных пунктов с общим охватом 679 человек. В результате работы с населением крестьяне передали 2 винтовки и 1 наган партизанам отряда № 3 имени Лазо.

Трудящиеся района хорошо относятся к мероприятию по сбору средств в фонд обороны Красной Армии. За месяц было собрано 21 тысяча рублей советскими деньгами, 730 рублей облигациями и 60 рублей золотой валютой, а также другие ценные вещи. […]

За хорошую боевую деятельность в апреле была объявлена благодарность ко­мандованием бригады 22 человекам и по отрядам занесено на доску почета 29 че­ловек.

Бригадой в апреле м[еся]це была оказана помощь крестьянам в проведении весеннего сева как разъяснительной работой, так и тягловой силой. 25 лошадей бригады работало на севе у крестьян дд. Хотяж, Осовец, Лопатичи, Смоленики, Цыгане и др.

Секретарь Ляховичского подпольного РК

КП(б)Б Десюкевич

ПАІГП при ЦК КПБ, ф. 3515, воп. 1, спр. 5, лл. 11—12.

 

 

СА СПРАВАЗДАЧЫ 20-й ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ

ІМЯ В. С. ГРЫЗАДУБАВАЙ ПРА БАЯВЫЯ АПЕРАЦЫІ         АТРАДА

ІМЯ А. М. МАТРОСАВА ЗА МАЙ 1944 г.

                                                                                     1 чэрвеня 1944 г.

14/V — под командой комиссара отряда т. Желтогирко с группой 14 партизан и 14 человек гражданского населения перевернули железнодорожного полотна на участке Кривошин — Стрельцы расстоянием 3,5 км.

19/V — командир взвода т. Павлюченко с бойцами в количестве 10 человек на шоссейной дороге Брест — Москва между Березками и Городищем уничтожили телефонно-телеграфную связь на расстоянии 3280 м.

20/V — группа в количестве 18 партизан и 12 человек гражданского населения под командой т. Майбороды на узкоколейке Барановичи — Кривошин между Островом и Стрельцами уничтожила телефонно-телеграфную связь на расстоянии 3520 м и перевернула ж.-д. полотна узкоколейки на расстоянии 3,5 км.

24/V — под командой комиссара отряда т. Желтогирко с 36 бойцами между Липском и Кривошиным устроили засаду на полицию. В бою было убито 6 по­лицейских, 1 тяжело ранен и один пропал без вести. Взяты трофеи: винтовка, 60 патронов и 3 лошади.

24/V — возвращаясь с задания, группа партизан в количестве 3-х человек под командой Кононовича попала на крупную засаду около д. Гастиловичи. В бою убит 1 полицейский, 1 ранен, убита розыскная собака. В неравном бою погибли бойцы тт. Кононович и Запрутский, которые похоронены нашими партизанами в Ольховском лесу Ляховичского района. […]

Командир бригады Иванов

Комиссар бригады Парховченко

Нач[альник] штаба бригады Данилов

ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, спр. 254, лл. 63—64.

  

РАПАРТ КАМАНД3ІРА 19-й ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ ІМЯ В. М. МОЛАТАВА

6 ліпеня 1944 г.

Доношу, что к выполнению приказа о захвате моста через р. Щара и его удер­жание до подхода передовых частей РККА, полученного 3.7.44 года, приступили немедленно.

Обстановка к моменту операции была следующая: противник занимал оборону по р. Щара от шоссе на север и на юг до д. Миничи и в Миничах. Пехота в дотах и окопах, танки около моста окопавшись и замаскированы в д. Миничи* (*Так у дакуменце). Пере­праву контролировали самолеты. С нашими частями связь установить не смог.

Мое решение: установить связь с передовыми частями РККА с тем расчетом, что, переправившись через р. Щара в районе д. Хотяж, при подходе передовых частей нашей армии, внезапно ударить по врагу с тыла в районе Ганцевичи, Ми­ничи, захватить мост и держать до подхода передовых частей.

4.7.44 года в 11.00 достиг д. Миничи и на окраине завязал бой с противником, но под натиском танков и самолетов противника, не имея достаточных противо­танковых средств и получив данные, что наши передовые части задержались на некоторое время и 4.7.44 г. к мосту не подойдут, поэтому в 14.00 отошел на ис­ходные позиции, имея одного тяжело раненого и двух легко. В период боя уни­чтожен 1 танк противника и 1 подбит.

Командир бригады Луценко

ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, спр. 270, л. 33.

СА СПРАВАЗДАЧЫ ПРА БАЯВУЮ I ДЫВЕРСІЙНУЮ РАБОТУ 20-й ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ ІМЯ В. С. ГРЫЗАДУБАВАЙ ЗА ЛІПЕНЬ 1944 г.

10 ліпеня 1944 г.

[…] Отрядами бригады с 1-го по 10 июля проделаны следующие боевые опе­рации:

4/VII — около моста через р. Щара по шоссе Брест — Москва держали бой с фронтовыми [немецкими] войсками. Действовали совместно с бригадой № 19. В бою разбили 1 танкетку и 1 автомашину. Количество убитых не уточнено.

При подходе Красной Армии к нашей зоне отрядами бригады был построен мост около д. Залужье через р. Щара, построено 7 мелких мостов и расчищена до­рога Любейки — Залужье от лесного завала, велась тщательная разведка своей зоны, и при прохождении частей Красной Армии по нашей зоне бригадой были устранены в ряде мест заслоны.

Отряд  им. Матросова

2 июля группа разведчиков в составе 8 человек, старший группы т. Шибицкий, миной взорвали 2 автомашины на шоссейной дороге Брест — Москва. Убито и ра­нено свыше 5 человек. […]

Отрядами бригады сдано в фонд РККА лошадей свыше 30 голов, крупного ро­гатого скота 15 голов.

Командир бригады Иванов

Комиссар бригады Парховченко

Нач[альник] штаба бригады Данилов

ПАІГП пры ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, спр. 254, лл. 78—79.

3 ГІСТОРЫІ 19-й ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ ІМЯ В. М. МОЛАТАВА

 

Партийно-политическая работа среди местного населения

 Партийно-политическая работа среди местного населения проводилась выде­ленными пропагандистами и агитаторами — коммунистами и комсомольцами. Подпольный РК КП(б)Б обязывал через комиссаров отрядов партийные, комсо­мольские организации бригады разъяснять местному населению их задачи по участию во всенародной борьбе против немецких захватчиков. Агитаторы ком­мунисты и комсомольцы шли к самым гарнизонам немцев, проводили там собра­ния, зачитывали сводки с фронтов Отечественной войны. Несмотря на то, что только в одном Ляховичском районе в 1944 г. насчитывалось 20 немецких гарни­зонов, все же по заданию партийных организаций побывали не один раз во всех деревнях р-на. Распространяли партизанскую литературу — газеты и листовки. В зависимости от обстановки проводили массовые собрания или же краткие бе­седы, отдельные сообщения о положении на фронте.

Партийная организация отряда им. Лазо подготовила самодеятельность с вклю­чением ряда партизанских и красноармейских песен, стихов, рассказов, танцев и других номеров и под руководством политрука роты тов. Шевелева Я. Л. сделано более 10 постановок. […] Население глубокого немецкого тыла с огромным вни­манием слушало советские песни и едкие юмористические рассказы партизан, на­правленные против гитлеровско-фашистского режима.

Громом аплодисментов платило население участникам выступлений, а на сле­дующий день крестьяне поворачивали свои подводы с хлебом от имеющихся гар­низонов и сдавали хлеб партизанам.

Сплошь и рядом население саботировало выполнение немецких распоряжений. По призыву Ляховичского подпольного РК КП(б)Б крестьяне Ляховичского р-на не додали хлеба немцам свыше тысячи тонн. Листовки, издававшиеся газетой «Савецкі патрыёт», призывали прятать все ценное имущество в землю, не идти работать на немцев, не являться на мобилизационные пункты. И это возымело свое действие.

Свыше 40 тысяч населения было спасено от истребления и угона на фашист­скую каторгу в Германию.

 Партизанская печать

 Еще до прибытия типографии в отряд велась устная и письменная агитация пар­тизан среди населения.

Сообщения советского радио о борьбе Красной Армии с гитлеровскими захват­чиками ежедневно переписывались от руки, а позже печатались на пишущей ма­шинке и рассылались по району. Но это далеко не удовлетворяло запросов и нужд населения и самих партизан. И поэтому Ляховичский подпольный РК КП(б)Б ходатайствовал перед БШПД о необходимости иметь типографию. Просьба рай­кома была выполнена. С этих пор развернулась работа подпольной партизанской типографии, развернулось в широких массах могучее правдивое большевистское слово.

15 октября вышла первая листовка под заглавием «Обращение к населению Ляховичского района». «Дорогие отцы, матери, братья и сестры! — писалось в воз­звании. — Красная Армия уже вступила на нашу родную Белоруссию. Уже осво­бождены города Костюковичи, Мстиславль. Достойно встретим наших освободи­телей — героев-воинов Красной Армии». В листовке сообщалось об успешном на­ступлении Красной Армии на фронтах Отечественной войны. Листовка имела невероятный успех среди населения. Ее читали и бережно прятали в деревне.

После листовки вслед же вышел первый номер подпольной газеты Ляховичско­го РК КП(б)Б «Савецкі патрыёт», которая издается и по сей день. День выхода газеты был великим праздником у партизан и населения района. Известно, сколь­ко немцы уделяли внимания своей пропаганде. Но первая газета далеко разо­шлась за пределами Ляховичского р-на. Печатное правдивое большевистское сло­во одержало верх над лживой фашистской клеветой. Несмотря на все трудности работы в подполье, редакция развернула широкую пропагандистскую работу сре­ди населения. Трудности состояли в недостатке бумаги, шрифтов и разных тех­нических оформлений. Все же газета выходила 6—7 раз в месяц и столько же выходило ежемесячно листовок. Газета в каждом номере помещала оперативные сводки Совинформбюро, клеймила полицаев и других предателей, которые чини­ли зверства над мирным населением, срывала маску с кровавых немецких пора­ботителей, часто давалось в газете сопоставление жизни на освобожденной со­ветской белорусской земле и в тылу гитлеровских громил.

ПАІГП при ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, с пр. 270, лл. 52—53.

3 ГІСТОРЫІ 20-й ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ ІМЯ В. С. ГРЫЗАДУБАВАЙ

 

[…] Основной боевой принцип бригады: уничтожение живой силы и техники противника, разрушение железнодорожных магистралей, спуск под откос воинских эшелонов, уничтожение телефонно-телеграфной связи, нарушение нормального движения по шоссейным дорогам, не давать противнику ни днем ни ночью покоя даже в самих гарнизонах. Основное направление боев проходило на подступах к дер. Залужье со стороны полицейского гарнизона Липск, со стороны гарнизона Остров — в районе дер. Рогачи, держали ряд боев в районе деревень Сельцы и Кулики, шоссейной дороги Миловиды — Остров, в юго-западной части Ляховичского района и др.

Описание боя 5 февраля 1944 года

 

Противник численностью до 170 чел. устроил засаду в дер. Залужье, а в тылу своей засады выслал обоз с целью забрать у крестьян с поля картошку. Получив сведения о противнике, отряд имени Матросова в количестве 25 партизан во гла­ве с командиром отряда тов. Вереничем и местный отряд дер. Залужье во гла­ве с начальником штаба тов. Садыковым под общей командой начальника штаба бригады тов. Данилова по тревоге вышли навстречу противнику. Целевая уста­новка: не дать продуктов противнику и завязать бой. […] Поставленная задача была выполнена. Противник, потеряв убитыми 11 и ранеными 5 полицейских, ото­шел в свой гарнизон. Из партизан 1 был ранен. […]

 После данного боя у противника создалось мнение, что партизан наступало более 1000 человек и их можно взять только с большой силой и приданной техникой. […]

 Описание боя в   дер. Рогачи   Бытенского   района 3 февраля 1944 г.

 Противник численностью до 260 чел., вооруженный одним станковым пулеме­том, 1 ротным минометом, 3 ручными пулеметами, винтовками и автоматами со стороны гарнизона Остров через дер. Любейки и Рогачи повел наступление на дер. Туховичи с целью незаметно, без выстрела пройти дер. Рогачи, подойти к дер. Туховичи и внезапно напасть на партизан, находящихся в деревне, уничтожить деревню, изъять скот и этим решить задачу.

Подойдя к деревне Рогачи с 2 направлений: по дороге Любейки — Рогачи и узкоколейке Криванские хутора — Рогачи в 10 часов 30 минут в Рогачах завяза­ли бой с находившейся там разведкой отр[яда] им. Чкалова. Услышав бой в со­седней деревне, 28 партизан отряда им. Чкалова, вооруженные 3 ручными пуле­метами, 5 автоматами и винтовками, под командой командира отряда тов. Луценко, комиссара отряда тов. Севрука и начальника штаба отряда тов. Маценко вышли по тревоге в дер. Рогачи  и, узнав обстановку, вступили в бой. […]

Отряд им. Чкалова, подойдя вплотную к деревне, открыл ураганный огонь по противнику, находящемуся в деревне. Не ожидая такого стремительного удара, противник дрогнул и в панике начал отступать в сторону дер. Любейки, побросал по пути уже захваченный крестьянский скот. До подхода основных сил на под­крепление разведчик Баин Михаил из своего автомата до последнего патрона рас­стреливал фрицев и убил 7 чел. При отступлении из деревни тов. Баин был тяжело ранен. Подбежавшие фрицы запороли его штыками и ножами. Наконец, ви­дя, что их замысел может сорваться, озверелые фрицы начали поджигать дерев­ню и убивать первых попавшихся жителей деревни: убито от 1 до 4 лет — 4 чел., стариков и женщин — 15 чел., ранено — 4 чел. и сожжено 17 построек. В резуль­тате данного боя противник потерял убитыми 12 человек. Бой за деревню шел не более 10 минут. При отходе из деревни Заберье отряда им. Чкалова на подкреп­ление ему начальником штаба бригады была выслана часть отряда «За Родину» и 17 чел. отряда им. Матросова, которые из-за быстрого отступления противника участия в бою не приняли. После Рогачевского боя у местного населения крепла уверенность в проводимую борьбу партизанами и окончательный разгром врага нашей героической Красной Армией.

 Описание боя, происходившего 10 апреля 1944 года

 8-го апреля вечером в штаб бригады поступило донесение. Привожу полностью текст: «Командиру бригады тов. Иванову. По данным разведки местного отряда дер. Залужье уточнено, что сего числа 8 апреля 1944 года с утра в гарнизон Липск дополнительно подтащили одну пушку, 1 миномет, 1 станковый пулемет. При по­пытке боевой разведки противника полиция подошла к дотам и попала на по­ставленную нами мину, в результате чего в 10 часов утра одному полицейскому оторвало ногу и второго легко ранило. После этого противник отошел без выстре­ла, было дано 2 красные ракеты, предполагаю, что это подготовка к 1-му Мая, но попытка может быть завтра. Командир местного отряда Харланов. 8 апреля 1944 года».

9 апреля вечером и ночью получаем от разведки отряда им. Матросова донесе­ния, что в направлении гарнизона Липск из других гарнизонов в гор. Барановичи подтягивается живая сила и техника на машинах.

Командир бригады тов. Иванов дает распоряжение командиру отряда «За Ро­дину» тов. Свирину: «Из разведданных видно, что противник концентрирует си­лы в гарнизоне Липск, а поэтому приказываю: со всей вооруженной силой к 6 часам утра 10 апреля 1944 года занять оборону в расположении отряда им. Ма­тросова по указанию командира отряда тов. Веренича, а последнему усилить по­сты и повести самую тщательную разведку».

Задача, поставленная перед данными отрядами, сводилась: не дать возможно­сти противнику проникнуть на левый берег реки Щара  и занять Залужье.

Командиру отряда им. Чкалова тов. Луценко и комиссару тов. Севруку постав­лена задача: вести наблюдение за противником с левого фланга обороны и не допустить противника с гарнизона Остров, а в случае появления — отразить. Дер­жать связь с отрядами в Залужье.

Одновременно дано распоряжение по гарнизону: «Командиру бригады № 19 им. Молотова к 6 часам утра 10 апреля 1944 года подтянуть всю вооруженную силу к левому берегу реки Щара».

Общую координацию боя обеспечивает тов. Веренич. В случае превосходства противника в живой силе и технике — отход через реку Щара по направлению дер. Святица по дороге или болоту. Связь держать внутриотрядную, со штабом бригады и бригадой им. Молотова.

Наши силы у дер. Залужье, т. е. основной участок предполагаемого боя, на 10 апреля определялись до 100 чел., имевшие на вооружении 6 ручных и один станковый пулемет, 17 автоматов и винтовки.

В 8 часов 30 минут 10 апреля противник численностью до 1500 чел., имевший на вооружении 2 бронемашины, 2 сорокапятимиллиметровых орудия, 2 баталь­онных и один ротный миномет, 3 станковых и 86 ручных пулеметов, 67 автома­тов и винтовки, пошел в наступление на деревню Залужье.

Цель наступления: разбить партизанскую группировку в дер. Залужье, забрать базу, выбить партизан из деревень Туховичи и Заберье, изъять скот, уничтожить деревни и отойти через Рогачи на гарнизон Остров. В течение дня выполнить задачу. Для руководства данной операцией в гарнизон Липск прибыл из Баранович гебитскомиссар. Наступление противника из дер. Липск шло четырьмя ко­лоннами […].

Устроив засаду на опушке леса в районе дороги Залужье — Любейки с целью не подпустить подкрепление партизан из дер. Туховичи, остальная сила против­ника (пьяные) шла по всему фронту от реки Щара до дороги Липск — Залужье под прикрытием артиллерийско-минометного огня и 2 бронемашин.

Первыми открыли огонь до прихода основных сил партизаны постов № 3. Пос­ле двухчасового боя, не имея патронов, отряд им. Матросова вынужден с пере­катами отступать, удерживаясь за каждый выгодный рубеж. Оттеснив партизан за реку Щара, противник, понеся большие потери, прекратил дальнейшее наступ­ление, а только порвал и разбросал мост через реку Щара, боясь подхода основ­ных партизанских сил с этого участка.

Колонны первая и вторая имели цель: с ходу ворваться в расположение лаге­ря, где встретиться с группами, наступающими слева. Встретив героическое со­противление партизан отряда «За Родину», ценой больших потерь (выходя 7 раз в атаку) они не могли оттеснить партизан на этом участке. Партизаны метким огнем клали десятки фрицев, не уступая своей территории, а на атаки против­ника выходили в контратаки вплоть до рукопашных схваток. Не выполнив своей задачи и потеряв около 78 чел. убитыми, противник вынужден отступить в гар­низон Липск. Бой был закончен в 4 часа 30 минут. Со стороны партизан был убит один человек и ранено 4, среди них тяжело ранен командир отряда «За Родину» тов. Свирин. Дополнительные материалы имеются в архиве бригады — боевых до­несениях.

Поставленная командованием бригады задача была выполнена полностью. В дан­ной операции особо отличился отряд «За Родину» (командир отряда тов. Свирин и комиссар отряда тов. Конопляник), который до конца боя удержал свои ста­рые позиции. В бою отличились командиры взводов тт. Савин, Гладиков, Гапанович, командир разведки Ханинев, командир отделения Конопляник и бойцы Слуц­кий, Наумович, Терлецкий, Шаула, Бурякин и многие другие, которые, подпус­кая противника на близкое расстояние, расстреливали в упор и обращали его в бегство.

Из отряда Матросова особо отличились в бою командир отряда Веренич, комис­сар отряда Желтогирко, командиры взводов Русакевич, Павлюченко и Пахамович, командир отделения Новикевич и бойцы Бань А., Бань И., Князев Ф. Дан­ные товарищи при взаимной выручке, останавливаясь на каждом выгодном ру­беже, в упор уничтожали наступающего врага.

Данный бой на долгое время остался в памяти противника и полностью за­крепил нашу дезинформацию противника о численности, вооруженности парти­зан. Вот почему на совещании в Барановичах с командирами гарнизонов против­ника начальник гарнизона дер. Липск настоятельно требовал об увеличении гар­низона и его дополнительном вооружении и поставил прямо вопрос, что без авиа­ции и танков наступать на партизан почти невозможно. […]

Командир бригады № 20 Иванов

Комиссар бригады Парховченко

Начальник штаба бригады Данилов

ПАІГП при ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, спр. 254, лл. 84—86.

[Архіўныя звесткі] // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 235-243.

ПЕСНЯ – СПАДАРОЖНІЦА ПАРТЫЗАН

Называецца гэтая невялічкая кніжачка так: «Зборнік чырво-наармейскіх і партызанскіх песень». Ніжэй загалоўка — радкі з песні:

«И тот, кто с песней по жизни

                                      шагает,

Тот никогда и нигде не

                                     пропадёт».

Зборнік выдадзен рэдакцыяй газеты «Савецкі патрыёт» у пачатку 1944 года ў Свяціцкім лесе.

Гісторыя паяўлення яго ў свет такая. З партызан брыгады № 19 была створана агітбрыгада, якую ўзначаліў камуніст Я. Л. Шавялёў. У яе праграму ўваходзілі: інфармацыя аб падзеях на франтах Вялікай Айчыннай вайны, песні, частушкі і танцы.

Першы раз сваё выступленне агітбрыгада зрабіла днём у вёсцы Асавец. Гэта было зімой 1944 года. Сабраўшыся ў адной з хат, жыхары вёскі з вялікай увагай праслухалі вестку аб гераічных дзеяннях Чырвонай Арміі па разгрому фашысцкіх захопнікаў і з цікавасцю прагледзелі выступленні ўдзельнікаў мастацкай самадзейнасці. Другі раз агітбрыгада выступіла ве-чарам у вёсцы Ліпск, папярэдне выставіўшы ахову, бо ў Крывошыне размяшчаўся фашысцкі гарнізон.

Насельніцтву вельмі спадабаліся савецкія песні гадоў Вялікай Айчыннай вайны. Юнакі і дзяўчаты папрасілі ў нас іх тэкст. Вось тады і паявілася думка выпусціць невялічкі зборнік савецкіх песень. У яго ўвайшлі «Песня аб прысязе», «Песня аб Адэсе», «Лаўскі бой», «Партызанская» і іншыя. Надрукаван ён быў на школьным сшытку, складзеным удвая. Вядома, у зборнік увайшлі далёка не ўсе песні, якія спявалі партызаны.

Песні ўсялялі ў савецкіх людзей бадзёрасць, упэўненасць у перамозе над ворагам.

Выдатным партызанскім запявалай    быў    камсамолец-падрыўнік Васіль Гараўцоў. Іншы раз вельмі стомленыя доўгімі пераходамі, партызаны моўчкі сядзяць ля разгалінаваных дрэў, і гэтую цішыню раптам парушае хлопец з чырвонай стужкай на шапцы.

— Што прыціхлі? Можа спяём?

— Спяём! — следаваў дружны адказ.

I над лесам разносілася баявая песня, якая клікала на барацьбу з ворагам:

Вставай,  страна огромная,

Вставай на смертный бой

С фашистской силой тёмною,

С проклятою ордой!

Песню ўсе дружна падхоплівалі,  і яна рэхам    разносілася па лесе. Бы на крылах, яна вырывалася  на   прастор,     клікала савецкіх людзей    па    барацьбу супраць фашысцкіх   акупантаў. На барацьбу за поўнае вызва-ленне нашай зямлі ад гітлераўскіх разбойнікаў.

Апрача зборніка, асобныя песні друкаваліся ў выглядзе лістовак і распаўсюджваліся сярод насельніцтва партызанамі, якія ішлі ў розных кірунках на выкананне баявых заданняў, распаўсюджваліся партызанскімі сувязнымі.

Захоўваючы ранейшы матыў, многія вядомыя папулярныя песні ў часе вайны былі перакладзены прыстасавальна да тых умоў. Вось новы змест пес-ні: «На закате ходит парень возле дома моего». Яе партызаны спявалі так:

Раз пришёл в Берлин по почте

Срочно Гитлеру пакет.

Приглашают черти в гости

Прокатиться на тот свет.

      И кто его знает,

      Зачем приглашают.

Мы разгадывать не станем,

Не надейся и не жди.

Всё равно тебе, бандиту,

От расплаты не уйти.

           Все это знают,

           И все ожидают.

Пісар партызанскага атрада імя Лазо Міхаіл Шнэк у свабодны час запісваў у вялікі сшытак песні, пачутыя ад розных партызан. Ён каляровымі алоўкамі па-мастацку аформіў кожны зборнік песень, выпушчаны выдавецтвам газеты «Савецкі патрыёт». Былы студэнт Мінскага медыцынскага інстытута Міхаіл пасля стаў працаваць атраднымурачом. У той жа час ён не расставаўся са сваёй любімай справай — рэгулярна запісваў народныя і сучасныя савецкія песні і вершы.

Прайшло больш дваццаці гадоў з часу заканчэння Вялікай Айчыннай вайны. Але і цяпер з цікавасцю людзі спяваюць партызанскія песні.

Песні не паміраюць. Яны пераходзяць з пакалення ў пакаленне. У час Вялікай Айчыннай вайны яны дапамагалі савецкім людзям біць ворага. Цяпер яны дапамагаюць нам у мірным будаўніцтве, у барацьбе за светлую будучыню — за камунізм.

                                                                     А. АСТАПАЎ.

   Астапаў, А. Песня – спадарожніца партызан / А. Астапаў // Будаўнік камунізма. – 1966. – 23 ліп.

У БАЯХ   АДСТАЯЛІ   ВЯСНУ

Нямнога больш чым паўтара года засталося да 50-годдзя Савецкай улады.    Рыхтуючыся да гэтай знамянальнай даты, людзі старэйшага пакалення прыпамінаюць пройдзены нашай краінай шлях.

Ніколі не забудзецца, не згасне ў гісторыі чалавецтва гераічны подзвіг савецкага народа, здзейснены ім у гады Вялікай Айчыннай вайны 1941 —1945 гадоў. Па закліку Цэнтральнага Камітэта КПСС з першых месяцаў на акупіраванай фашыстамі савецкай тэрыторыі сталі стварацца партызанскія атрады.  Яны з’яўляліся грознай сілай у барацьбе супраць акупантаў.

Партызаны наносілі ўдары па варожых     камунікацыях.   Яшчэ да стварэння брыгады,   летам   1943  года  партызаны атрада імя Лазо нанеслі моцны ўдар па чыгунцы Баранавічы — Лунінец у раёне Буд.  Гэта была так званая «рэйкавая вайна». Пазней падобныя  аперацыі праводзіліся на лініі Баранавічы — Лясная.   Эфект   такіх   дзеянняў,  бясспрэчна, вялікі. Даволі сказаць, што пасля падрыву рэек на лініі Буды – Ганцавічы варожыя   паязды не маглі па ёй хадзіць цэлы месяц. А калі вораг аднаўляў чыгунку, партызаны зноў падрывалі яе.

У першы перыяд партызаны атрадаў і груп, якія пазней увайшлі  ў брыгаду № 19, свае баявыя дзеянні супраць гітлераўскіх захопнікаў праводзілі ў заходніх    і паўднёва-заходніх раёнах  Мінскай вобласці,  а таксама прысылалі групы для ажыццяўлення баявых аперацый у раёне былой    Баранавіцкай вобласці. Нашы партызапы 7 лістапада 1942 года разам з партызанскай брыгадай імя Варашылава адбівалі жорсткія атакі гітлераўцаў у Капыльскім раёне.

Гэта было так. Міжраённы камітэт КПБ і камандаванне брыгады вырашылі ўрачыста адзначыць дзень Вялікай Кастрычніцкай сацыя-лістычнай рэвалюцыі. У Старыцкім лесе зрабілі трыбуну, вывесілі чырвоныя сцягі. Намячалася правесці мітынг. Напярэдадні свята групы партызан, якія прынеслі з-за лініі фронта ўзрыўчатку і міны, падарвалі на чыгунцы Мінск—Баранавічы некалькі эшалонаў з ваеннай тэхнікай, боепрыпасамі і жывой сілай праціўніка. Гэта вельмі злавала гітлераўскае камандаванне. Яно вырашыла напасці на партызанскія лагеры. Раніцай 7 лістапада праціўнік адкрыў па лесе ўраганны агонь.       То ў адным, то ў другім месцы рваліся снарады, міны, без умоўку трашчалі кулямёты. П’яныя фашысты кідаліся некалькі разоў у атаку, але іх тут жа насцігаў трапны агонь партызанскіх куль. Бой цягнуўся да позняй ночы. У ім пра-ціўнік страціў звыш 400 салдат і афіцэраў.

Перайшоўшы з Старыцкага лесу ў Лаўскі, нашы партызаны працягвалі наносіць  удары па чыгунцы то ў адным, то ў другім месцы. Начамі ляцелі пад адхон варожыя паязды.

У пачатку снежня 1942 года да лагера партызан было падцягнута 5 батальёнаў немцаў.   I ў гэтым баі народныя мсціўцы    выйшлі  пераможцамі.   Праціўнік страціў забітымі 240     чалавек.

Пасля Лаўскага  бою  партызаны   перайшлі   на   Палессе. 25 лютага 1943 года    мы разам з партызанскай     брыгадай Камарова ўдзельнічалі ў разгроме варожага гарнізона ў мястэчку Святая  Воля Целяханскага раёна.

3 Палесся вясной 1943 года  мы перабазіраваліся    ў Ляхавіцкі раён. Тут таксама працягвалі      наносіць удары па чыгунцы  і па шасейных дарогах.      Разам з тым падпольны    райком КПБ, які знаходзіўся спачатку пры атрадзе імя Лазо, а потым пры брыгадзе № 19, праводзіў масава-палітычную работу сярод насельніцтва. Друкаваны орган райкома      партыі газета «Савецкі патрыёт» выкрывала   ілжывую      фашысцкую прапаганду, правільна інфармавала насельніцтва аб падзеях на франтах Айчыннай вайны.

Не ўсе партызаны дажылі да светлага Дня перамогі. Мы ніколі не забудзем нашага баявога сябра камуніста А. I. Кушынскага, які па-геройску загінуў у вёсцы Лапацічы. Цяжка параненага, фашысты катавалі, хацелі, каб ён выдаў ім месца размяшчэння партызан. Але нічога ад яго не дабіліся. Ён загінуў, як сапраўдны герой. У Галынцы трапіў на засаду ворага партызан-падрыўнік камсамолец В. Е. Гараўцоў. На яго рахунку было больш дзесяці падарваных варожых эшалонаў.

Памяць аб народных мсціўцах будзе вечна жыць у сэрцы народа. Памяць аб тых, хто са зброяй у руках у гады Вялікай Айчыннай вайны змагаўся супраць ненавіснага ворага, хто адстойваў вясну чалавецтва.

А. Ф. АСТАПАЎ,

былы начальнік штаба партызанскай

брыгады № 19.

 Астапаў, А. Ф. У баях адстаялі вясну / А. Ф. Астапаў // Будаўнік камунізму. – 1966. – 15 сак.

У баях мужнелі патрыёты: летапіс раёна 1942 – 1944 г.г.

 

Партызаны, якія пазней аб’ядналіся ў брыгаду № 19, правялі рад баёў супраць гітлераўскіх захопнікаў. У ноч з 2 на 3 снежня 1942 г. фашысцкае камандаванне падцягнула да Лаўскага лесу 5 батальёнаў немцаў і 2 батальёны паліцыі. Атрымаўшы даныя аб сілах і кірунку руху праціўніка, партызанскае камандаванне арганізавала абарону. У выніку жорсткіх баёў праціўнік страціў забітымі 240 сваіх салдат і афіцэраў.

Пасля лаўскага бою брыгада імя Варашылава перайшла на Палессе. У снежні 1942 года было прынята рашэнне аб арганізацыі злучэння пар-тызанскіх атрадаў Слуцкай зоны. Брыгада імя Суворава, у якой знаходзіліся тады нашы групы, якія прыбылі з-за фронта, рабілі рэйд па Чыр- вонаслабадскому, Ганцавіцкаму, Ленінскаму, Жыткавіцкаму раёнах, стаяла ў вёсках Яськавічы, Беразнякі былога Ленінскага раёна, а потым пераехала на ўскраіну Жыткавіцкага раёна, недалёка ад Чырвонага возера. Адтуль, па ўзгадненню з камандаваннем зоны, групы, якой камандаваў я і Адамаў А. А., вырашылі пайсці ў Капыльскі і Нясвіжскі раёны. Партызаны хадзілі на падрыў паяздоў на лініі Мінск—Баранавічы. Па ёй фашысты штодзённа прапускалі на фронт велізарную колькасць тэхнікі, боепрыпасаў і жывой сілы. Трэба было перашкодзіць гэтаму. Да таго ж намерам партызан-падрыўнікоў было — папоўніць за лік праціўніка запасы ўзбраення і стварыць моцны атрад.

Па шляху падрыўнікі спыніліся для азнаямлення з абстаноўкай у вёс-цы Яцкаўшчына, дзе стаяла група партызан з брыгады В. 3. Коржа. У адну з раніц партызанскі сувязны паведаміў, што ў суседняй вёсцы з’явіліся нейкія падазроныя людзі, якія выдаюць сябе за партызан.

— Штосьці ўжо ў іх вельмі новенькія    шапкі з чырвонымі   лентамі, –  таропка расказваў сувязны.

Партызаны хуценька запрэглі коней, селі ў сані і па заснежанай даро-зе паімчаліся ў суседнюю вёску. Толькі пачалі выязджаць з невялікага пе-ралеску, як прыкмецілі, што ля хутара стаіць у новым тулупе     і белай шапцы з яркай чырвонай лентай ваеннай выпраўкі чалавек. Гэта быў па-ліцэйскі разведчык з ліку тых, якія, пераапрануўшыся ў партызанскую форму, збіралі даныя аб размяшчэнні партызан. У фашысцкіх служак пар-тызаны адбілі падводу, нагружаную боепрыпасамі, у тым ліку дзве скрынкі з мінамі ад нямецкага мінамёта.

У канцы лютага 1942 года партызаны, якія пазней увайшлі ў атрад імя Лазо, прынялі ўдзел у складзе брыгады В. 3. Камарова ў разгроме гарнізона праціўніка ў мястэчку Святая Воля Івацэвіцкага раёна. Яны ў ліку першых уварваліся ў мястэчка і захапілі там трафеі. Смеласць і адвагу ў гэтай аперацыі праявілі народныя мсціўцы Васіль Гараўцоў, Васіль Каравы, Мікалай Ткачэнка, Зіна Ваўчок, Аляксей Любімаў, Віктар Каплін, Сяргей Фёдараў, Пётр Абрадаў і іншыя.

Перабазіраваўшыся па ўказанню ЦК КПБ у пачатку красавіка 1943 года ў Ляхавіцкі раён, партызаны атрада імя Лазо працягвалі наносіць удары па чыгуначных і шасейных дарогах. Блытаючы планы праціўніка, яны ўзрывалі паязды то на лініі Баранавічы—Лунінец, то – Баранавічы—Іва-цэвічы, то, зрабіўшы доўгі шлях, аказваліся на дарозе Мінск —Баранавічы.

З сярэдзіны лета 1943 года ляхавіцкія партызаны сталі праводзіць так званую рэйкавую вайну. Ад першых такіх удараў чыгуначная лінія Бара-навічы—Лунінец не працавала цэлы месяц. Для яе аднаўлення патрабава-лася велізарная маса рэек. А такія ж аперацыі праводзіліся і на іншых чы-гуначных лініях. А калі праціўнік аднаўляў чыгунку, партызаны зноў яе ўзрывалі.

Яшчэ да стварэння брыгады, партызаны атрада імя Лазо пусцілі пад адхон 22 варожыя эшалоны і падбілі цягнік з супрацьтанкавага ружжа. На Брэст-Маскоўскай шашы і іншых дарогах у агульнай складанасці знішчылі 130 кіламетраў тэлеграфна-тэлефоннай сувязі, у розных баях знішчылі 4.800 фашысцкіх салдат і афіцэраў. Баявы рахунак партызан атрада працягваўся і пасля гэтага.

Вясной 1944 года ў Ляхавіцкім раёне была створана партызанская брыгада № 19. Камандзірам яе быў В. I. Каробкін, а потым, летам 1944 года, В. Я. Луцэнка, начальнікам штаба быў я. Перад вызваленнем раёна ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў я быў зацверджан рэдактарам Ляхавіцкай падпольнай раённай газеты «Савецкі патрыёт», а начальнікам штаба брыгады —М.А. Зайцаў. Камісарам брыгады быў С. К. Дзесюкевіч. Атрад імя Лазо ўзначаліў В. М. Каравы, атрад імя Кутузава —Б. I.Парнякоў, атрад імя Жукава — І. І. Баранаў. Камісарамі атрадаў былі: імя Лазо — А. А. Адамаў, імя Кутузава— В. Н. Шумееў, імя Жукава— М. I. Растаргуеў, начальнікамі штабоў атрадаў А. Я. Герасіменка, I. В. Якубасаў і А. Ф. Пяткевіч. Сакратара-мі партыйных арганізацый у розны час былі А. I. Кушынскі, Л. Б. Вайнер,    С. Я. Шусланд і іншыя, начальнікамі аддзелаў М. I. Засмужац, М.А. Крашчановіч,  П.   I.   Буркоўскі.

Для ўз’браення народных мсціўцаў навейшай зброяй камандаванне брыгады вясной 1944 года паслала групу партызан пад камандаваннем          т. Гольца і сакратара партарганізацыі т. Шусланда за лінію фронта.     Заданне было выканана паспяхова. Зрабіўшы доўгі шлях па балотах, пар-тызаны прынеслі вялікую колькасць аўтаматаў, патронаў, узрыўчаткі і ін-шых боепрыпасаў, якія былі выкарыстаны неўзабаве ў барацьбе супраць гітлераўскіх захопнікаў. На чыгунках брыгадай знішчана звыш 60 варожых эшалонаў з жывой сілай і тэхнікай праціўніка. У рэйкавай вайне падарвана больш 30 кіламетраў чыгуначнага палатна. Падарвана і знішчана 25 аўтамашын, спалена і разбурана на розных дарогах 12 мастоў. Народныя мсціўцы забілі і паранілі звыш 8.000 гітлераўцаў.

Усю дзейнасць партызан пастаянна накіроўвалі ЦК КПБ, абласны і раённы камітэты КП Беларусі. Партыя пастаянна ўсяляла ўпэўненасць у партызан і ў масах у непазбежным краху гітлераўскай Германіі, у спра-вядлівасці нашай барацьбы, выхоўвала ў партызан нянавісць да ворага і любоў да сваёй сацыялістычнай Радзімы.

Вельмі важнай падзеяй у жыцці партызан і працоўных нашага раёна з’явілася наладжванне ў кастрычніку 1943 года выпуску    падпольнай раённай газеты  «Савецкі патрыёт».

Атрымаўшы першыя нумары газеты, насельніцтва яшчэ больш прані-калася ўпэўненасцю ў тым, што вораг будзе разбіт, што на барацьбу з ім паўстаў увесь народ.

3 мэтай канспірацыі, друкарню часта даводзілася перамяшчаць з ад-наго месца ў другое. Першую партыю друкарскай паперы мы атрымалі з Вялікай зямлі, а потым сталі яе здабываць праз мясцовых патрыётаў, сувязных падпольшчыкаў. У прыватнасці, паперу на газету дастаўлялі члены падпольнай камсамольскай арганізацыі тт. Касянкоў, Ілюкевіч, Рагацэвіч, Пільнік і іншыя.

Апрача газеты «Савецкі патрыёт», рэдакцыя выпусціла рад лістовак і іншых дакументаў, якія выкрывалі звярынае аблічча фашысцкіх захопнікаў.

У пачатку 1944 года рэдакцыя «Савецкі патрыёт» выпусціла невялікую кніжачку. Называлася яна так: «Зборнік чырвонаармейскіх і партызанскіх песень». Ніжэй загалоўка – радкі з песні:

«И тот кто с песней по жизни шагает,

Тот нигде и никогда не пропадет».

Гісторыя паяўлення гэтага зборніка такая. 3 групы партызан брыгады N19 была створана агітбрыгада, якую ўзначаліў камуніст Я. Л. Шавялёў. У яе праграму ўваходзіла: інфармацыя аб падзеях на франтах Вялікай Айчыннай вайны, песні, прыпеўкі, танцы.

Першы раз сваё выступленне агітбрыгада зрабіла днём у вёсцы Аса-вец. Гэта было зімой 1944 года. Сабраўшыся ў адной хаце, жыхары з вялікай увагай праслухалі звесткі, атрыманыя па радыё, аб гераічных дзеяннях Чырвонай Арміі і з цікавасцю прагледзелі выступленні ўдзельнікаў мастацкай самадзейнасці. Другі раз брыгада выступіла ў вёсцы Ліпск, папярэдне выставіўшы ахову, бо ў Крывошыне, усяго ў пяці кіламетрах ад Ліпска, размяшчаўся фашысцкі гарнізон.

З агульнага адабрэння партызан, сяброў па зброі, на помніку адважнаму камсамольцу быў выгравіраваны тэкст: «Васіль Еўдакімавіч Гараўцоў. Гераічна загінуў у баю супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў 3 ліпеня 1943 года. Радзіма цябе не забудзе». Гэты драўляны помнік быў пастаўлен на ўскраі Машукоўскага лесу партызану, які дзейнічаў у перыяд   Вялікай  Айчыннай вайны на тэрыторыі Ляхавіцкага і суседніх раёнаў.

Лета 1942 года. На вялікіх прасторах нашай Радзімы ішла жорсткая барацьба супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Вораг, які паспрабаваў сі-лу магутных удараў нашых войск пад Масквой, цяпер імкнуўся абысці ста-ліцу з поўдня. Ён кідаў у бой усё новыя і новыя сілы. Вось у гэты час камсамолец Гараўцоў і папрасіўся накіраваць яго з Вялікай зямлі ў тыл ворага, каб біць фашыстаў да поўнага  выгнання іх з роднай Беларусі.

Трапіўшы на акупіраваную тэрыторыю Беларусі, калі дазвалялі абста-віны, Васіль заўсёды браўся за песню. Песнямі ён бадзёрыў таварышаў, стомленых доўгімі цяжкімі пераходамі. Але не толькі песнямі праславіў сваё імя камсамолец Гараўцоў. Ен быў адным з самых смелых партызан-падрыўнікоў, удзельнічаў у самых смелых баявых  аперацыях.

Буйныя сілы праціўніка заселі ў глухім палескім мястэчку Святая Во-ля. На вуліцах, на перакрыжаваннях дарог яны пабудавалі доўгатэрміновыя агнявыя кропкі з амбразурамі шырокага абстрэлу. Партызаны вырашылі знішчыць гэты важны апорны пункт праціўніка. У гэтай баявой аперацыі ўдзельнічалі і нашы партызаны. Адным з першых у мястэчка ўварваўся Васіль Гараўцоў. Ён ва ўпор расстрэльваў выбягаўшых з дамоў фашыстаў. Закідваў іх гранатамі. У гэтым баю праціўнік панёс вялікія страты. Гарнізон быў знішчан. У баях за вызваленне мястэчка разам з іншымі партызанамі Васіль паказаў смеласць і адвагу.

Рэдка якая баявая аперацыя праходзіла без удзелу Гараўцова. Ён ха-дзіў на падрыў воінскіх эшалонаў праціўніка, на разгром варожых гар-нізонаў, знішчаў фашыстаў з засад. Выключную мужнасць праявіў кам-самолец 3 ліпеня 1943 года.

Вяртаючыся з баявога задання, Васіль трапіў на варожую засаду ў вёсцы Галынка Клецкага раёна. Фашысты вымушаны былі весці працяглы бой супраць аднаго чалавека. Падпусціўшы да сябе карнікаў на некалькі крокаў, Гараўцоў касіў іх з аўтамата.

— Партызан, здавайся! — крычалі немцы і паліцэйскія.

— На, вазьмі, гад! — сціснуўшы зубы, пасылаў смяльчак па ворагу ад-ну за другой аўтаматныя чэргі. Будучы цяжка параненым, каб не здацца ворагу жывым, Васіль падарваў сябе гранатай.

Так гераічна загінуў адважны партызан, камсамолец Васіль Гараўцоў. Астанкі яго пасля вайны былі перанесены ў вёску Галынка.

Брыгада № 19 славілася многімі спрактыкаванымі партызанамі-падрыўнікамі, якіх вайна прымусіла набыць гэтую прафесію.

Барыс Сярэбрын  да вайны вучыўся ў тэатральнай    навучальнай   установе, марыў стаць артыстам. Але ажыццявіць сваю высакародную мэту яму перашкодзіла вайна. З болем у сэрцы ён пакінуў так блізкі яму Мінск, і, здабыўшы вінтоўку, прыбыў у партызанскі атрад, каб біць фашыстаў.

3 вялікай цікавасцю ўзяўся былы студэнт за вывучэнне падрыўной справы. I вывучыў, а набытыя веды шырока выкарыстаў на практыцы. Гэта быў адважны падрыўнік, без якога не праходзіла амаль ніводная ды-версійная аперацыя. Загінуў Барыс Сярэбрын у часе адной баявой аперацыі на чыгунцы Баранавічы – Лунінец.

Бязлітасна вёў барацьбу з нямецкімі акупантамі Кушынскі, які загінуў у вёсцы Лапацічы.

Васілю Гараўцову, Антону   Кушынскаму і іншым адважным      партызанам насельніцтва вёскі Галынка паставіла помнік. Савецкія   людзі свята ўшаноўваюць памяць партызан.

                                                                                        А. АСТАПАЎ,

                                   былы начальнік штаба партызанскай брыгады № 19.   

 

Астапаў,А. У баях мужнелі патрыёты / А.Астапаў // Будаўнік камунізму. – 1986. – 21 лістап.   

Пад псеўданімам Раман

  

«Імя Кірылы Пракопавіча Арлоўскага добра вядома партызанам і працоўным Ляхавіцкага раёна. Ён наносіў магутныя ўдары па камуніка-цыях ворага, бязлітасна знішчаў нямецкіх захопнікаў y нашым раёне. Савецкі ўрад прысвоіў яму званне Героя Савецкага Саюза».

Савецкі патрыёт. 1945. 10 чэрв.

Пачатак Вялікай Айчыннай вайны застаў Кірылу Арлоўскага далёка за межамі Савецкага Саюза, дзе ён выконваў заданне Радзімы. Цяжкі душэўны боль прыносілі яму трывожныя паведамленні з савецка-германскага фронту. Каваны бот фашысцкага акупанта таптаў савецкую зямлю, родную Беларусь. Вораг упарта рваўся на ўсход — да Масквы і Ленінграда.

Як толькі выдавалася магчымасць, Арлоўскі настройваў радыёпрыёмнік на маскоўскую хвалю. Як баявы наказ, звернуты асабіста да яго, успрыняў Арлоўскі словы з ліпеньскага закліку партыі: “У занятых ворагам раёнах трэба ствараць партызанскія атрады, конныя і пешыя, ствараць дыверсійныя групы для барацьбы з часцямі варожай арміі, для распальвання паўсюднай партызанскай вайны…”. Але настойлівыя просьбы Арлоўскага былі задаволены толькі ў чэрвені 1942 года.

Калі яго выклікалі ў Маскву, Арлоўскі адразу з вакзала накіраваўся ў Народны камісарыят унутраных спраў.

— A зараз хочаце ў тыл фашыстаў? – выслухаўшы Арлоўскага і падзякаваўшы за службу, спытаў генерал.

— Так, y тыл, y Беларусь…

— У Беларусь, дык y Беларусь. Пярэчанняў з нашага боку не будзе,— абыякава, як падалося Арлоўскаму, адказаў генерал і тут жа  перайшоў да яго будучай работы. З байцоў і малодшых камандзіраў асобнай мотастралковай брыгады асобага прызначэння Арлоўскаму даручалася стварыць і падрыхтавагць невялікі разведвальна-дыверсійны атрад.

Усім сэрцам ірваўся Кірыла Арлоўскі да народных мсціўцаў. Ірваўся не проста ў тыл ворага і не проста ў Беларусь, a ў лясы пад Баранавічы і Ляхавічы, туды, дзе ён партызаніў яшчэ ў дваццатыя гады, добра ведаў сцежкі-дарожкі і дзе, напэўна, яго яшчэ помняць баявыя сябры з мясцовых жыхароў.

Байцоў для будучага атрада Арлоўскі падбіраў уважліва і вельмі прыдзірліва. Добрую палову атрада складалі землякі камандзіра, ураджэнцы і жыхары тых мясцін, дзе ім трэба будзе дзейнічаць. Як ніхто іншы, Арлоўскі ведаў, якую велізарную карысць, асабліва напачатку, могуць прынесці байцы, што добра ведаюць мясцовасць, маюцьy навакольных вёсках сваякоў і надзейных знаёмых. Толькі з дапамогай мясцовых жыхароў атрад мог вырашыць задачы, якія даручаліся яму. A задачы былі вялікія і складаныя. Атрад павінен быў весці пастаянную разведку і паведамляць Цэнтру даныя пра размяшчэнне вайсковых часцей і аэрадромаў праціўніка, прa будаўніцтва абарончых збудаванняў, розных складоў, пра эканамічныя мерапрыемствы ворага на часова акупіраванай тэрыторыі. Атраду таксама даручалася праводзіць дыверсіі на чыгунках і шашэйных дарогах, выводзіць са строю прамысловыя прадпрымствы, якія працуюць на акупантаў, знішчаць жывую сілу і тэхніку праціўніка. Як вопытнаму чэкісту, Цэнтральны штаб партызанскага руху даручыў Арлоўскаму аказваць мясцовым партызанскім атрадам дапамогу ў барацьбе з варожай агентурай.

Кастрычніцкай ноччу 1942 года група «Сокалы» — К. П. Арлоўскі, P. В. Івашкевіч, Хуста Лопес, A. М. Бліноў, М. Г. Калмыкоў, А. А. Васілевіч, I. К. Тунік, I. К. Грыцавец і I. І. Якубоўскі — вылецела ў тыл ворага. Ужо на наступны дзень Цэнтр атрымаў радыёграму: «Удала прызямліліся ў зададзеным раёне — за 20 кіламетраў на ўсход ад Выганаў-скага возера. Распачынаем работы. Раман*».

Работу Арлоўскі пачаў з наладжвання сувязі з былым сваім разведчыкам і байцом Пятром Пятровічам Савасцюком. Да яго ў вёску Куляні і накіраваўся камандзір з групай.

…Перш-наперш Арлоўскі распытаў Савасцюка пра немцаў: як часта яны бываюць y Кулянях, y суседніх вёсках, хто з мясцовых жыхароў прадаў акупантам душу, дзе размешча­ны бліжэйшыя гарнізоны праціўніка. Камандзір уважліва слухаў, зрэдку перабіваў просьбамі ўдакладніць асобныя факты. 3 той кастрычніцкай ночы Савасцюк стаў разведчыкам атрада «Сокалы», надзейным памочнікам Арлоўскага. Калі камандзір вырашыў перабрацца з атрадам (дакладней, з групай, атрад яшчэ трэба было стварыць) бліжэй да чыгункі Лунінец — Ляхавічы, y Машукоўскі лес, іх правёў туды Савасцюк, дапамог выбраць месца для размяшчэння партызан.

— Самае зручнае месца для базы. 3 аднаго боку балота засланяе ад раптоўнага нападу ворага, густы хмызняк хавае ад чужога вока, крынічка побач і чыгунка не за гарамі,— гаварыў задаволены камандзір,— адным словам, малайчына, Пятро. Адразу відаць, што не прапала старая партызанская школа.

Савасцюк добра помніў урокі гэтай школы і, хоць быў равеснікам Арлоўскага, лічыў сябе яго выхаванцам. Ён дапамог камандзіру «Сокалаў» устанавіць сувязь з лесніком Машукоўскага лесу Васілём Халецкім. Былы будзёнавец, удзельнік падаўлення бандаў Maxно і Пятлюры, баёў на Заходнім фронце супраць легіянераў Пілсудскага, Васіль Сцяпанавіч з радасцю прыняў прапанову Арлоўскага стаць разведчыкам «Сокалаў».

Аднаго за адным прыводзіў Савасцюк да Арлоўскага і сваіх надзейных аднавяскоўцаў. Прыходзілі яны, як правіла, не з пустымі ру-камі. Толькі Іван Лабановіч прынёс y атрад ручны кулямёт, пяць вінтовак, некалькі гранат і сотні патронаў.

Як самага блізкага чалавека сустрэў камандзір «Сокалаў» Аляксандра Федаровіча з тых жа Кулянёў. I не толькі таму, што ён, як і Лабановіч, прынёс з сабой ручны кулямёт, шэсць вінтовак, гранаты, хоць зброя атраду, які рос, была вельмі патрэбная. Аляксандр быў сынам разведчыка Станіслава Федаровіча, які некалі па заданні Арлоўскага (тады Аршынава і Мухі-Міхальскага) працаваў солтысам y вёсцы Куляні. Выключна храбрым чалавекам, таленавітым арганізатарам падполля быў Канстанцін Федаровіч — дзядзька Аляксандра. У гэту арганізацыю ўваходзіў і другі дзядзька Аляксандра — Дамінік.

I вось перад Арлоўскім стаіць высокі, статны мужчына — сын і пляменнік паплечнікаў па барацьбе ў дваццатыя гады. Доўга давялося ўгаворваць Аляксандра, каб той не спяшаўся ў атрад, a пакуль што застаўся ў вёсцы і там выконваў заданні атрада. Згадзіўся Федаровіч толькі пасля таго, як Арлоўскі аб’явіў аб залічэнні яго ў атрад байцом для выканання спецыяльных заданняў і растлумачыў, што ад выканання гэтых заданняў y многім залежаць поспехі атрада.

Пазней y атрад прыйшоў брат Аляксандра — шаснаццацігадовы Іван Федаровіч. Разведчыкам стаў і Станіслаў Свінабурка – стараста з Кулянёў. Сваёй, партызанскай вёскай лічылі байцы «Сокалаў» гэтыя Куляні.

Тут Пётр Савасцюк пазнаёміў камандзіра з Вячаславам Мельнікавым, сынам Вікенція Шпака, які партызаніў з Арлоўскім y гэтых мясцінах y дваццатыя гады. Арлоўскі памятаў Вячаслава: y трыццатыя гады, пасля смерці бацькі, дапамагаў уладкаваць Славу ў дзіцячы дом.

Арлоўскі даў заданне Мельнікаву паступіць на працу ў школу ў Мядзведзічах, даведацца, колькі нямецкіх салдат і паліцаяў y гарнізоне, падбіраць з моладзі надзейных людзей. Малады, разумны, дасціпны ад прыроды, Слава хутка засвойваў асновы складанай і небяспечнай прафесіі разведчыка. Неўзабаве ён стварыў падпольную разведвальную групу, y якую ўвайшлі Павел Вераб’ёў, Іван Макарэвіч — настаўнікі з Мядзведзіч, Пётр Лешчанка са станцыі Русінавічы. Мельнікаў не аднойчы бываў yБаранавічах: сустракаўся там з разведчыкамі атрада, якія дзейнічалі ў горадзе, перадаваў ім заданні камандзіра, атрымліваў ад іх разведвальную інфармацыю. Нехта данёс акупантам, што малады настаўнік вучыць дзяцей па савецкіх падручніках, і Мельнікаву давялося пайсці ў атрад.

Рос атрад. Раслі і яго сувязі. У Баранавічах, Ляхавічах, Клецку, Ганцавічах, ва ўсіх навакольных вёсках y «Сокалаў» былі свае вочы і вушы — разведчыкі з мясцовых патрыётаў. Важную разведвальную інфармацыю пастаўлялі Арлоўскаму і асобныя супрацоўнікі акупацыйных улад, асабліва Мікалай Шатырка.

…Ад сувязных камандзіру «Сокалаў» стала вядома, што начальнік паліцэйскага ўчастка з-пад Баранавіч Мікалай Шатырка раней служыў y Чырвонай Арміі. Часць яго трапіла ў акружэнне — і тады Шатырка прыйшоў да сваякоў, якія жылі на хутары непадалёку ад Русінавіч. Немцы ўзялі яго ў паліцыю, прызначылі начальнікам участка. Было вядома і тое, што ў барацьбе з партызанамі паліцэйскі начальнік актыўнасці не праяўляў. Прыязджаючы да сваякоў «адпачыць ад службы», п’яны Шатырка не раз скардзіўся на свой горкі лёс, на тое, што ён так жорстка пакрыўдзіў яго, былога камандзіра Чырвонай Арміі, праклінаў сваё цяперашняе начальства. Усё гэта зацікавіла вопытнага чэкіста. I калі Ша-тырка, як паведамілі разведчыкі, сабраўся ў чарговы раз наведаць хутар, Арлоўскі вырашыў сустрэцца там з паліцэйскім начальнікам…

Калі Кірыла Арлоўскі, Рыгор Івашкевіч і Хуста Лопес ускочылі ў хату, п’яны Шатырка гаварыў чарговы тост.

— Рукі ўгору! — скамандаваў Арлоўскі.

 У паліцэйскага начальніка шклянка з самагонкай задрыжала ў выцягнутай руцэ, а перапалоханыя вочы зыркалі то на зброю паліцэйскіх, што стаяла ў кутку, то на партызанскія аўтаматы. Так і стаялі паліцаі, пакуль Хуста Лопес абшукаў іх і забраў два пісталеты.

— A цяпер можна сесці,— па-гаспадарску распарадзіўся камандзір «Сокалаў». – За што ж вы, Мікалай Фёдаравіч, збіраліся піць? За сабачае здрадніцкае жыццё? — Арлоўскі заўважыў, як ускінуліся ад здзіўлення бровы Шатыркі, калі яго назвалі Мікалаем Фёдаравічам. Звяртаючыся да мітуслівай гаспадыні, Арлоўскі папрасіў:

— Наліце і нам. Вып’ем за здароў Мішы і Лорыса (партызанскія псеўданімы камісара Р. В. Івашкевіча і Хуста Лопеса).  Ды і пагрэцца не шкодзіць, змерзлі, чакаючы гэтай сустрэчы.

Апусціўшы вочы, маўчалі паліцэйскія. Шатырка не выпіў, але Арлоўскі і не настойваў: яшчэ сп’янее, a якая размова з п’яным? А пагаварыць, разабрацца, што за чалавек гэты чарнявы, прыгожы паліцэйскі начальнік, трэба было.

— Не здраднік я,— хрыплым голасам выціснуў з сябе Шатырка.

— Не здраднік, кажаш,— перабіў яго Арлоўскі і, адсунуўшы паднесеную гаспадыняй другую шклянку самагонкі, папрасіў малака.— A як жа загадаеце вас зваць-велічаць?

Камандзір «Сокалаў» ледзь стрымаў гнеў. Асабліва раздражнялі яго ўсхліпы рабога паліцэйскага, што сядзеў з краю стала. Зірнуўшы на яго руку, Арлоўскі ўбачыў татуіроўку: «Люблю Марусю до гроба». «Татарыновіч трапіў!» — здагадаўся Арлоўскі. – «Вось ты, аказваецца, які храбрэц!» Ад разведчыкаў камандзір «Сокалаў» ведаў, што cваю службу ў паліцыі Татарыновіч пачаў з таго, што затрымліваў і выдаваў гітлераўцам чырвонаармейцаў, якія выбіраліся з акружэння. За гэта і грашовыя прэміі не раз атрымліваў.

— Так выйшла, што паліцэйскім стаў, – y Шатыркі куды і хмель падзеўся.

— У вас выйшла. A ў іх таксама? – Арлоўскі кіўнуў на паліцэйскіх.— Ваюеце з партызанамі, дапамагаеце фашыстам паляваць на бяззбройных чырвонаармейцаў. Юдавы грошы за гэта атрымліваеце,— і па тым, як скалануўся пры яго апошніх словах рабы, зразумеў: так, гэта Татарыновіч, якім y вёсках пачалі палохаць непаслухмяных дзяцей.

— Я вельмі прашу выслухаць мяне і… – Шатырка замяўся, глянуў скоса на рабога паліцэйскага,— і калі можна сам-насам.

– Можна,— адказаў камандзір «Сокалаў» і, наказаўшы Хуста Лопесу не спускаць вачэй з палонных «бобікаў», выйшаў y другую палову хаты.

– Слухаю вас, пан,— Арлоўскі наўмысна зрабіў націск на апошнім слове.

– Які я пан? — уздыхнуў Шатырка. I пачаў расказваць пра акружэнне, як яго сілком забралі ў паліцыю і прызначылі начальнікам участка.

– Усё гэта нам вядома. Скажыце лепей, як далей жыць думаеце, Мікалай Фёдаравіч, і што… нам рабіць з вамі? — перабіў яго камандзір.

– Толькі не расстрэльвайце. Вінаваты, спатыкнуўся. Дапамажыце зноў стаць чалавекам, сваю віну выправіць. Хачу быць карысным вашаму атраду. Паверце мне,— прасіўся Шатырка.

– A гэты рабы — Татарыновіч? — нечакана спытаў Арлоўскі.

–  Адкуль вы ўсё ведаеце?

–  Мы шмат што ведаем, таму і размаўляем мірна з вамі,— адказаў Арлоўскі.

Татарыновіч быў верным халуём  акупантаў, крывёй патрыётаў выслугоўваўся перад фашыстамі, меціў y паліцэйскія начальнікі. Не лепшы быў і другі паліцэйскі. Прыгавор ім мог быць толькі адзін — расстрэл.

Шатырку памілавалі: як начальнік паліцэйскага ўчастка ён не надта шчыраваў перад гітлераўцамі, a галоўнае — камандзір «Сокалаў» спадзяваўся, што Шатырка, якога, як відаць, мучаюць дакоры сумлення з-за вымушанага супрацоўніцтва з акупантамі, будзе сваім чалавекам y паліцыі, спатрэбіцца атраду.

– Сваякі мяне не выдадуць, a каб немцы нічога не западозрылі,  прастрэльце мне руку, – папрасіў Шатырка, калі яны пра ўсё дамовіліся.

– Не, гэта лішняе,— запярэчыў Арлоўскі,— вы нам патрэбны здаровы. A вось кажух прастрэліць  y двух-трох месцах — не лішне. Лорыс гэта зробіць хутка і акуратна.

Дамовіўшыся з Шатыркам пра пароль, разведчыкі позна вечарам пакінулі хутар.

Не адзін раз пасля таго сустракаўся Арлоўскі з Шатыркам. I заўсёды Шатырка даваў праўдзівыя, падрабязныя і каштоўныя звесткі пра варожыя гарнізоны ў Баранавічах, Ляхавічах, Ганцавічах. Канчаткова пераканаўшыся, што Шатырка — свой чалавек, камандзір «Сокалаў» перадаў y Цэнтр: «Намі прыцягнуты да работы начальнік мясцовай паліцыі. Паведамляе праўдзівыя звесткі».

А праверыць праўдзівасць звестак Шатыркі камандзіру «Сокалаў» было не надта цяжка: разведчыкі яго атрада дзейнічалі і ў Баранавічах, і ў Ляхавічах, і ў Ганцавічах, прабіраліся ў Мінск і ў Брэст. Асабліва шмат разведчыкаў «Сокалаў» было ў Баранавічах: y горадзе пастаянна знаходзіліся буйныя сілы праціўніка, размяшчаліся склады харчавання, боепрыпасаў. Важнае месца гітлераўцы адводзілі Баранавічам і як вузлавой чыгуначнай станцыі, праз якую ажыццяўляліся асноўныя перавозкі для групы арміі «Цэнтр». Сабраныя разведчыкамі і сувязнымі звесткі аб праходжанні праз чыгуначны вузел ваенных грузаў, аб колькасці і тыпе самалётаў, якія базіруюцца на аэрадроме пад Баранавічамі, і іншая важная інфармацыя тэрмінова перадавалася радыстам Аляксеем Бліновым y Цэнтр. Там высока ацэньвалі разведвальную дзейнасць «Сокалаў». Але байцы атрада хацелі рабіць больш.

1 лютага кіламетраў за дзесяць на поўнач ад станцыі Буды група байцоў на чале з Арлоўскім пусціла пад адхон варожы эшалон. Аперацыя прайшла бездакорна. Усе ўдзельнікі вылазкі шчасліва вярнуліся на базу.

На наступны дзень другая група пад кіраўніцтвам камісара Івашкевіча зрабіла налёт на вобадную фабрыку, якая абслугоўвала гітле-раўцаў: рабіла абады, рамантавала калёсы. Сумленна служыў акупантам і яе дырэктар, нехта Рачок: партызанская разведка ўстанавіла, што ён з’яўляецца агентам СД. I гэта аперацыя прайшла паспяхова. Было знішчана абсталяванне, узарваны катлы, забіта некалькі гітлераўцаў. Партызанская куля не мінула і фашысцкага агента.

Аб праведзеных аперацыях Арлоўскі далажыў y Цэнтр. Неўзабаве Бліноў прынёс яму расшыфраваную тэлеграму з Масквы: «Раману. Далей да асобага распараджэння патрабую спыніць дыверсіі. Працягвайце работу па вывучэнні шляхоў падыходу да Мінска, Баранавіч, Брэста і падрыхтоўцы ў гэтых гарадах глебы для работы іншых груп».

— Вось так, камісар,— сказаў тады камандзір Івашкевічу.— Асадзіў нас Цэнтр. Баіцца, каб мы не забыліся пра галоўнае — разведку. Што ж, прымем гэта да ведама і будзем вы~конваць.

Тады ж Арлоўскі і Івашкевіч распрацавалі канкрэтны план узмацнення разведвальнай работы. Ад дыверсій, налётаў і засад часова давялося адмовіцца. Але літаральна праз некалькі дзён абставіны «вымусілі» дысцыплінаванага камандзіра «Сокалаў» без «асобага распараджэння» Цэнтра зрабіць засаду.

A здарылася гэта так. Васіль Халецкі, які ледзь не кожны дзень сустракаўся з Кірылам Пракопавічам, аднойчы расказаў яму, што да мясцовага бацюшкі Халюсціна часта на дзень-два прыязджае з Баранавіч сын Уладзімір. Служыць ён там ці то бухгалтарам, ці то рахункаводам. Хлопец як хлопец, на гітары добра грае, духі лбіць. Чамусьць цікавіўся ў леснікоў, ці ёсць y лесе дзікі. Арлоўскі папрасіў Халецкага больш уважліва прыгледзецца да паповіча. Выканаць гэта заданне Васілю Сцяпанавічу цяжкасці не склала: паповіч сам пачаў набівацца ледзь не ў сябры да лес-ніка. Аднойчы ён прыехаў да Халецкага на веласіпедзе, прывёз пачак нямецкіх цыгарэт і вялікую пляшку самагону. Курыва не бы-о, і ляснік з задавальненнем узяў цыгарэты, a самагон, хоць не любіў, узяў таксама — каб бліжэй пазнаёміцца з паповічам, даведацца, што ён за чалавек.

— Ну што ж, давайце пакаштуем, што гэта за зелле,— сказаў Халецкі. Марыя Іванаўна хуценька падрыхтавала закусь, і яны выпілі па дзве чаркі.

— Бач, якое падманлівае зелле. Здэцца, ci-уха сівухай, a моцнае,—шчыра пахваліў са-агон ляснік.

— Ага, пяршак, што трэба, a вось закусь ні-уды не варта,— паповіч крытычна аглядзеў стол з нарэзаным чорным хлебам, гуркамі, было там і некалькі цыбулін,— Нават сала няма. I гэта ў лесніка, галоўнага вартаўніка лясных багаццяў.

— Лес — не свінаферма, гэта адно. A дру-ое, вартаўнік — гэта яшчэ не гаспадар.

— Гаспадар — не гаспадар,— перадражніў паповіч лесніка.— Можна ж падстрэліць якога дзіка, абсмаліць там, y лесе, a ноччу прывезці дамоў. I ўсё шыта-крыта, ці, як кажуць нем-ы, гут. Дарэчы, ці шмат дзікоў y Машукоў-кім лесе? — як бы мімаходам спытаў папо-іч.

— Ёсць кабаны, a колькі — не лічыў. — A партызаны ёсць y лесе?

— Каго не бачыў, таго не бачыў. Паповіч выпіў яшчэ і, хістаючыся, выйшаў на двор, сеў на веласіпед і паехаў y Галынку.

Падазронымі здаліся паводзіны Уладзіміра Халюсціна і братам Аляксандру і Паўлу Пінчукам. Паповіч, які ніколі не трымаў y руках паляўнічай стрэльбы, раптам пачаў распытваць леснікоў пра дзікоў. A заадно, нібыта між іншым, цікавіўся і партызанамі — ці не бачылі іх леснікі ў лесе. Нечаканы клопат пра дзікоў y тыя дні пачаў праяўляць і ляснічы Сяргей Бабко.

— Каб прынадзіць y наш лес больш дзікоў, трэба завесці туды вотруб’я, бульбы, падкармліваць іх— загадаў ён леснікам.

Доўга ламалі галаву Кірыла Арлоўскі і Рыгор Івашкевіч, чаму Бабко і Халюсцін раптам зацікавіліся дзікамі і партызанамі. Не ўсё было вядома і пра паповіча. I толькі пасля таго, як баранавіцкія разведчыкі паведамілі, што паповіч — агент СД і працуе ён y галоўнага камісара Баранавіч групенфюрэра Фрыдрыха Фенса, заядлага паляўнічага, Арлоўскаму ўсё стала ясна.

— Бачыш, Рыгор Васілевіч,— сказаў ён тады камісару.— Фенс дзейнічае, як y той прымаўцы: і хочацца, і колецца, і страх не дае.

— Не разумею,— паціснуў плячамі Івашкевіч.

— Усё проста. Каго цікавяць партызаны, той пра дзікоў не пытае. Дзікі тут не перашкода. A каго зацікавілі дзікі, той абавязкова спытае пра партызан. Партызаны могуць перашкодзіць паляванню. Так?

— Безумоўна, так! — Рыгор Івашкевіч быў здзіўлены простым, але лагічным адказам на пытанні, якія іх хвалявалі.

Было вырашана: няхай леснікі — Васіль Халецкі, браты Аляксандр і Павел Пінчукі – хваляцца перад ляснічым і паповічам, што часта сустракаюць дзікоў, няхайpacпальваюць y Фенса паляўнічы азарт.

Групенфюрэр клюнуў на прынаду. Для пачатку прыслаў y Машукоўскі лес свайго разведчыка — паповіча. Некалькі гадзін вадзілі лазутчыка праціўніка па лесе Халецкі і браты Пінчукі. Леснікі гаварылі праўду: паповіч сам бачыў двух дзікоў. Пераканаўся ён і ў другой іх праўдзе — партызан y лесе не было.

Паехаў паповіч y Баранавічы, a праз два-тры дні Шатырка пацвердзіў тое, аб чьм здагадваўся камандзір. У тэрміновым данясенні ён паведамляў Арлоўскаму, што ў бліжэйшую нядзелю — 14 лютага — паляваць на дзікоў у Машукоўскі лес прыедзе Фенс са світай чыноўнікаў і афіцэраў-эсэсаўцаў.

Арлоўскі і Івашкевіч добра падрыхтавалі атрад, «каб горача» сустрэць высокіх паляўнічых. Але яны не прыехалі y нядзелю, не было іх і ў панядзелак. «Мяркуючы па ўсім, Фенс адклаў паляванне на тыдзень-два», –  паведаміў Шатырка. Не сядзець жа атраду без работы гэты час. Адну за адной адправіў камандзір дзве групы байцоў на аперацыі…

Познім вечарам 16 лютага 1943 года прыбег y атрад Васіль Халецкі і папрасіў зараз жа разбудзіць камандзіра. Спяшаючыся, ён расказаў Арлоўскаму, што заўтра ў Машукоўскі лес паляваць на дзікоў прыедзе галоўны камісар Баранавіч Фенс і з ім будзе нейкікі вельмі важны начальнік з Мінска. Высокіх начальнікаў будзе суправаджаць і ахоўваць каманда эсэсаўцаў. 3 Баранавіч да Сіняўкі паляўнічыя будуць дабірацца на аўтамашынах, y Сіняўцы перасядуць на сані.

Не паспеў Арлоўскі добра распытаць Халецкага пра дарогу, якой будуць ехаць фашысты і ў якіх кварталах збіраюцца паляваць, як y зямлянку ўваліўся задыханы Аляксандр Федаровіч. Ён скінуў шапку-вушанку, кажушок. Густая пара валіла ў яго з галавы, са спіны.

— Ці не чэрці за табой гналіся, Саша? — спытаў Арлоўскі.

— Горш, таварыш камандзір. Заўтра, a можа, ужо і сёння,— Федаровіч дастаў з кішэні трафейны гадзіннік, шчоўкнуў вечкам,— ага, сёння…— цяжка дыхаючы, Федаровіч замоўк. Ён злаваўся сам на сябе: прабег па цаліку больш за дзесяць кіламетраў, спяшаўся, каб своечасова папярэдзіць камандзіра, a прыбег — і не можа расказаць толкам…

— Што «заўтра, сёння»? Гавары, Саша. Толькі спакойна, не хвалюйся і не спяшайся,— папрасіў камандзір разведчыка.

— Сёння на паляванне сюды прыедзе Фенс, эсэсаўскі генерал, гебітскамісар Баранавіцкай вобласці Шцюра і,— Федаровіч зноў перавёў дух.— I сам гаўляйтэр Кубэ.

— Кубэ, кажаш? — Арлоўскі пераглянуўся з камісарам. Каго-каго, a Кубэ яны не чакалі.— I што, яны адны, без світы прыедуць?

— Не! Мікалай прасіў перадаць, што з імі будзе каля паўсотні эсэсаўцаў.

Моцна задумаўся Арлоўскі. Сілы былі надта няроўныя: y фашыстаў не меней за паўсотні добра ўзброеных салдат, a яго людзі на заданнях, y лагеры трохі больш дзесяці байцоў.

— Так, задача не простая. А, Рыгор Васілевіч? — звярнуўся Арлоўскі да камісара атрада.

Камісар не перашкаджаў Арлоўскаму думаць. Рыгор Васілевіч ведаў, што камандзір прыняў ужо рашэнне і цяпер толькі правярае сябе: ці правільна ўсё прадумаў, ці прадугледзеў усе магчымыя варыянты і дэталі будучага бою. Прыняў рашэнне і камісар атрада: што б там ні было, арганізаваць засаду на паляўнічых. I таму ён цвёрда адказаў:

— Кірыла Пракопавіч, выпадак, можна сказаць, асаблівы, выключны. Высокія чыны самі пруць на ражон. Наладзім паляванне на паляўнічых!

— Дзякуй, Рыгор Васілевіч. Прызнацца, іншага адказу я ад цябе і не чакаў. Ты праўду кажаш — выпадак выключны, і не скарыстаць яго нельга. Будзем сустракаць «гасцей» па-нашаму, па-партызанску.— I камандзір загадаў сабраць байцоў.

Праз некалькі мінут байцы атрада былі ў камандзірскай зямлянцы. Дапытліва азіраючы іх, Арлоўскі расказаў пра толькі што атрыманыя звесткі.

— Як бачыце, таварышы, ворагаў шмат, і ўзброены яны добра. Нас меней, але, як вучыў Сувораў, ваююць не колькасцю, a ўменнем. Хіба Якубоўскі, скажам, не справіцца з пяццю гітлераўцамі. A Тунік? A Васілевіч? — аднаго за другім называў ён байцоў і працягваў: — Нас мала, але ў нас ёсць вялікая перавага: мы на сваёй зямлі, мы змагаемся за справядлівую справу, і ў нас ёсць вялікі і моцны памочнік — нечаканасць. Упусціць гэты выпадак, даць фашысцкім гадам спакойна цешыцца на нашай зямлі — нельга. Мы не маем права дазволіць ім такую раскошу. Так я кажу, таварышы?

— Ды што там доўга гаварыць? Вядзі, таварыш камандзір! Зробім паляўнічым лазню! — голас Іосіфа Якубоўскага быў поўны рашучасці.

— Пакажам фрыцам другі Сталінград! — падтрымаў Якубоўскага Іван Тунік.

— Значыць, вырашана: будзем сустракаць «гасцей»! — сказаў камандзір і назваў удзельнікаў аперацыі.

— A мяне чаму не бераце? — здзівіўся Аляксей Бліноў.

Бліноў быў храбры воін і выдатны кулямётчык, але Арлоўскі загадаў не браць яго ў засаду. Сувязь з Цэнтрам значыла вельмі шмат для спецыяльнага разведвальнага атрада, і камандзір стараўся берагчы вопытнага радыста, аслабаняў яго ад удзелу ў баявых аперацыях. I вось ён сам просіць:

— Вазьміце, таварыш камандзір. Нас жа і так мала.

— Добра, Алёша, пойдзеш. Вазьмі кулямёт, будзеш побач са мной.

Загадаўшы байцам старанна праверыць зброю, Арлоўскі адпусціў сваіх баявых сяброў, a сам разам з камісарам і Васілём Халецкім схіліўся над картай.

— Вось і Раскоп,— камандзір алоўкам паказаў на скрыжаванне лясных дарог.— Твая праўда, Васіль Сцяпанавіч: паляўнічыя ніяк не мінуць яго.

Яны намецілі маршрут падыходу да Раскопа: трэба было ісці да месца засады, мінаючы дарогі, каб не пакінуць слядоў.

— Здаецца, усё прадугледзелі,— задумліва сказаў Арлоўскі.— Але мала нас, вельмі мала… Усяго дванаццаць чалавек.

— Трынаццаць,—удакладніў Халецкі.— Хіба я не баец? — y голасе лесніка чулася крыўда.

— Дарагі мой Васіль, ты баец, ды яшчэ які! Але табе нельга ісці ў засаду.

— Гэта чаму ж?

— Ты — разведчык, ты сваю справу зрабіў. Правядзеш нас да Раскопа — і дамоў. Ты нам патрэбны як разведчык. I зноў жа, y цябе сям’я, і сям’я немалая. A ў баі, сам ведаеш, усё можа быць. Як жа Марыя Іванаўна адна справіцца з такой плоймай дзяцей?

— За ўвагу дзякуй, таварыш камандзір, але гэта, даруйце, не довад,— настойваў Халецкі.— У кожнага з нас сем’і. Я павінен пайсці ў засаду.

Збіраліся нядоўга, і неўзабаве жменька байцоў кіравалася на Раскоп.

Зя два дні перад гэтым, y адлігу, выпаў вялікі снег. Надвор’е было ціхае, і снег цяжкімі шчыльнымі камякамі лёг на дрэвы, на кусты. Потым мароз сціснуў, падсушыў снег. У гэтым убранні і стаялі цяпер дрэвы.

Яшчэ на досвітку байцы падышлі да скрыжавання лясных дарог.

— Вось і Раскоп,—ціха сказаў Халецкі.

— Так, месца для засады зручнае,— пахваліў разведчыка Арлоўскі. Расставіўшы байцоў y маладым сасонніку за 15—20 метраў ад дарогі, ён загадаў ім выкапаць yснезе акопы і старанна замаскіравацца.

Выкапаўшы акоп для сябе і замятаючы сляды сасновай галінкай, камандзір выйшаў на дарогу і прыдзірліва аглядзеў пазіцыі байцоў. Нічога не заўважыў. У белых маскіровачных халатах партызаны глыбока пазашы-валіся ў снег, добра замаскіраваліся між маладых густа апушаных снегам сасонак і елак.

«Малайцы!» — пахваліў y думках Арлоўскі сваіх падначаленых і, пакінуўшы сачыць за дарогай Івана Туніка і Іосіфа Якубоўскага, загадаў усім адысці ў глыбіню лесу.

Тут партызаны скоранька паснедалі, і камандзір яшчэ раз напомніў: галоўнае, калі будуць праязджаць фашысцкія паляўнічыя, не даць выявіць сябе і ні ў якім разе не страляць без сігналу. Сігналам жа будзе ўзмах рукі Арлоўскага з толавай шашкай.

— Першыя 10—20 секунд патронаў не шкадуйце. Памятайце, што толькі раптоўны, дружны і трапны агонь можа забяспечыць перамогу,— вучыў Арлоўскі.

Гадзіне a дзесятай раніцы байцы занялі акопы, размешчаныя адзін ад аднаго праз 5—10 метраў, і пачалі чакаць сустрэчы з гітлераўцамі. Замест паляўнічых паказаліся адны ca­ні. «Відаць, нейкі мужык едзе па дровы»?— падумаў камандзір. Калі ж сані параўняліся з месцам засады, байцы ўбачылі двух мужчын — маладога і сярэдніх гадоў.

— Ляснічы Бабко і паповіч Халюсцін,— шапнуў камандзіру Васіль Халецкі.

— Разведка! — здагадаўся камандзір.

За разведчыкамі неўзабаве паказаліся гітлераўцы: некалькі коннікаў наперадзе, за імі сані. Адны, другія, трэція… Больш дзесяці, і расцягнуліся далёка… Эсэсаўцы, што сядзелі ў іх, трымалі напагатове зброю.

Арлоўскі сустрэўся з разгубленым позіркам Аляксея Блінава: «Што здарылася? Чаму няма сігналу?»

A сігналу сапраўды не было. Арлоўскі ўбачыў, што немцы вельмі насцярожаныя і гатовыя на першы ж стрэл адказаць агнём з аўтаматаў і кулямёта, і рашыў прапусціць іх і чакаць вяртання з палявання.

Пакутліва доўга цягнуўся час. Ад марозу дубянелі рукі і ногі, калючы вецер высякаў слёзы. «У снегавых акопах мы праляжалі 12 гадзін, чакаючы зручнага моманту. Ад холаду рукі і твары ў маіх таварышаў пачырванелі, але вялікае жаданне помсціць ворагу рабіла іх вытрымку жалезнай»,— не без гордасці за сваіх байцоў успамінаў пазней Кірыла Ар-лоўскі.

Камандзір дазволіў байцам па чарзе адбягаць y глыбіню лесу, каб хоць трохі сагрэцца. Час ішоў, a паляўнічыя ўсё не вярталіся. Парывы моцнага ветру часам даносілі гукі паляўнічых стрэлаў. Але і стрэлы змоўклі, a гітлераўцаў усё не было. «Відаць, замочваюць паляўнічыя трафеі»,— здагадаўся камандзір «Сокалаў». Пачынала цямнець. На процілеглым баку дарогі панура шумеў спрадвечны бор. I хоць немцаў чакалі даўно, яны паявіліся неяк раптоўна.

Арлоўскі з Бліновым былі цяпер y другім, больш небяспечным месцы, дзе кусты былі радзейшыя, каб пачынаць бой з галавы калоны. Арлоўскі лічыў, што выбухі кінутых ім толавых шашак выклічуць паніку ў гітлераўцаў. I калі паляўнічыя наблізіліся да засады, Арлоўскі ўбачыў — яны зусім не тыя, што былі раніцой. Удалае паляванне (Арлоўскі не сумняваўся ў гэтым — дзікі ў гэтым лесе вадзіліся) і добрая «замочка» паляўнічых трафеяў зрабілі сваю справу: з саней даносілісі п’яныя галасы, бесклапотны смех. На гэта разлічваў камандзір. Аляксею Блінову, які чакаў сігналу, ён позіркам загадаў: «Падрыхтавацца!» — і сам кінуў шашку. Не паспела яна разарвацца, як застрачыў кулямёт Блінова, ударылі з аўтаматаў і вінтовак байцы, расстрэльваючы акупантаў ва ўпор.

Калона паляўнічых абазвалася дзікімі крыкамі гітлераўцаў, брэхам сабак і жаласным іржаннем коней. 3 першых залпаў было забіта шмат немцаў, уцалелыя кінуліся ўцякаць, некаторыя залеглі за трупы коней і па чалі адстрэльвацца. «Там іх шэф»,— вырашыў Арлоўскі і, хаваючыся за кустамі, прыгнуўшыся, пабег y той бок, дзе заляглі фашысты. Туды ж пабеглі Рыгор Івашкевіч, Васіль Халецкі, іншыя байцы. Арлоўскі кінуў адну шашку, узяўся за другую… I ў гэты момант моцны выбух паваліў яго ў снег. Да яго кінуліся Івашкевіч, Хуста Лопес. Камандзір ляжаў пад высокай бухматай елкай. 3 абедзвюх яго рук цякла кроў, каля іх, наліваючыся крывёю, чырванеў снег. У крыві былі твар камандзіра, лахманы кажуха.

— Працягвай аперацыю! Дабівай фашыстаў, Грыша! — аддаў ён загад камісару.

— Хуста, ратуй камандзіра! — y сваю чаргу распарадзіўся Івашкевіч.

Хуста Лопес перахапіў жгутом абедзве рукі камандзіра, зняў з сябе кажушок, паклаў на яго Арлоўскага і паўзком пацягнуў y глыбіню лесу, далей ад месца бою. Грымелі стрэлы, ціўкалі кулі, але Хуста Лопес не заўважаў гэтага.

«Я быў паранены ў той момант, як кідаў зарад. Фашысцкая куля трапіла ў дэтанатар майго зараду, ад гэтага адбыўся заўчасны ўзрыў y маёй руцэ. Гэта вельмі рэдкі выпадак»,— пісаў пазней Кірыла Пракопавіч. Храбрымі байцамі і палымянымі патрыётамі назваў камандзір удзельнікаў гэтай аперацыі. Асабліва высока ацэньваў ён дзеянні ў гэтым баі кулямётчыка Блінова і камісара атрада Рыгора Івашкевіча. «Канчаткова з ворагам было скончана ў той час, калі Івашкевіч зайшоў з правага фланга і расстраляў фашыстаў, якія схаваліся на дарозе»,— успамінаў Арлоўскі.

Паляўнічых разграмілі поўнасцю, але радасць перамогі была азмрочана цяжкім раненнем камандзіра. Байцы, спяшаючыся, збіралі трафеі, a Хуста Лопес і камісар перавязвалі непрытомнага Арлоўскага. Яго асцярожна загарнулі ў футра баранавіцкага «галоўнага камісара» і на трафейных конях, якія цудам уцалелі ў час бою, паехалі ў свой лагер. Па дарозе камандзір апрытомнеў…

— Грыша, прымай камандаванне атрадам і адводзь яго на запасную базу да Выганаўскага возера,— перамагаючы боль, паспешліва аддаваў распараджэнні Арлоўскі.— I яшчэ… Пакліч Васіля Халецкага…

— Слухаю, Кірыла Пракопавіч,— стрымліваючы слёзы, нахіліўся над камандзірам Халецкі.

— Васіль, дарагі мой!.. Дзякуй табе за ўсё,— Арлоўскі заплюшчыў вочы, замоўк, a потым ціха, ледзь чутна сказаў: — Ідзі з атра-дам, бяры сям’ю, ратуй дзяцей, жонку.— Ён зноў страціў прытомнасць .

Камандзір не бачыў, як байцы, хуценька забраўшы свае небагатыя пажыткі, пакінулі лагер. Не бачыў, як яны пад’ехалі да дома лесніка, як Васіль Халецкі скоранька збіраў сваю шматлікую сям’ю. Ён не бачыў слёз Хуста Лопеса і Іосіфа Якубоўскага, якія штосілы гналі коней. Ён не ведаў і не чуў, што яго вязуць y вёску Свяціцу, y атрад Цыганкова, да хірурга Лекамцава.

Прыехалі ноччу, В. А. Лекамцаў, на шчасце, быў на месцы. Але ў яго не было неабходных інструментаў, наркозу… A ў Арлоўскага па-чыналася гангрэна. Трэба было аперыраваць неадкладна. I Віктар Аляксеевіч пачаў рыхтавацца да аперацыі. Прынеслі нажоўку, якая павінна была замяніць хірургічную пілку, крыху спірту. Піла была тупая, і ўрач загадаў навастрыць яе і паварыць y кіпені.

Трывога і боль былі на тварах Хуста Лопеса і Якубоўскага, калі яны глядзелі на гэтую падрыхтоўку, слухалі шоргат напільніка на піле. Гэта заўважыў апрытомнеўшы камандзір.

— Што ж гэта атрымліваецца? Урач працуе, a вы лодарнічаеце. Нядобра, нядобра,— папракнуў ён сваіх здзіўленых таварышаў.— Камрад Лопес, давай лепш адновім урокі па рускай мове.— Хуста Лопес дрэнна выгаворваў шыпячыя гукі, і Арлоўскі ў вольны час не раз займаўся з ім імправізаванымі ўрокамі.— Паўтарай: наш Яша пілы точыць, як дзевак лечыць. Нарэжа, наточыць, як сам захоча.

— Наш Яша пілы точыць,— пачаў Лопес, але сам Якаў y гэты момант сказаў доктару, што піла наточана.

Замест наркозу Лекамцаў даў Кірылу Пракопавічу шклянку спірту, і аперацыя пачалася. Скрыгатала піла аб косці рук Арлоўскага, халодным потам абсыпала твары Лопеса і Якубоўскага, якія трымалі свайго камандзіра, a ён нават ні разу не застагнаў…

Разгром жменькай лясных гвардзейцаў каманды высокапастаўленых гітлераўскіх чыноўнікаў выклікаў сапраўдную паніку ў стане ворага. I было чаго: народныя мсціўцы знішчылі «галоўнага камісара» Баранавіч групенфюрэра Фрыдрыха Фенса, гебітскамісара Баранавіцкай вобласці Фрыдрыха Шцюра, восем эсэсаўскіх афіцэраў, двух камендантаў паліцыі і амаль усю ахову.

Толькі апоўдні наступнага дня фашысты, сабраўшы вялікія сілы і папярэдне заняўшы блізкія да лесу вёскі Машукі, Лапацічы і Гайнін, рызыкнулі наблізіцца да месца сутычкі, каб забраць трупы гора-паляўнічых. Праз некалькі дзён y фашысцкіх газетах y тлустай чорнай рамцы быў змешчаны партрэт Фенса і апублікаваны некралог, падпісаны гаўляйтэрам Кубэ. Асуджаны на такі ж бясслаўны канец, гаўляйтэр не шкадаваў эпітэтаў для свайго сябра-нябожчыка.

Звестка аб знішчэнні беларускімі партызанамі высокапастаўленых фашысцкіх чыноўнікаў разнеслася далёка за межы Беларусі. Пра гэта пісаў і замежны друк. A 21 сакавіка 1943 года «Правда» ў артыкуле «Забойства фашысцкіх катаў y Баранавічах» паведамляла:

«Стакгольм, 20 сакавіка (ТАСС). Гітлераўская газета «Мінскер цайтунг» паведамляе, што савецкімі партызанамі ў Баранавічах забіты гітлераўскі «галоўны камісар» горада Фрыдрых Фенс і адзін з верхаводаў «ахоўных атрадаў».

Так савецкія людзі даведаліся пра дзёрзкую аперацыю беларускіх партызан. Праўда, доўга яшчэ былі невядомыя падрабязнасці яе: які атрад яе правёў, хто кіраваў ляснымі байцамі. Нават Цэнтр даведаўся пра гэта не адразу. Вярнуўшыся ў лагер пасля аперацыі, Івашкевіч паслаў y Маскву трывожную тэлеграму: «17.2 група зрабіла засаду на буйных нямецкіх чыноўнікаў, якія прыехалі на паляванне ў Машукоўскі лес. Сярод іх павінен быў быць Кубэ. У час бою ў руках Рамана ўзарваўся толавы зарад. У Рамана перабіта правая рука і пашкоджана левая. Міша».

У тэлеграме ні слова не гаварылася пра знішчэнне фашысцкіх верхаводаў. Камісару і байцам было не да іх: yce яны з непакоем сачылі за станам здароўя свайго камандзіра.

Паведамленне Івашкевіча ўсхвалявала і Цэнтр. «Сокалам» паляцела тэлеграма: «Куды накіраваны Раман пасля ранення? Хто яго лечыць? Хто з байцоў атрада наглядае за яго лячэннем? Якія медыкаменты патрэбны для лячэння?» Цэнтр патрабаваў ад Івашкевіча, які прыняў на сябе камандаванне атрадам, зрабіць усё магчымае для лячэння Рамана, перадаваў Раману прывітанне ад жонкі і дачок.

«Сокалы» адказалі: «Раман y суправаджэнні байцоў Хуста Лопеса і Іосіфа Якубоўскага накіраваны ў партызанскі атрад Цыганкова, дзе ёсць вопытны хірург Лекамцаў. У Рамана ампутавана правая рука і тры пальцы левай. Аперацыя прайшла здавальняюча. Пасля аперацыі Раман адчувае сябе добра. Міша». I толькі пасля гэтага «Сокалы» паведамілі аб выніках засады 17 лютага 1943 года.

Не адразу даведаўся пра вынікі аперацыі і сам камандзір. Урач Ганна Ільінічна Аксакава, якая ўвесь час знаходзілася пры ім, строга загадала Хуста Лопесу і Якубоўскаму не пускаць да яго нікога, нават камісара, забараніла непакоіць яго размовамі.

— Добра, можаце зазірнуць да Кірылы Пракопавіча на пару хвілін,— злітавалася яна, калі ўбачыла, што здароўе камандзіра трохі палепшала і раны пачалі зажываць.— Толькі ўмова: не гаварыце яму непрыемных рэчаў.

— У нас яны толькі прыемныя! — Івашкевіч патрос перад урачом гітлераўскімі газетамі з некралогамі.

— Надакучыла ляжаць,— паскардзіўся Арлоўскі камісару і засыпаў яго пытаннямі: якія аперацыі пасля яго ранення правёў атрад? Што паведамляюць разведчыкі? Якія ўказанні атрыманы з Цэнтра? Дзе і як уладкавалася сям’я Васіля Халецкага?

Івашкевіч коратка далажыў пра справы атрада, расказаў пра сям’ю Халецкага, a потым дастаў з сумкі трафейныя дакументы, разгарнуў газеты з некралогамі. 3 чорных рамак на Арлоўскага глядзелі выпешчаныя ганарыстыя твары эсэсаўскіх генералаў і палкоўнікаў. У вочы кідаўся партрэт Фенса — халодны, ганарысты, скіраваны ўдалечыню позірк, моцна сціснутыя вусны, шырокія ноздры вялікага носа. Здавалася, Фенс гідліва абнюхвае паветра…

— 17 лютага 1943 года,— пачаў чытаць Лопес,— выконваючы свой салдацкі абавязак на Усходзе, ва ўзросце 50 гадоў загінуў групен-фюрэр CС Фрыдрых Фенс, галоўны камісар y Баранавічах, стары гвардзеец і ўладальнік залатога ганаровага знака НСДАП, уладальнік многіх ордэнаў з першай сусветнай вайны, носьбіт ордэна за заслугі ў апошняй вайне і адзнак партыі.

— Так, рэгалій y фашыста шмат,— перабіў Лопеса Арлоўскі.— A ці ведаеце вы, што залаты знак — гэта вышэйшая ўзнагарода ў нацысцкай партыі і што ўзнагароджваюцца ім самыя давераныя і блізкія Гітлеру людзі, што званне групенфюрэра войск CС адпавядае агульнавайсковаму званню генерал-лейтэнанта?

— Вышэйшая ўзнагарода… давераныя Гітлера,— шэптам паўтарыў Якубоўскі і раптам з радасцю вырвалася ў яго: — Здорава мы па-працавалі. Двух фашысцкіх генералаў на той свет адправілі, ды яшчэ паўсотні розных там фюрэраў!

— Так, малайцы, саколікі,— згадзіўся з Якубоўскім камандзір — Папрацавалі на славу. Дарэчы, Рыгор Васілевіч, правядзі з хлопцамі гутарку, падрабязна растлумач ім, з якімі фюрэрамі і фюрэранятамі яны расправіліся ля Раскопа. I яшчэ. Падрыхтуй, калі ласка, матэрыялы да ўзнагароды байцоў. Не забудзь Васіля Халецкага. I не скупіся: хлопцы заслужылі.

Пазней, y справаздачы Цэнтру, Арлоўскі напіша: «Моцны боль ад ран і цяжкі стан y выніку кантузіі не знізілі майго баявога духу, a наадварот, калі мне паказалі газету, дзе былі зняты забітыя намі відныя фашысцкія дзеячы, я быў задаволены, і гэта яшчэ болей натхніла мяне на барацьбу з фашызмам».

Актыўная, неспакойная натура Арлоўскага не магла прымірыцца са становішчам хворага чалавека. Ён часта выклікаў да сябе Івашкевіча, іншых таварышаў, падрабязна распытваў іх пра дзейнасць атрада, вучыў, даваў парады.

Асабліва зацікавілі камандзіра звесткі разведчыкаў аб патаемных грузах, якія гітлераўцы перавозяць па чыгунцы, старанна маскіруючы іх саломай ці сенам.

Неўзабаве з Баранавіч*, Брэста, Ганцавіч паступілі трывожныя паведамленні: гітлераўцы хавалі пад саломай балоны светла-карычневага колеру — балоны з атрутнымі рэчывамі (* У Баранавічах y 1979 годзе, праз 35 год пасля вызвалення горада ад нямецка-фашысцкіх акупантаў, быў знойдзены старанна схаваны гітлераўцамі склад снарадаў невядомай канструкцыі (963 снарады агульнай вагой каля 60 тон). Снарады аказаліся хімічнымі.) Паводле звестак Шатыркі і іншых разведчыкаў, y Баранавічах, Пінску, Мінску і іншых гарадах гітлераўцы правялі вучэнні па ахове ад «хімічнага нападу рускіх». Стала вядома Арлоўскаму і аб тым, што, стараючыся ўзняць маральны дух сваіх салдат, які вельмі ўпаў пасля сталінградскай катастрофы, гітлераўскія афіцэры ўсё часцей пагаворвалі пра «жудасны сюрпрыз», што падрыхтаваў фюрэр бальшавікам.

Пра трывожныя факты Арлоўскі адразу паведаміў у Цэнтр, a сам даручыў разведчыкам пільна сачыць за замаскіраванымі перавозкамі.

Звесткі аб падрыхтоўцы гітлераўцаў да хімічнай вайны паступалі ў Цэнтр і ад іншых груп, якія дзейнічалі на акупіраванай тэрыторыі Беларусі. Гэта была вельмі важная, стратэгічнага значэння інфармацыя. Дзякуючы рабоце разведчыкаў, y т. л. і Кірылу Арлоўскаму, Савецкі ўрад і камандаванне Чырвонай Арміі своечасова даведаліся аб падрыхтоўцы фашысцкай Германіі да хімічнай вайны супраць СССP.

Між тым y Цэнтр з атрада «Сокалы» працягвалі ісці тэлеграмы.

Разведчыкі «Сокалаў» трывала замацаваліся ў Баранавічах, Ляхавічах, Ганцавічах і працягвалі «асвойваць» усё новыя тэрыторыі. Яны бывалі ў Мінску, Брэсце, пранікалі нават на тэрыторыю Польшчы. Цэнтр вырашыў як мага шырэй выкарыстаць магчымасці атрада Арлоўскага, ператварыўшы яго ў своеасаблівую школу і базу для іншых разведвальных атрадаў. У сакавіку 1943 года цераз С. А. Нікольскага, які прыляцеў y атрад «Сокалы», Цэнтр перадаў Арлоўскаму ўказанне, y якім гаварылася, што ў сувязі са змяненнем становішча на франтах і паспяховага наступлен-ня Чырвонай Арміі задачы атрада некалькі змяніліся.

Арлоўскаму даручалася стварыць паблізу Выганаўскага возера базу, з якой можна было б весці разведвальную работу, адпраўляць разведчыкаў y глыбокі тыл праціўніка і арганізаваць іх прыём.

«Апрача гэтага,— гаварылася ў дакуменце,— на вашу базу будзем пасылаць шэраг груп, якія з рознымі заданнямі будуць ісці на захад. Вам трэба забяспечыць прыём і арганізаваць з імі няспынную сувязь.

Для выканання гэтага вам трэба: а) меней увагі ўдзяляць партызанскай і дыверсійнай рабоце, б) актыўна пачаць пошукі надзейный сувязных, якія маглі б аблегчыць выкананне пастаўленых задач».

Каб лепш выконваць гэтыя задачы, Арлоўскі, які яшчэ не зусім паправіўся пасля цяжкага ранення, правёў рэарганізацыю свайго даволі вялікага атрада, што вырас yасноўным за лік патрыётаў з мясцовага насельніцтва.

Сярод тых, хто прыйшоў y атрад, былі жыхары бліжэйшых вёсак — Вітольд Канстанцінавіч Скрыцкі з Савейкаў, Мікалай Міхайлавіч Антановіч, Марыя Міхайлаўна Каласоўская і Дзіна Сцяпанаўна Бабко з Галынкі, Васіль Адамавіч Новік з Сухініч, Іван Мікалаевіч Дзермаловіч з Русаўшчызны, Сямён Пятровіч Гаўрыс, Даніла Адамавіч Муха, Іван Аляксандравіч Патапчык і Піліп Сцяпанавіч Сыч з Машукоў і іншыя патрыёты.

Байцом і разведчыкам атрада стаў і Казімір Петрусевіч. Яго прадзед, паляк генерал Яраслаў Дамброўскі, загінуў на барыкадах Парыжа ад куль версальцаў, абараняючы Парыжскую камуну. Дзед па маці Ян Ёдка-Наркевіч, выхадзец са старадаўняй дваранскай сям’і, y 1863 годзе змагаўся ў шэрагах паўстанцаў Кастуся Каліноўскага. Дэлегатам першага з’езда РСДРП, які адбыўся ў Мінску ў сакавіку 1898 года, быў бацька Казіміра — адвакат Казімір Адамавіч Петрусевіч.

Петрусевіч-малодшы ў 1936 годзе абараніў доктарскую дысертацыю па біялогіі, a праз год быў схоплены паліцыяй: за камуністыч-ную дзейнасць ён быў засуджаны на чатыры гады зняволення.

Не прасіў памілавання ў прэзідэнта Казімір Петрусевіч. Не схіліў ён галавы і перад фашысцкімі акупантамі. Гітлераўцы расстралялі яго цяжарную жонку, схапілі і самога Казіміра, вывелі на расстрэл з групай камуністаў. Параненаму патрыёту ўдалося ўцячы з месца расстрэлу, прабрацца да сваякоў, якія жылі ў Ляхавіцкім раёне, aадтуль —y атрад «Сокалы».

Больш за 200 байцоў і камандзіраў налічваў атрад «Сокалы». Каб дзейнічаць больш манеўрана і ахопліваць сваімі аперацыямі большы раён і тым самым мець лепшыя ўмовы для выканання новага задання Цэнтра, Арлоўскі аддзяліў ад «Сокалаў» атрад імя Кірава, камандзірам якога назначыў лейтэнанта М. П. Боціна. Дзейнічаў гэты атрад y Быценскім і Ляхавіцкім раёнах. У сваю чаргу «Сокалы» падзяліліся на дзве групы. Ча-стка байцоў засталася на ранейшай базе, y Машукоўскім лесе, астатнія перабраліся да невялікага ляснога возера Качайла, кіламетраў за восем на поўнач ад Выганаўскага возера. Гэта база была далей ад магістраляў, лепш ахаваная ад раптоўнага нападу акупантаў, тут знаходзіліся асноўныя запасы боепрыпасаў, харчавання. База каля возера Качайла лепей падыходзіла і для прыёму людзей з Масквы. A для разведвальнай і дыверсійнай работы выбралі базу ў Машукоўскім лесе.

Акрамя гэтых баз, y глухіх лясных нетрах былі абсталяваны яшчэ восем запасных.

Быў яшчэ і трэці падначалены Раману атрад, які складаўся з мясцовых жыхароў Клецкага раёна, атрад імя Свярдлова.

У канцы мая 1943 года, услед за тэлеграмай y Цэнтр: «Паправіўся. Адчуваю сябе бадзёра. Прыняў камандаванне атрадам. Раман.» — Арлоўскі радзіраваў: «Гарантуем рух нашых разведчыкаў y Брэст, Сядлец, Мінск». Праз некаторы час ён паведаміў Цэнтру больш падрабязна пра магчымасці атрада: «Можам накіроўваць разведчыкаў на працяглую работу ў Брэст, Беласток, Мінск, а таксама на тэрыторыю Польшчы — Сядлец і Варшаву. Не мае значэння, хто яны: мужчыны ці жанчыны. Пажадана толькі, каб яны ведалі польскую мову. Для гэтага мы маем надзейных і правераных людзей, якія могуць наладзідь з разведчыкамі бесперабойную сувязь». Пазней на партызанскія базы былі скінуты самалётамі спецыяльныя разведвальныя групы. Усім ім дапамаглі байцы «Сокалаў» і іх камандзіры хутчэй уключыцца ў справу.

I хоць цяжкае раненне давала аб сабе знаць, Арлоўскі зноў цалкам аддаўся рабоце. Бадзёры, прыўзняты настрой не пакідаў яго ні на хвіліну. Ён сустракаўся і доўга гутарыў з разведчыкамі і сувязнымі, падказваў, раіў камісару, як лепей, хутчэй несці ў народ партыйнае слова, разам з Уладзімірам Антонавічам Зянько думаў аб нарыхтоўцы прадуктаў.

Шмат слаўных спраў здзейснілі «Сокалы», новымі аперацыямі жыў Арлоўскі. Але ў пачатку жніўня 1943 года з Цэнтра прыйшоў загад: «Вылятайце ў Маскву для даклада». Толькі пасля трэцяга загада Арлоўскі сеў y самалёт, які даставіў яго на Вялікую зямлю.

За ўзорнае выкананне спецыяльнага задання Кірылу Пракопавічу ў верасні таго ж года было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Яму была назначана персанальная пенсія, сям’я атрымала асобную (ўпершыню) прасторную кватэру ў цэнтры Масквы. Але няўрымслівае сэрца камуніста не магло змірыцца са становішчам пенсіянера, са святочным баўленнем часу. Пад бацькаву дыктоўку дачка Ліда напісала ў Цэнтральны Камітэт ВКП(б): «Мае фізічныя недахопы — страта рук і слыху — не даюць магчымасці мне заставацца на ранейшай рабоце. Цяпер перада мной узнікла пытанне: ці ўсё я аддаў Радзіме, партыі? I я глыбока перакананы, што мa­гy яшчэ прынесці карысць Савецкай краіне і ў мірнай працы». A ў канцы пісьма — просьба накіраваць яго ў родныя Мышкавічы для ад-наўлення калгаса, які ён y 1930 годзе, y час адпачынку, дапамагаў арганізаваць сваім былым таварышам па партызанскім атрадзе.

Як толькі пачалася аперацыя «Баграціён», Арлоўскі стаў збірацца ў далёкую дарогу. Неўзабаве землякі выбралі яго старшынёй. Па прапанове Арлоўскага калгас назвалі «Рассветам».

«Як камуніст,— незадоўга да смерці гаварыў К. П. Арлоўскі,—галоўную задачу я бачыў заўсёды ў выхаванні новага чалавека. Чалавека, які б усімі сіламі служыў народу, партыі, дзяржаве, пастаянна думаў аб умацаванні агульнай гаспадаркі…»

Непрымірымы да шаблону, чалавек з гарачым сэрцам, неспакойным характарам, Арлоўскі ніколі не задавальняўся дасягнутым, пастаянна думаў пра заўтрашні дзень, быў заняты пошукамі новага.

Радзіма высока ацаніла яго ратныя і працоўныя подзвігі. У 1958 годзе Арлоўскаму было прысвоена званне Героя Сацыялістычнай Працы. Дзве залатыя Зоркі Героя, пяць ордэнаў Леніна, два ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга, многія медалі ўпрыгожылі грудзі чалавека, авеянага легендамі. Герой вайны і міру неаднаразова выбіраўся ў склад ЦК КПСС, ЦК КПБ, быў дэпутатам 3; 4, 5, 6 і 7-га скліканняў Вярхоўнага Савета СССP.

Вялікая і гучная слава ніколі не кружыла галаву К. П. Арлоўскаму. Моцная дружба звязвала яго з баявымі паплечнікамі. Удзячная памяць ветэрана-партызана не раз адрывала ад шматгранных калгасных спраў, уладарна звала яго на дарагія яму лясныя дарогі і сцежкі Брэстчыны. Ён некалькі разоў наведваў Ляхавічы, бываў y Кулянях, Грушаўцы, на станцыі Буды…

Горача і сардэчна, як самага дарагога госця, жыхары Ляхавіцкага раёна сустракалі нацыянальнага героя: тут ён здзейсніў многа ратных подзвігаў, тут жылі і жывуць многія яго паплечнікі, тут нарадзіліся і жывуць легенды пра Муху-Міхальскага, Аршынава, Ваню, Рамана, Бязрукага — пад гэтымі псеўданімамі ў розныя гады і ў барацьбе з рознымі ворагамі выступаў Кірыла Пракопавіч Арлоўскі.

                                                                                           Ілья Барысаў.

 

Барысаў, І. Пад псеўданімам Раман / Ілья Барысаў // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 216-227.

Баявы арганізатар

3 успамінаў А. Ф. Астапава

Аляксандр Фядотавіч Астапаў нарадзіўся ў 1911 г. ў в. Прагунова Полацкага р-на. Член КПСС з 1945. Адным з першых уступіў у створаны ў роднай вёсцы калгас. Працаваў у паляводстве, рахункаводам. 3 1933 г. ў Чырвонай Арміі. Перад вайной курсант ваеннага пяхотнага вучылішча. 3 першых дзён вайны на фронце, камандзір роты. У ліпені 1941 г. паранены, пасля шпіталя зноў накіраваны на фронт. У кастрычніку 1942 г. на чале дыверсійнай групы перапраўлены цераз лінію фронту. 3 красавіка 1943 г. камандзір партызанскага атрада імя Лазо, устудзені — чэрвені 1944 г. начальнік штаба 19-й партызанскай брыгады імя Moлатава, якая дзейнічала на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна. Пасля вайны рэдактар Ляхавіцкай раённай газеты. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга і Чырвонай Зоркі, медалямі. Ганаровы грамадзянін г. Ляхавічы (1973). Памёр у 1978 г. Імем А. Ф. Астапава названа вуліца ў г. Ляхавічы.

Насельніцтва раёна ў гады вайны з вялікай цікавасцю сачыла за кожным друкаваным словам, якое зыходзіла ад нашай партыі, клікала на барацьбу супраць фашысцкіх прыгнятальнікаў. Да выдання падпольнай газе­ты «Савецкі патрыёт» працоўныя раёна інфармаваліся аб падзеях на франтах Вялікай Айчыннай вайны, аб барацьбе і працы савецкага народа праз зводкі Саўінфармбюро, якія партызаны прымалі па радыё і распаўсюджвалі ў некалькіх экземплярах на пішучай машынцы або запісвалі ад рукі.

У пачатку верасня 1943 года па распараджэнню партыйных органаў партызанскі атрад імя Лазо з Машукоўскага лесу накіраваўся ў Старыцкі, што ў Капыльскім раёне. Праз некалькі дзён там мы сустрэлі сакратара Баранавіцкага падпольнага абкома КП(б)Б Ф. А. Баранава.

Центральны камітэт Кампартыі Беларусі прыслаў Ф. А. Баранава для кіраўніцтва партызанскім рухам у Паўднёвай зоне Баранавіцкай вобласці. Мы былі вельмі рады сустрэць чалавека з Вялікай зямлі. Радасць на­ша стала яшчэ большай, калі мы даведаліся, што сакратар абкома партыі прывёз для Ляхавіцкага падпольнага райкома партатыўную друкарскую машынку з запасам шрыфтоў, прагальнага матэрыялу, паперы і друкарскай фарбы.

Вяртацца назад у Машукоўскі лес нам давялося з вельмі адказным і дарагім грузам. А трэба ж было пераадолець вялікую адлегласць, адразу ўсім атрадам фарсіраваць Брэст — Маскоўскую шашу. Старанна аргані-заваная разведка і надзейная ахова дазволілі ўдала прайсці ўвесь шлях.

Ў Машукоўскім лесе С. К. Дзесюкевіч пачаў рыхтавацца да выпуску падпольнай газеты. У атрадзе імя Жукава знайшоўся партызан, які некалі працаваў наборшчыкам. Прозвішча яго — Мішня. Дапамагаць яму згадзіўся яшчэ зусім малады хлопец Яўген Гурын з атрада імя Лазо. Спачатку ў яго не ладзілася. Але з цягам часуён навучыўся наборнай і друкар­скай справе. Адказным за   ўсю друкарскую гаспадарку быў прызначаны стары камуніст Я. Л. Шэвелеў, які да вайны працаваў суддзёй. Па яго прапанове для зручнасці пераносу шрыфтоў была пашыта спецыяльная лёгкая шрыфтакаса. Знайшліся партызаны, якія зрабілі адсутныя загалоўныя літары.

Першы нумар «Савецкага патрыёта» выйшаў у Машукоўскім лесе 24 кастрычніка 1943 года. Над загалоўкам былі словы: «Смерць нямецкім акупантам!»

Газета адкрывалася Зваротам Урада і Цэнтральнага Камітэта Кампартыі Беларусі, якія заклікалі беларускі народ бязлітасна вынішчаць нямецкіх акупантаў, нападаць нанямецкія абозы, знішчаць іх усюды, дзе б яны ні паяўляліся.

У гэтым жа нумары была змешчана зводка Саўінфармбюро, карэспандэнцыя пра баявыя дзеянні партызан атрада імя Лазо за подпісам «Партызан Адам». Гэта быў сакратар пад­польнага райкома камсамола Адам Ерашаў. Ён пісаў аб тым, што група партызан пад камандаваннем Аляксея, гэта значыць Аляксея Любімава, па заданню камандавання знішчыла пяць кіламетраў тэлефонна-тэлеграфнай сувязі ворага.

Трэці нумар «Савецкага патрыёта» быў прысвечаны 26-й гадавіне Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі. У перадавым артыкуле «Знамянальная гадавіна» расказвалася аб паспяховых наступальных аперацыях савецкіх войск і аб узмацненні партызанскіх удараў па варожым тыле. На другой старонцы гэтага нумара пад загалоўкам «Баявы рахунак атрада» змешчана мая карэспандэнцыя за подпісам «Камандзір атрада імя Л. Аляксандр Ф.». У ёй расказвалася аб магутных ударах, нанесеных акупантам партызанамі атрада імя Лазо, аб удала праведзеных дыверсіях на чыгунцы, аб тым, што атрад выхаваў смелых, бясстрашных народных мсціўцаў, мужных патрыётаў Савецкай Радзімы. У ліку іх называецца і Рыгор Ш. (Шастак) з Перахрэсця, які першым з Ляхавіцкага раёна прыбыў у атрад.

Тыражы газет былі рознымі. Большымі, калі больш было паперы, і меншымі, калі яе не хапала. Іншы раз газету друкавалі на разгорнутых лістах школьных сшыткаў, якія дастаўлялі нам з Баранавіч партызанскія сувязныя, у тым ліку Лідзія Іосіфаўна Пільнік з Машукоў.

Газеты і лістоўкі, надрукаваныя ў лесе, пар­тызаны і іх сувязныя дастаўлялі не толькі насельніцтву раёна, але, іншы раз, і ў нямецкія камендатуры, вывешвалі ў Баранавічах і раённых цэнтрах.

Апрача газеты і лістовак рэдакцыя выпусціла зборнік чырвонаармейскіх і партызанскіх песень, якія карысталіся вялікай папулярнасцю сярод насельніцтва. Савецкія песні гучалі ў партызанскіх атрадах і вёсках, клікалі людзей на свяшчэнную барацьбу супраць аку-пантаў. Шэраг песень, якія ўвайшлі ў зборнік, былі ўключаны ў рэпертуар партызанскай мастацкай самадзейнасці, выконваліся пар­тызанамі брыгады № 19 у вёсках Ліпск, Асавец і іншых.

Кіраваў выданнем газеты сакратар Ляхавіцкага падпольнага райкома партыі Сцяпан Канстанцінавіч Дзесюкевіч. 3 самага пачатку ў рэдакцыі працаваў партызан Вікенцій Ільіч Бурло. Потым быў прыцягнуты да гэтай спра­вы Уладзімір Паўлавіч Коўчур, а пазней іПавел Сцяпанавіч Вярбіцкі. Апрача карэспандэнцый і заметак В. Бурло і У. Коўчур змя-шчалі ў газеце свае вершы.

Газета, лістоўкі, звароты дапамагалі народ­ным мсціўцам у іх барацьбе супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

Калі раён быў вызвалены ад гітлераўскіх акупантаў, газета «Савецкі патрыёт» (пазней яна стала называцца «Будаўнік камунізму») мабілізоўвала на барацьбу за хутчэйшае аднаўленне і далейшае развіццё народнай гаспадаркі, клікала рабочых, сялян і савецкую інтэлігенцыю не шкадаваць сваіх сіл у імя ўмацавання магутнасці сацыялістычнай Pa-дзімы.

 

  Баявы арганізатар: з успамінаў А. Ф. Астапава // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 243-246.

 

Без права на памылку

 

3 успамінаў А. А. Жука

Аляксей Адамавіч Жук нарадзіўся ў 1923 годзе ў вёсцы Перахрэсце. Пасля вызвалення Заходняй Беларусі вучыўся ў Ляхавіцкай сярэдняй школе, сёмы клас скончыў напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны. У 1960 г. скончыў Брэсцкі педінстытут імя А. С. Пушкіна. Працаваў у органах народнай асветы, прафтэхадукацыі. Член КПСС з 1970 г. У Айчынную вайну камандаваў дыверсійнай групай спецатрада «Авангард». Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны II ступені, многімі медалямі. Жыве ў г. Баранавічы.

Гэта было ў пачатку лістапада 1943 года. Неяк пад вечар мяне паклікалі да камандзіра. У шалашы, акрамя А. I. Сялянкіна, былі яго намеснік М. М. Барысаў і радыст.

— Аляксей, мы атрымалі загад знішчыць Ляхавіцкую электрастанцыю. Калі выпадзе снег, будзе складаней,— сказаў Андрэй Іванавіч.— Ты згодны выканаць яго?

Я адказаў, што гатоў ісці на заданне. Бы­ло некалькі варыянтаў, але спыніліся на маршруце, які пралягаў цераз Лучышчы, Слабодку, Ганевіцкія хутары, Шчаснавічы. Дамовіліся і пра склад групы: яна будзе з трох чалавек, якія добра ведаюць мясцовасць.

Раніцай наступнага дня камандзір, яго намеснік і я выехалі ў вёску Машукі. Сюды ж прыехаў інструктар-падрыўнік са спецатрада «Сокалы». Ён навучыў мяне, як падрыхтаваць, паставіць міну, правесці ўзрыў. Камандзір з намеснікам адправіліся па сваіх спра­вах. А пасля абеду вярнуліся і сказалі, што неабходна мяняць план дыверсіі. Ляхавіцкія партызаны паведамілі, што на электрастанцыі ноччу дзяжурыць не толькі вартаўнік-ахоўнік, але і два паліцэйскія. Таму абясшкодзіць ахову тром чалавекам рызыкоўна. Вырашылі падрываць электрастанцыю знадворку.

Мы з інструктарам «прарэпеціравалі» некалькі разоў узрыў. Потым я атрымаў 30 толавых шашак, бікфордаў шнур, капсулі-ўзрывальнікі і запалкі. У гэты час з лагера прыйшлі і мае памочнікі Васіль Дудук і Іван Шалік. Калі добра сцямнела, мы адправіліся на заданне. Ішлі напрасткі, трымаліся бліжэй да балот і лесу. Адпачывалі на хутары ў Марыі Папко са Шчаснавіч.

Вечарам — зноў у дарогу. А вось і Ляхавічы. Да электрастанцыі заставалася з паўкіламетра. Заляглі і сталі назіраць. Нам, шчыра кажучы, пашанцавала. Хтосьці з жыхароў вывез на сваё поле гной, кучкі якога цягнуліся да самай электрастанцыі і былі для нас добрай маскіроўкай.

Электрастанцыя яшчэ працавала. Чакалі амаль гадзіну. У поўнач усё заціхла. Мы бачылі, як адтуль выйшлі машыніст і памочнік, і ў гэты ж час з’явіліся два паліцэйскія і вартаўнік. Усе яны зайшлі ў будынак. Miнут праз дваццаць мы пачалі набліжацца да яго. Міну залажылі хутка, але запаліць бікфордаў шнур я адразу не змог. Рукі дрыжалі і ад холаду, і ад хвалявання. Мінуты здаваліся гадзінамі. I вось, нарэшце, засвяціліся белыя іскрынкі. Мы асцярожна абышлі сцяну і кінуліся бегчы на Патапавічы. I раптам нейкая сіла спыніла нас. Чаму няма ўзрыву? I толькі павярнуліся тварам да электрастанцыі, як асляпляльнае полымя высвеціла бу­дынак, і тут жа пачуўся магутны ўзрыў.

Праз некалькі дзён нам паведамілі, што поўнасцю разбурана машыннае аддзяленне электрастанцыі, знішчаны размеркавальны шчыт і электрагенератар, выведзены са строю дызель. Адзін паліцэйскі загінуў, другі і вартаўнік-ахоўнік цяжка паранены.

Больш як месяц спатрэбілася фашыстам, каб пусціць электрастанцыю.

 

Без права на памылку: з успамінаў А. А. Жука // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 228-229.

У лясах над Шчарай

Свяціца сёлета юбілярка – ёй 470 ад роду— ад таго часу, калі людзі выбралі гэта акружанае лесам месца для свайго аседлага пражывання.Гісторыя вёскі амаль паўтысячагодняя, умясціла ў сябе мноства і шчаслівых, і драматычных падзей. У час Вялікай Ай-чыннай Свяціцу двойчы паліліфашысты. Але, няскораная, яна адрадзілася, адбудавалася і сёння ўражвае сваёй непаўторнай прыгажосцю. А колькі мясцовых жыхароў у ваенны час пайшлі ў партызанскія атрады змагацца з фашысцкімі акупантамі, колькі працягвалі вызваленчы паход у дзеючай арміі да Берліна… Дзеля Перамогі,дзеля міру, дзеля свабоды роднай беларускай зямлі, дзеля шчасця Свяціцы і землякоў.

Адным з такіх герояў стаў Васіль Іванавіч Русакевіч. Старэнькія свяцічане, якія ведалі яго, шмат добрага могуць расказаць пра яго, маладыя  зцікавасцю слухаюць, пускаюць у сваё сэрца гісторыю мужнасці ў вобразе славутага земляка, сціплага і бясстрашнага, якім ён быў усё жыццё. Простагероя. Успомнім… Ён адзін з тых, хто набліжаў Перамогу.

Напрадлецці 1965 года ў якасці карэспандэнта ляхавіцкай раённай газеты мне давялося пабываць у вёсцы Хатынічы, так званай, Ганцавіцкай зоны, бо на той час два суседнія раёны былі злучаны ў адзін. Помню, як сёння: лясная пакручастая дарога падсыхаць і не думала пасля бурнага веснавога разводдзя. Паўсюль рытвіны і ўхабы, пясчаныя пагоркі і глыбокія калюжыны. Грузавое таксі, самы зручны для палескіх мясцін транспарт, нудна ляпаючы ашмоццем парванага брызенту, мо з гадзіну пхалася раз’езджаным ушчэнт гасцінцам і, нарэшце, спынілася пасярод вёскі, дарэчы, апісанай Якубам Коласам “У палескай глушы” як Хатовічы. Тая ж старая, занядбаная царква, тая   ж на дзіва    гразкая вуліца, а ў канцы яе, насупраць вясковай крамы, у   нейкай несамавітай хаціне месцілася   кантора   калгаса “Першае     мая”. Вось тады я і пазнаёміўся з Русакевічам Васілём Іванавічам, старшынёй праўлення, чалавекам не дужа высокага росту, але каржакаватым і, як падалося, вельмі ўжо зычліва-лагодным. У сваю чаргу, даведаўшыся, адкуль перад ім такі малады назола, Васіль Іванавіч дапамог “арганізаваць” газетны матэрыял, а ў выніку я вярнуўся ў рэдакцыю з ёмкай замалёўкай пра лепшую хатыніцкую даярку, здаецца, ці не Ганну Кулан.

Варта сказаць, тым сонечным летам, калі я ўжо сур’ёзна авалодваў газетнай справай, па волі лёсу мне выпала стаць сведкам многіх радасных, светлых, а таксама і сумных падзей. Менавіта тады, пасля працяглага маўчання, упершыню ўрачыста было адзначана 20 гадоў Вялікай Перамогі над нямецка-фашысцкай Германіяй. О, гэта былі шчаслівыя і вясёлыя дні! Бадай, ці не ў кожным населеным пункце, у вёсцы і мястэчку, за адным святочным сталом сядзелі былыя франтавікі, партызаны, падпольшчыкі, усе ў ззянні ордэнаў і медалёў, пакрысе цадзілі свае “баявыя” сто грам і гучна радаваліся мірнаму жыццю, за якое было праліта столькі многа салдацкай крыві. Асабіста я ў той пагодлівы дзень, 9 Мая, пабываў на людным мітынгу ў Мазурках, што на Ляхаўшчыне, а потым патрапіў і ў Ганцавічы, дзе на беразе Цны ў маляўнічым лясным закуточку пад назвай Горкі да позняй ночы, да першых майскіх салаўёў шумела народнае гулянне. Забягаючы на-перад, скажу: праз некалькі гадоў іменна ў гэтых урочышчах насыплюць Курганы Славы, узвядуць велічныя помнікі з імёнамі і прозвішчамі землякоў, якія загінулі на франтах Вялікай Айчыннай вайны.

За колькі месяцаў да таго першага, юбілейнага, святкавання Дня Перамогі мне як супрацоўніку раённай газеты давялося напісаць шмат нарысаў, замалёвак, карэспандэнцый пра ўдзельнікаў гераічнай барацьбы з фашызмам –  франтавікоў і партызан, пра іх ратныя, баявыя подзвігі. Часцей за ўсё героямі газетных матэрыялаў станавіліся мае землякі, ураджэнцы Ганцаўшчыны, таму і не дзіўна, што ў знакамітым урочышчы Горкі дапытлівага карэспандэнта пазнавалі і ледзь не сілком цягнулі за свае імправізаваныя сталы. Толькі пазней, калі адшумела людское вяселле і калі, па сутнасці, здарылася тое, непапраўнае, я доўга шкадаваў, што ў час сваёй адзінай сустрэчы з Васілём Іванавічам Русакевічам мала размаўляў пра яго партызанскія справы і не напісаў усё, чаго гэты мужны чалавек сапраўды заслугоўвае. У памяці так і засталіся паасобныя згадкі з ягонай баявой біяграфіі, ды яшчэ цепліцца ў душы незабыўная асабістая ўдзячнасць.

Калі пачалася вайна, і фашысты, лічы, вокамгненна захапілі палескія мясціны, Васілю Іванавічу не споўнілася нават і дзевятнаццаці. А нарадзіўся ён 15 лістапада 1922 года на Ганцаўшчыне, у густанаселенай вёсцы Свяціца, якая значна пазней разам з суседнімі Навасёлкамі была перададзена ў склад Ляхавіцкага раёна. Яшчэ падлеткам Васіль пачаў працаваць рабочым на лесанарыхтоўках, таму што вакол роднага селішча распрасціраліся велізарныя балоты, і ворнай зямлі ў сялян практычна не было. Ледзь толькі над Шчарай загрымелі жорсткія баі, Русакевіч з першых дзён ліхалецця пайшоў у партызаны, балазе, прытуліцца народным мсціўцам было дзе: на многія сотні вёрст тут цягнуцца лясы і лясы. Адвечныя бацькоўскія пра-сторы сталі партызанскім краем, а вёску Свяціца і ўвогуле напаткаў лёс Хатыні. Нямецкія карнікі, аднойчы прарваўшыся за Шчару, спалілі тут 160 хат, амаль усе сялянскія пабудовы – хлявы, гумны, свірны, пры гэтым расстралялі, замучылі шмат ні ў чым не вінаватых людзей. Свяціца на доўгі час апусцела зусім, і толькі вецер падымаў на пажарышчах султаны шэрага попелу.

Сваю барацьбу з ненавісным ворагам Васіль Русакевіч пачаў і закончыў у партызанскім атрадзе імя Аляксандра Матросава – спачатку быў радавым, пасля вырас да камандзіра ўзвода. Побач, у Быценскіх лясах, паспяхова ваявалі атрады “За Радзіму”, імя Чкалава, імя Сільніцкага і іншыя. На базе іх неўзабаве была створана 20-я партызанская брыгада імя В. С. Грызадубавай. Абсяг яе расшырыўся і цяпер ахапіў такія раёны, як Чырвонаслабодскі, Быценскі, Ляхавіцкі, усходнюю частку Ганцаўшчыны, дзе ў Раздзялавічах быў створаны атрад самаабароны. Такія ж фарміраванні па месцы жыхарства меліся ў Залужжы, Тухавічах і некаторых іншых вёсках. Вось толькі кароткі пералік важнейшых баявых аперацый, якія правялі над Шчарай партызаны брыгады і ў якіх нязменна ўдзельнічаў Васіль Русакевіч са сваім адважным і згуртаваным узводам.

Так, на чыгуначных участках Баранавічы— Лунінец, Баранавічы—Быцень лясныя салдаты падарвалі некалькі варожых эшалонаў і каля 900 рэек, разбурылі 5 км вузкакалейкі на адрэзку Востраў—Крывошын і больш за 300 м чыгуначнага палатна каля вёскі Тухавічы. Увесь час ішлі цяжкія баі з фашыстамі, якія імкнуліся прарвацца ў партызанскую зону. Разам з народнымі мсціўцамі суседняй брыгады імя Молатава “грызадубаўцы” каля вёскі Мінічы спалілі адзін фашысцкі танк і адзін пашкодзілі. Асабістую мужнасць і адвагу Русакевіч праявіў у баі з нямецкімі карнікамі паміж вёскамі Залужжа і Рагачы, дзе, адбіваючы нарабаванае сялянскае дабро – жывёлу, бульбу, жыта і іншыя прадукты харчавання, ягоны ўзвод “наварочаў” дзесяткі варожых трупаў. За свае партызанскія подзвігі Васіль Іванавіч быў узнагароджаны ордэнамі Айчыннай вайны I ступені, Чырвонай Зоркі, многімі баявымі медалямі.

Але час вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў няўхільна набліжаўся, і вось 12 ліпеня 1944 года брыгада імя В. С. Грызадубавай злучылася з рэгулярнай арміяй. Усе шэсць партызанскіх атрадаў былі расфарміраваны. Многія байцы пайшлі на фронт, а Васіля Іванавіча Русакевіча накіравалі ў глыбінку Палесся на аднаўленне разбуранай народнай гаспадаркі. Тут ён прыняў самы непасрэдны ўдзел у змаганні з пасляваенным бандытызмам. Маючы багаты вопыт партызанскай барацьбы, Васіль Іванавіч аднойчы ўласнаручна захапіў і абясшкодзіў былога паліцая, які хаваўся на непраходных хатыніцкіх балотах, падпільноўваў і забіваў партыйна-савецкіх работнікаў, былых франтавікоў і партызан. У1955 годзе, калі пачалося узбуйненне калектыўных гаспадарак, з вёскі Люсіна Русакевіч пераехаў у Хатынічы, дзе ўзначаліў калгас “Першае мая”. Цэлае дзесяцігоддзе працаваў на гэтай турботнай пасадзе, пад яго кіраўніцтвам гас-падарка была ўжо на добрым уздыме, калі шырока вядомага ў наваколлі калгаснага старшыні не стала.

Неяк на пачатку жніўня таго ж памятнага 1965 года, прыехаўшы ў Ляхавічы на працу, я сустрэў каля рэдакцыі амаль увесь партыйны райкам з яркімі жалобнымі вянкамі. Знаёмыя растлумачылі: пасля аперацыі на апендыцыт памёр старшыня хатыніцкага калгаса Васіль Іванавіч Русакевіч. Мужны партызан і выдатны гаспадарнік пахаваны на гарадскіх могілках у Ганцавічах, а было яму ўсяго толькі 43 гады.

                                                            Віктар Гардзей

 Гардзей, В. У лясах над Шчарай / Віктар Гардзей // Ляхавіцкі веснік. – 2010. – 15 жн. – С. 3.

Памяць сэрца

 Кожны раз, калі даводзіцца наведваць невялікую вёсачку Рагачы, што прытулілася на левым беразе ракі Мышанка, дзе нарадзіўся, правёў лепшыя гады дзяцінства, дзе і цяпер жыве старэнькая матуля, кожны раз напаўняецца сэрца цеплынёй, пяшчотай і ту­гой па тым далёкім і беззваротным мінулым…

Раней уся вёска была акружана лесам, а з поўдня ён падступаў высокай сцяной аж да самых хат. Толькі адзін выхад вёў ад яе да берага Мышанкі, дзе, як на далоні, віднеліся Траццякоўцы, Заполле, Востраў.

Цяпер на кіламетры чатыры адступіў лес ад вёскі. Вакол ва ўсе бакі цягнуцца задрэнажаваныя прамавугольнікі палёў і сенажацяў, прарэзаныя воднымі стужкамі каналаў.

Недзе ў кіламетры бяжыць асфальтаваная стужка дарогі, што звязвае торфабрыкетны завод «Ляхавіцкі» з райцэнт­рам. У вёсцы— клуб, бібліятэка, магазін, пачатковая школа, у якой нязмен­на працуе ўжо каля 30 гадоў мой сябар Мікалай Несцяровіч. Усё знаёмае да драбніц: і лес, і круты бераг рэчкі, і пабудовы— уваскрашаюцьу памяці і жудасныя малюнкі вайны, якая чорнай хмарай пракацілася над малень­кая палескай вёсачкай.

Рагачы былі нібы граніцай. Па правым беразе рэчкі ў вёсках Траццякоўцы, Заполле, Востраў панавалі фашысты. На ле­вым беразе ў лясах дыслацыраваліся партызанскія атрады. Партызанская зона была ў больш зручным становішчы. Вёска — якраз на ўзгорку. I з могілак супрацьлеглы бераг Мышанкі быў як на далоні.

Вёска карміла, абагравала і адпраўляла на баявыя заданні партызан. Ад фашыстаў цярпелі пакуты і жах.

Партызаны вялі баявыя дзеянні супраць іх. Зрэзвалі тэлефонныя слупы, здымалі чыгуначнае палатно, нападалі на гарнізоны. I фашысты задумалі расправіцца з жыхарамі вёскі, якія дапамагалі народным мсціўцам.

…У тую ноч людзі спалі спакойна і не здагадваліся, што атрад карнікаў, каля сотні чалавек, на досвітку акружыў іх вёску, каб знішчыць яе, а жыхароў адправіць у Германію. Хтосьці з сувязных паспеў паведаміць партызанам аб карнай экспедыцыі фашыстаў, і яны перашкодзілі ажыццяўленню крывавых планаў. I ўсё ж захопнікі паспелі выбраць людзей, і пад дуламі аўтаматаў пагналі іх на чужыну.

Карнікі рушылі ў напрамку Любеек. А сярод асірацелых вуліц плакалі

і пракліналі фашыстаў дзеці, жонкі і маці.

I зноў у вёску з’явіліся партызаны. I зноў тут знайшлі прытулак параненыя байцы Савецкай Арміі, каб набрацца сіл і ўключыцца ў барацьбу з ворагам. Прыносілі з са­бой яны весткі з франтоў. Ластаўкай абляцела навіна аб перамозе Савецкай Арміі пад Масквой. Ста­рыя і малыя, кожная сям’я, чым толькі маглі, дапамагалі партызанам, з надзеяй адпраўлялі лясных байцоў на выкананне новых баявых заданняў.

Фашысты вырашылі ўсё ж расправіцца з жыхарамі вёскі. На гэты раз выканаць заданне даручылі сваім прыслужнікам — паліцаям.

…Гэта здарылася перад святкаваннем дня Савецкай Арміі. Раніцой дзесяткі з два коннікаў з Мілавідскай камендатуры рушылі ў Рагачы. Для смеласці ў Любейках выпілі самагону. Адзін з іх ля вёскі заўважыў чалавечую постаць і аб’явіў усім, што гэта партызан, загадаў коней гнаць галопам. Даляцеўшы да вёскі, вырашыў, што партызан зайшоў у другую хату спра­ва. Маланкай уляцелі ў двор Язэпа Лешыка. Доўга не распытваючы, выпусцілі чаргу з аўтамата. Hi ў чым не вінаваты чалавек зваліўся мёртвым. Адзін здраднік вылучыўся і прама на кані заехаў у хату, дзе жылі старыя Лешыкі. Звярыны позірк кінуў на іх і скасіў аўтаматнай чаргой.

Адтуль падаўся ў двор Мікіты Зубіка. Насустрач яму выйшла гаспадыня — Аўдоцця. На бягу яна прасіла змілавацца, дзеткі малыя… Антончык толькі націснуў на курок—і жанчына ляжала сярод двара з прастрэленымі грудзьмі. Ахоплены жахам, следам за ёй выбег з хаты гаспадар. Ён нешта хацеў растлумачыць п’янаму паліцаю, але і яго заставіў змоўкнуць фашысцкі халуй. Чуўся крык і плач дзяцей. Спакойна развярнуўшы каня, ён уехаў у хату. Каля стала сядзела старэйшая Оля. Ёй было 9 гадоў. Паліцай выстраліў у яе. На печы малодшая Надзя перамотвала ў клубок пражу. Убачыўшы, як упала яе сястра, Надзя заплакала. Але вораг абарваў дзіцячы галасок. Пад падлогай у гэты час сядзеў маленькі Паўлік. Перакідаў бульбу, забаўляўся. 3 размаху забойца стукнуў яго прыкладам па галаве. Патрэсваючы зброяй і выкрыкваючы брудныя словы, ён выскачыў на двор. Але ў доме зноў пачуўся дзіцячы плач. Кат вярнуўся на­зад, каб дакончыць сваю чорную справу. На пасцелі з-пад коўдры высадзіла маленькую кучаравую галоўку паўтарагадовая Верачка. Яна якраз прачнулася і клікала маму. Прыкладам ён забіў самага маленькага члена сям’і Зубікаў і падпаліў хату.

Сам кінуўся даганяць сваіх ваяк. Астатнія паліцаі развярнулі свае фурманкі, і воўчая зграя паімчалася ў сваё логава.

Цудам уцалеўшая ся­стра Мікіты — Зося, якая жыла ў другім канцы ха­ты, выбегла на двор і ўбачыла жудасны   малюнак.

Назаўтра пахавалі сям’ю Зубікаў і на магіле пасадзілі   шэсць дрэўцаў рабіны…

Пасля гэтай трагедыі людзі яшчэ больш згуртаваліся, сталі жыць адной сям’ёй, яшчэ больш актыўна ўключыліся ў партызанскую вайну. Пад выглядам пошукаў солі шмат каштоўных звестак прыносіла партызанам жыхарка вёскі Алена Кавальчык. Са зборяй пайшлі ў лес Георгій Кулак, Іван Зубік, Максім Лешык і многія іншыя.

Але да прыходу Чырвонай Арміі давялося жыхарам вёскі Рагачы і суседнім Тухавічам перажыць яшчэ адну трагедыю.

Часта партызанскую зо­ну абляталі нямецкія самалёты. I неўзабаве адзін з іх быў вымушаны сесці недалёка ад Тухавіч на левым беразе ракі Шчары. Партызаны вырашылі захапіць яго. Але лётчыкі паспелі пераправіцца праз рэку, абышлі Тухавічы і дабраліся да ракі Мышанка.   Трапныя кулі партызан дагналі некаторых з і іх. Фашысты вырашылі адпомсціць партызанам. У ясны сонечны дзенъ самалёт з чорным крыжам зусім нізка спусціўся над стрэхамі хат і запаліў іх. Такім жа чынам фашысты падпалілі і Тухавічы. Другая фашысцкая машына насілася над людзьмі, якія шукалі паратунку, і палівала іх агнём з кулямёта. Ад вёсак засталося толькі некалькі старых абгарэўшых дрэў, якія, нібы помнікі, узнімаліся над папялішчамі.

У гэты дзень загінулі Дзмітрый Такарчык, Яфім Зубік, а тыя, хто застаўся ў жывых, вярнуліся да сваіх папялішчаў, дапамагаючы адзін другому, сталі майстраваць жыллё.

I вось доўгачаканы дзень вызвалення Чырвонай Арміяй. Самае страшнае было перажыта. Не шкадуючы сябе, працавалі людзі, змагаліся з разрухай.

Гады ліхалецця часта прыходзяць на ўспамін. Вечна ў памяці і тыя, хто загінуў у страшнай вайне. I яна, гэтая памяць, будзе наказам усім пакаленням свята берагчы мір.

Я. Зубік, настаўнік   Крывошынскай сярэдняй школы.

 

 Зубік, Я. Памяць сэрца: [злачынствы акупантаў супраць мірнага насельніцтва вёсак Рагачы, Тухавічы] / Я. Зубік // Будаўнік камунізму. – 1987. – 5 лютага. – С. 3.

І сёння сніцца Машукоўскі лес

Ёсць у біяграфіі ляхавічанкі

Алены Віктараўны Пацкевіч партызанскія радкі

Радасць вялікая ў Алены Віктараўны Пацкевіч. Даўно не бачылася з малодшай сястрой, а яна ўзяла ды і прыехала ў госці, нягледзячы ні на ўзрост (81 год), ні на тое, што іншы раз вельмі падводзіць здароўе. Нясцерпна хацелася сустрэцца са старэйшай (Алене Віктараўне 87). Ах, сястрычкі – родныя душы, і плакалі, і смяяліся, а найбольш успаміналі. У кожнай за плячыма батата падзей. І вайна. Прыйшлася яна, праклятая, якраз на самую светлую пару – маладосць.

Калі фашысты акупіравалі родную Магілёўшчыну, Алена заканчвала медвучылішча ў Бабруйску. Не бачыла, як дванаццацігадовую Ганначку вывезлі ў Германію ў няволю. У сёстраў пачаўся доўгі шлях праз вайну, у кожнай – свой.

Фельчар Алена Пацкевіч па размеркаванні трапіла на работу ў Маларыцкі раён. Яшчэ не паспела як след пазнаёміцца са сваім участкам – пачалася вайна. Здаецца, ужо назаўтра загучала на двары чужая гаворка: як гаспадары хадзілі па дварах фашысты з аўтаматамі наперавес. Пачаліся расстрэлы вясковых актывістаў, ва ўсіх на вачах загінуў дырэктар мясцо-вай школы. Алена і яе сяброўка-настаўніца Зіна Ануфрыева вырашылі ісці ў лес: па чутках недзе арганізоўваліся групы людзей, каб ваяваць з акупантамі. Страшна было рашыцца ісці невядома куды, але і заставацца значыла чакаць смерці. Некалькі дзён блукалі па лесе, і ўсё ж выйшлі на людзей. Гэта былі яшчэ не партызаны. Групы складаліся пераважна з ва-еннаслужачых, што адступалі ці вырваліся з бою жывымі. Да мясцовага насельніцтва, якое далучалася да іх, ставіліся з падазронасцю, усе праходзілі своеасаблівую праверку. Алена з сяброўкай таксама. Але хутка без іх не маглі абысціся: дапамога медыка патрабавалася вельмі часта.

Сапраўднае партызанскае жыццё пачалося тады, як высадзіўся ў лесе дэсант з Масквы. Прыляцелі кадравыя афіцэры – пасланцы партыі, якія і ўзначалілі атрады, — са зброяй, боепрыпасамі, амуніцыяй. I галоўнае, яны ведалі, як правільна арганізаваць дзейнасць партызан і падпольную работу на акупіраванай тэрыторыі.

Тады ж было вырашана партызан рзмеркаваць па ўсёй лясной зоне, аж да Мінска, бо паўсюдна людзі імкнуліся ў лясы, каб удзельнічаць у барацьбе з захопнікамі. Раздзяліліся на некалькі атрадаў. Алена Пацкевіч трапіла ў партызанскі атрад імя Сяргея Лазо, які дыслацыраваўся ў Машукоўскім лесе. Многія мясцовыя жыхары тады папоўнілі фарміраванне, іншыя сталі сувязнымі. Партызаны наладзілі сувязь з камсамольцамі, вялі падпольную работу з насельніцтвам. Штодзень ляцелі пад адхон варожыя цягнікі, знішчалася сувязь, граміліся гарнізоны.

А 24 кастрычніка 1943 года выйшаў першы нумар газеты “Совецкі патрыёт”— органа Ляхавіцкага падпольнага райкама КП(б)Б. Гэта былі невялічкія лісткі са зводкамі Саўінфармбюро, паведамленнямі пра баявыя аперацыі партызан, заклікамі да насельніцтва знішчаць фашыстаў паўсюдна, паднімацца на барацьбу з акупантамі.

Алена Віктараўна ўспамінае, што газету рэдагавалі Шэвелеў, Астапаў і быў яшчэ малады партызан Мішня, які крыху валодаў друкар-скай справай. Бывала, не хапала прапісных літар, ён вырэзваў іх з дрэва. Калі пачыналася блакада, партызаны адыходзілі далёка ў балоты, пераадольваючы цяжкі шлях. Не хапала сіл ісці, але неслі на сабе драўляную скрынку са шрыфтамі. Пакідалі, абяссіленыя, прадукты ці яшчэ якія пажыткі, а “друкарню” бераглі. Партызаны ведалі, што праўдзівага слова чакалі людзі на акупіраванай тэрыторыі, і яно было не менш моцным, чым зброя.

Алена Пацкевіч часта дастаўляла ў навакольныя вёскі тыя друкаваныя лісткі, якія пахлі друкарскай фарбай. Прабіралася патаемнымі ляснымі сцежкамі ў Машукі, Галынку, Свяціцу, Савейкі і іншыя вёскі. Перадавала газеты, якія пасля разыходзіліся па ўсёй акрузе і зачытваліся да дзірак. А сама вярталася ў атрад: пільна азіралася, калі ішла паміж бярозаў і соснаў, была вельмі асцярожнай, бо несла з сабой выратаванне для многіх партызан – медыкаменты і перавязачны матэрыял. Ёй перадавалі бясцэнны груз медыкі, што працавалі на акупіраванай тэрыторыі.

Гэтая маладзенькая дзяўчына, якая паходзіла на падлетка, была хуткай, як маланка, і бясстрашнай. Даглядала раненых, прычым, калі здараліся цяжкія выпадкі і патрабавалася тэрміновая медыцынская дапа-мога, ваенурач Валянціна Кандыбовіч абавязкова клікала ў напарніцы яе. Лёгкія рукі Алены рабілі ўсё спрытна і, як гаварылі байцы, амаль без болю. Яна паспявала ўсё. То ішла на сустрэчу з падпольшчыкамі, несла людзям каштоўную інфармацыю, то разам з дыверсійнай групай прабіралася сцежкамі і балотамі на задане: медыкаў стараліся ўключаць у склад групы абавязкова. Здаралася, што яна, невысокая і танюсенькая, цягнула на сабе параненага байца пад свістам куль.

Была Алена ў засадзе з партызанамі на чале з камандзірам з Масквы Васіліем Каравым пры мініраванні чыгункі. Чакалі, калі варожы цягнік з жывой сілай і тэхнікай пойдзе пад адхон. Здаецца, зрабілі ўсё па інструкцыі, але выбуху не адбылося. Тады малады афіцэр пад баявым прыкрыццем партызан кінуўся ўзрываць ваенны эшалон… Яна думала, што гэты смяльчак, на якога глядзела з заміраннем сзрца, не выйдзе з бою жывым. Але закончылася тое пекла, і яны сустрэліся. Сустрэліся, каб больш ніколі не разлучацца. А Васілій Мікалаевіч за тую аперацыю быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі.

У 1944 годзе, калі наступала Чырвоная Армія, партызаны для яе паспяховага руху наперад будавалі дарогі і масты. Пасля вызвалення Беларусі многія сталі байцамі дзеючай арміі і пайшлі на захад. Іншых пакінулі на месцах, каб ладзілі мірнае жыццё, адбудоўвалі разбураную народную гаспадарку. Сёння Алена Віктараўна ўспамінае тыя далёкія гады і не перастае здзіўляцца: вось што значыць маладосць! Яе тады прызначылі начальнікам аддзела аховы здароўя Ляхавіцкага раёна. Ні бальніц, ні медыкаментаў, ні кадраў, а транспарт — запрэжаны ў вазок конь. Дзень і ноч была ў дарозе. Працавала без адпачынку, бо практычна з нуля людзі пачыналі жыццё. У гушчыні ўсіх падзей, што адбываліся наўкол, быў і муж Васілій Мікалаевіч. I так усё жыццё, не ведаючы спакою…

Сястра Алены Віктараўны Ганна Віктараўна пабачыла гора на Нямеччыне. Сустрэліся, успаміналі перажытае, сумавалі па страчанай маладосці, па родных і блізкіх людзях, якіх ужо няма побач, радаваліся сённяшняму дню.

Кожнаму наканавана пражыць сваё жыццё…

                                                                                       Аліна Лапіч.

 

Лапіч, А. І сёння сніцца Машукоўскі лес. Ёсць у біяграфіі ляхавічанкі Алены Віктараўны Пацкевіч партызанскія радкі / Аліна Лапіч // Ляхавіцкі веснік. – 2009. – С. 2.

КАБ ПАМЯТАЛІ

Некалі гэтыя людзі, з ордэнамі і медалямі на грудзях, былі зусім маладымі. Як і нашы сучаснікі, марылі пра шчаслівае жыццё, нязведаныя далі, каханне. Але ўсё перакрэсліла вайна. Непамерным цяжарам яна лягла на іх плечы, і яны праяўлялі небывалы гераізм, ахвяравалі жыццём, але выстаялі.

Сёння, відаць, прыйшоў такі час, калі ўсё, што было ў мінулым, пераглядаецца і ўсведамляецца па-новаму. Знайшліся „белыя плямы” і ў гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Але даказваць пра гераізм савецкага народа не варта. Бо іменна яны, нашы бацькі і дзяды, вызвалілі краіну ад фашысцкага рабства. I мы павінны быць ім заўсёды ўдзячны, вечна захоўваць памяць аб загінуўшых і жывых.

Шкада, што час няўмольны. Сівеюць, старэюць нашы ветэраны. Але былая загартоўка, перакананасць, шчодрасць душы – гэта якасці, якія ніколі іх не пакідаюць.       

Жывуць у Ляхавічах Васіль Мікалаевіч Каравы і Алена Віктараўна Пацкевіч. Яны – былыя партызаны. Разам ішлі цяжкімі ваеннымі дарогамі, папалам дзялілі радасці і гора. Ён – камандзір атрада ім Сяргея Лазо, яна – партызанскі фельчар, у якой побач з санітарнай сумкай быў тол, бікфордаў шнур. Часта грамілі ворага, рызыкавалі жыццямі. І па сённяшні дзень яны засталіся маладымі душой, энергічнымі, умудронымі жыццёвым вопытам.

Гэтымі днямі сям’я рыхтуецца да дарагога свята – дня вызвалення Ляхавіч ад нямецка – фашысцкіх захопнікаў. Іх атрад таксама прыбліжаў гэты дзень. Успаміны камандзіра атрада імя Сяргея Лазо Васіля Мікалаевіча Каравага для нас – гісторыя, самая справядлівая, з першых вуснаў.

– У складзе групы я быў накіраваны Масквой у Беларусь для арганізацыі партызанскага руху. Спачатку дзейнічалі на тэрыторыі Капыльскага раёна. Мясц-выя патрыёты гатовы былі ісці змагацца супраць захопнікаў, важна было арганізаваць і накіраваць іх дзейнасць. Аднак без асабістага    прыкладу    часта цяжка было абысціся, ды і нянавісць   да      акупантаў была вялікая, душа рвалася ў бой. Рызыкаваць даводзілася неаднойчы, але ж гэта была вайна. Памятаю, у пачатку дзейнасці нашай групы, захацелі мы адзначыць юбілей Вялікага Кастрычніка.            Замініравалі чыгунку, а самі ў засадзе чакалі цягніка. Але прайшоў адзін варожы эшалон, другі, а міна не ўзрывалася. Ноччу   давялося   абясшкодзіць тую міну. Узяў у рукі, і панёс яе на адлегласці ад таварышаў. У любую мінуту яна магла ўзарвацца. Ля бліжэйшага хутара, дземожна было запаліць агонь, абясшкодзіў. Зранку зноў мы былі ля чыгункі. На гэты раз аперацыя была праведзена паспяхова. Гэта адзін эпізод, які патрабаваў маральных сіл. А колькі іх было  за   гады   вайны – дзесяткі, сотні.

У красавіку 1943 года ў Краснаслабоцкі раён прыляцеў на самалёце Зімянін. Ён прывёз загад партызанскага злучэння арганізаваць на базе дыверсійных груп Адамава і Астапава партызанскі атрад імя Сяргея Лазо. Яго задача – разгарнуць партызанскі рух на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна.

Так і дзейнічалі. Прыйшлі ў Машукоўскі лес. Спачатку група была невялікая, але з кожным днём народных мсціўцаў прыбаўлялася. Спачатку я быў камандзірам роты, а затым – камандзірам партызанскага атрада. Дзейнічалі на Баранавіцкім чыгуначным вузле, чыгуначных лініях на Брэст, Мінск, Слуцк, Лунінец. Не было спакою захопнікам і на шашы: ўзрывалі дарогі ў Ляхавіцкім, Клецкім, Ганцавіцкім раёнах, разбуралі тэлефонную сувязь.

Затым атрады пачалі злучацца ў буйныя фарміраванні. Наш атрад – імя Лазо, суседні –і мя Жукава, яшчэ адзін – Кутузава стварылі партызанскую брыгаду № 19 імя Молатава. Тады мы ўжо мелі пастаянную сувязь з Масквой. Нас забяспечвалі ўзрыўчаткай, інфармавалі аб ходзе баёў на ўсіх франтах.

Напярэдадні вызвалення Ляхавіч у Бабінскім лесе прызямліўся самалёт. Прадстаўнік штаба Беларускага партызанскага руху прывёз загад. Па ўсёй Беларусі павінна была пачацца аперацыя па выгнанню фашыстаў. Нашаму атраду патрабавалася тэрмінова зрабіць насціл на мосце праз Шчару, што каля вёскі Свяціца. Літаральна праз паўсутак мы закончылі работу і адразу пачалі рухацца па ім франтавыя часці. 5-6 ліпеня райцэнтр быў вызвалены. А партызаны злучыліся з Чырвонай Арміяй.

Да гэтага часу райком партыі размеркаваў асноўныя кадры на работу ў вызваленым раёне. Усё было навокал спалена і разбурана,          прадстаяла работа не лягчэйшая чым на фронце. Фактычна яшчэ два гады на вызваленай тэрыторыі ішла вайна: нагла заяўлялі пра сябе бандыты, што пахаваліся ў суседніх лясах, народ пакутаваў ад голаду, хвароб. Але, нягледзячы на цяжкасці, усе самааддана працавалі, на апошнія сродкі куплялі аблігацыі  дзяржаўных пазык, разумелі, што гэта неабходна для Перамогі.

Наша пакаленне выстаяла ў цяжкіх выпрабаваннях. Фактычна ўсе лепшыя гады жыцця мы прысвяцілі барацьбе за светлае будучае, якое сёння прадстаіць абараніць маладым. І хочацца шчыра спадзявацца, што будзе знойдзены разумны выхад з цяжкага крызісу, у якім апынулася нашае грамадства. А гераізм савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне застанецца святой памяццю для нашчадкаў.

                                                                                                А. ЛАПІЧ.

 Лапіч, А. Каб памяталі : [успаміны камандзіра атрада імя Лазо Васіля Мікалаевіча Каравага] / А. Лапіч // Ляхавіцкі веснік. – 1991. – 5 ліп.

Незабыўнае

 3 успамінаў А. Рудага

Анджэй Руды нарадзіўся ў 1926 г. ў в. Мазуркі. У 1943—1944 гг. сувязны партызанскага атрада імя Лазо. 3 1950 г. афіцэр Народнага Войска Польскага. Жыве ў Варшаве.

Когда вспыхнула война, мне шел 15 год. Жил я тогда вместе с родителями в деревне Мазурки.

У меня зарождались свои планы на буду­щее, я мечтал окончить десятилетку и при­обрести профессию слесаря-механика. К со­жалению, этому помешало вероломное напа­дение фашистской Германии на Советский Союз.

Как-то после боя фашисты согнали жителей окрестных деревень хоронить убитых. Я тоже оказался на этом поле, где пахло по­рохом и гарью пожарищ. Страшное зрелище предопределило мою судьбу. Преисполненный ненависти к фашистам, я начал скрытно за­сыпать землей всякое оружие и боеприпасы. Характерно, что комплектных винтовок и пу­леметов мы находили мало. При отступлении красноармейцы разбрасывали детали по ку­стам, чтобы исправным оружие не досталось противнику. Однако мне все-таки удалось со­брать несколько винтовок. Закапывая оружие, я не представлял, с какой целью это делаю. Но, видимо, уже тогда как-то подсознательно соображал, что оно не должно достаться ок­купантам. Ненавистью к врагу горела душа не только у меня. Многие наши односельчане тоже зарывали оружие.

Протекали дни, недели и месяцы гитлеров­ской оккупации. Жить приходилось в посто­янном страхе. Фронт удалялся на восток. Чис­ленность регулярных фашистских войск здесь уменьшалась. Их место занимали охранные и карательные отряды, которые начали вводить пресловутый «новый порядок». Особенно мно­го таких отрядов разместилось в Ляхович-ском районе, где пролегали шоссейные и же­лезнодорожные пути стратегического значе­ния. Вдоль этих коммуникаций гитлеровцы построили целую систему караульных постов.

Особенно сильно укрепили караульный пост возле моста через реку Щара. Фашисты вели постоянное наблюдение за местностью и ча­сто, то ли от скуки, то ли от страха, строчили из автоматов и пулеметов по зарослям. Нам только потом стало известно, что их профи­лактическое прочесывание огнем местности не было лишено смысла. Уже осенью 1941 года начали доходить слухи, что в нашем районе действуют партизаны.

Ляховичский район являлся типично сель­скохозяйственным. Промышленные предприя­тия отсутствовали, и рабочего класса, следо­вательно, не было. Советская власть за не­полные два года не имела возможности лик­видировать вековую отсталость, но сделала не­мало: ликвидировала помещичью собствен­ность, ввела всеобщее обучение, бесплатное лечение, обеспечила всех работой и т. д. На­селение не могло недооценить это и полно­стью поддерживало Советскую власть.

Теперь, когда над Советской страной навис­ла серьезная опасность, нельзя было оста­ваться безразличным. Это сознавало большин­ство населения. Там, где появлялись парти­заны, люди встречали их радушно и сердеч­но. Расспрашивали их о положении на фрон­тах, вместе делили горечь поражений и ра­дость побед, выясняли, как вести борьбу против вражеских карательных отрядов, которые не давали им покоя ни днем ни ночью.

Слава о партизанах распространялась по всей округе.

В сентябре 1942 года и мне удалось впер­вые встретиться с группой народных мстите­лей. Они зашли на наш хутор в Мазурках, чтобы выяснить обстановку на шоссе Брест — Москва. Им было известно, что это место гу­сто насыщено немецкими постами. И все же имели задание уничтожить телеграфно-теле­фонную связь. Тогда я согласился провести эту группу к шоссе безопасными тропами. За­дание было выполнено успешно. Более того, партизаны обстреляли пост на мосту через реку Щара.

Первая встреча с партизанами оставила у меня неизгладимое впечатление. Я имел воз­можность лично убедиться в их смелости и самоотверженности. В душе гордился тем, что был вместе с ними. В моем воображении ста­ли рисоваться картины следующих встреч, но так как мы поравнялись с нашим хутором, мне пришлось с ними попрощаться. Я попы­тался пригласить их в наш дом, отдохнуть, перекусить, но в ответ услышал:

— Спасибо. Зайдем в другой раз, а сегодня не располагаем временем. Благодарим за по­мощь. Ты молодец! Будь осторожен.

Домой я вернулся часа в четыре утра. Но мать, отец и младшая сестра Валя не спали. Их, понятно, беспокоило мое продолжитель­ное отсутствие. К тому же они отчетливо слы­шали стрельбу, доносившуюся со стороны мо­ста. Охранники вели беспорядочный огонь по тем местам, где партизан давно уже не бы­ло. Родителям я постарался объяснить, что партизаны уничтожили около 20 телеграфных столбов и с очень близкого расстояния об­стреляли гитлеровский караульный пост. Это известие сразу всех оживило, а отца моего прямо-таки воодушевило. Он одобрил дей­ствия боевой группы и стал давать советы, как в условиях партизанской войны застигать противника врасплох и не ввязываться в про­должительный бой.

Мой отец в свое время был солдатом царской армии и три года воевал против немцев в го­ды первой мировой войны. Великая Октябрь­ская социалистическая революция застала его раненым в одном из военных госпиталей Пе­трограда. Затем он вступил в большевистский отряд по охране города.

В моих глазах отец был опытным солдатом, и его советы я воспринимал серьезно. Не­сколько позже он стал моим самым близким советчиком в подпольной работе. Я поделил­ся с ним своим намерением сотрудничать с партизанами, рассказал, что у меня имеется «арсенал» оружия и боеприпасов, хранящихся поблизости. Возникла трудная проблема, как это оружие вынести оттуда и передать партизанам.

В иной обстановке такое дело не состави­ло бы труда. А вот в сложившихся условиях, когда на открытую местность направлены стволы вражеских автоматов, это не так про­сто. Не оставалось ничего другого, как ждать, когда вдоль Щары ночью и по утрам будут стоять густые туманы.

И такое время подошло. На своей подводе нам удалось перевезти оружие ближе к дому и спрятать в кустах.

В начале зимы 1942—1943 года к нам зашли партизаны. Среди них я узнал старых знако­мых по операции на шоссе Брест — Москва. Позже мне стало известно, что это были Бе­резовский, Ларин, Жук и пять других това­рищей, фамилии которых не помню. Особен­но запомнился мне Фабиан Березовский, сред­него роста, всегда энергичный и постоянно улыбающийся. Ему первому я поспешил со­общить, что для них мы приготовили пода­рок. Это сообщение их обрадовало, и мы на­правились к моему тайнику, откуда взяли винтовки и ящик, в котором оказалось свыше полутора тысяч новых, еще в фабричной упа­ковке, патронов.

В эту же ночь партизаны разбили сливной пункт молока и вывели из строя маслозавод в Мазурках.

В одну из очередных встреч я снова пошел с партизанами на боевую операцию. По пу­ти в Гончары, где находился ремонтно-строи­тельный отряд, натолкнулись на немецкий па­труль. Он не оказал нам серьёзного сопро­тивления и скрылся. Однако преждевремен­ная стрельба явилась сигналом для против­ника. Партизаны вынуждены были отказать­ся от ранее намеченного плана, решили уни­чтожить несколько сот метров телефонной связи и взорвать восточный канал на шоссе Брест — Москва. На этот раз я впервые уча­ствовал в операции с оружием в руках.

Моя связь с партизанами становилась более конкретной и регулярной. Ранней весной 1943 года меня вызвали к комиссару партизанской бригады Степану Константиновичу Десюкевичу, которого называли тогда «Степанови­чем», и комиссару отряда имени Лазо Афана­сию Адамовичу Адамову. Встреча состоялась возле деревни Староселье на хуторе крестья­нина Булатова. Разговор шел о формах и ме­тодах моей конспиративной работы. Только после тщательного уточнения всех подробно­стей системы связи и условных знаков мне было предложено конкретное задание — быть связным отряда имени Лазо.

В ходе борьбы партизаны приобрели опыт, стали более умело разрабатывать систему разведки. Росли и командиры. Кроме вооружен­ных операций усиливалась и другая сторона деятельности — политическая работа среди населения района с целью широкого привле­чения его на сторону народных мстителей.

Мне было поручено распространять подполь­ные газеты и листовки, собирать информа­цию о положении в полицейских участках, о настроении населения. Кроме того, я имел задание снабжать партизан писчей бумагой, медикаментами и другими материалами. Вы­полнение этих поручений требовало частого и свободного хождения по городу из одного населенного пункта в другой. Для этого мне надо было поступить на работу в Ляховичах, чтобы получить в «Арбайтсамте» удостовере­ние личности («аусвайс») с постоянной про­пиской. Я нанялся работать в частной кузни­це Михаила Канцелярчика по улице Мыслобожской, а жить остановился на квартире Иосифа Шанявского, который меня прописал. Так я получил возможность свободно ходить по городу и бывать в деревнях. Но чтобы на случай полицейского контроля иметь хоро­шее алиби, мне надо было всегда придумы­вать готовый ответ, куда и зачем я иду. На­иболее достоверным выходом в таких случаях могли быть только родственники и знакомые, которых, на счастье, у меня было много: в Подлесье, Шевелях, Волосочах, Конюхах, Потаповичах, Краглях, Мыслобожи, Жеребковичах, Барановичах. Это были люди солидные, пользующиеся уважением у односельчан. К ним-то и пришлось обратиться за помощью. Я чувствовал, что они могут не одобрить мою миссию, но зато был вполне уверен, что окку­пантам не выдадут. Предположения мои под­твердились.

Родственники и знакомые действительно опасались за то, чтобы моя деятельность не принесла беды ни мне, ни им, но отказать в помощи не решались. Сначала робко, а со вре­менем более смело начали распространять подпольные газеты и листовки в своих дерев­нях и поселках. Одновременно собирали ин­формацию о противнике, о настроении населе­ния и передавали мне. Когда укрепились свя­зи, мне не всегда нужно было ходить по де­ревням. Мои информаторы, бывая в Ляхови­чах по хозяйственным нуждам, сами заходи­ли ко мне в кузницу, передавали новости и забирали листовки. Иногда помогали добывать медикаменты.

Материалы, опубликованные в партизанской печати, вызывали большой интерес. Читая ли­стовки, люди чувствовали в себе могучую си­лу. Они все более ощущали свое существова­ние на этой территории Советской власти, ко­торая все видит, слышит и может высоко оценить каждый патриотический подвиг, а так­же карать предателей Родины.

Под влиянием политической работы парти­зан усиливалась психологическая невоспри­имчивость к лживой фашистской пропаганде. Население сплачивалось вокруг партизан, по­могало им всем необходимым, становилось в ряды лесных солдат. Люди, даже не связан­ные с каким-либо отрядом, стали действовать против гитлеровцев, игнорировать их распоря­жения.

Неизвестные, безымянные герои писали на заборах и стенах призывы из партизанских листовок, срывали фашистские плакаты и объявления, на придорожных деревьях и те­лефонных столбах прикрепляли красные фла­ги по случаю советских государственных праздников, важнейших исторических дат и фронтовых успехов Советских Вооруженных Сил. Молодежь пела песни, опубликованные в листовках. Между прочим, в моей памяти со­хранился куплет из одной песни на белорус­ском языке:

Будзем жывы, будзем рады

Лёсу маладому.

А пакуль не знішчым гадаў,

Не чакай, маці, дадому.,.

Все это свидетельствовало о том, что подав­ляющее большинство населения всеми сред­ствами содействовало развитию партизанско­го движения. Люди передавали друг другу все то, что узнавали из подпольной печати, а там, где невозможно было сказать прямо, эти известия передавались в форме сатирических стихов, анекдотов и острот. В такой форме партизанская пропаганда доходила даже до самих фашистов и их прислужников.

Интерес к подпольной печати непрерывно возрастал. Через мои руки проходило ежеме­сячно от 100 до 150 листовок, но в сопостав­лении с действительными потребностями это было не так много.

Распространяя листовки, я одновременно собирал сведения о поведении оккупантов. На территории района постоянных гарнизонов было не так уж много, но почти ежедневно из Ляховичей выезжали летучие патрульные группы. В местечке дислоцировалось около 300 солдат регулярной армии. Кроме того, здесь находился ремонтно-механический от­ряд численностью до 200 вооруженных немцев. Количество вражеских сил в Ляховичах ча­сто менялось. Об этих изменениях я должен был своевременно сообщать в партизанский отряд.

Приходилось выполнять задания по закуп­ке медикаментов, перевязочных материалов, соли, спичек, сахарина, бумаги, туши и одеж­ды. Для некоторых партизан я покупал в Ляховичах электрические фонарики. Немецкие марки на покупку материалов и вещей дава­ли мне в отряде.

Партизанское руководство постоянно испы­тывало острый недостаток в писчей бумаге. Немцы относили ее к дефицитным материа­лам, и покупка ее была связана с большим риском. К тому же в Ляховичах она отсут­ствовала. Приходилось доставать в Барановичах.

Однажды я отправился к Михаилу Бочеку с письмом от комиссара бригады имени Молотова С. К. Десюкевича, в котором содержа­лась соответствующая просьба по этому де­лу. Бочек принял меня необычайно гостепри­имно и сердечно, но выполнить просьбу по­обещал только через месяц. В условленный день я прибыл снова в Барановичи. Здесь для меня уже было все приготовлено: пачка бумаги, три ленты для пишущей машинки и даже немного типографского шрифта. Хозяин от денег отказался, но попросил принести ему несколько листовок. Груз мне удалось благо­получно провезти на случайном тракторе, транспортировавшем на прицепе уголь вЛяховичи. В Барановичах приходилось бывать еще раза два, и каждый раз я оттуда достав­лял по десять килограммов бумаги, которую немедленно передавал по назначению.

Весной 1944 года моя работа в роли связно­го начала свертываться. Приближался фронт. Роль разносчиков листовок и газет, разведчи­ков приняли на себя славные советские лет­чики. В связи с этим я из Ляховичей возвра­тился к отцу в деревню Мазурки.

После короткого отдыха пошел к С. К. Десюкевичу, чтобы получить новые инструкции для дальнейшей подпольной работы. Он сооб­щил, что Красная Армия уже близко и в на­стоящее время самым важным является то, чтобы не позволить немцам занять оборони­тельные позиции вдоль реки Щара. Здесь мне поручалось вести наблюдение за отступле­нием вражеских войск, обращая особое вни­мание на возведение ими системы укреплений в районе шоссе Брест — Москва.

В последние дни перед отступлением вра­жеские войска действительно начали окапы­ваться в этом районе и занимать некоторые доты. Эту весть я немедленно передал парти­занам Жуку, Расторгуеву и Березовскому, но им все уже было известно, и они предприни­мали меры, чтобы с тыла помешать гитлеров­цам закрепляться.

Мне шел уже восемнадцатый год. Выполняя задания отряда имени Лазо, я возмужал, по­лучил идейную закалку. До конца 1945 года мне приходилось участвовать в действиях истребительного батальона. В 1946 году я по репатриации уехал в Польшу.

Отвлекаясь от служебных дел, часто вспо­минаю те суровые годы. Они незабываемы!

В 1972 году, благодаря содействию Ляховичского районного комитета партии и райис­полкома, мне удалось встретиться с органи­заторами и участниками партизанской борь­бы в этом районе. После стольких испытаний, многих лет самоотверженного труда для блага своей страны я увидел те самые улыбки и полные оптимизма взгляды. Во время встре­чи я убедился, что эти люди пользуются боль­шим уважением у жителей Ляховичей и все­го района.

Сохраняя в памяти факты подпольной ра­боты и имена героев-партизан, хочу сказать о польско-советской дружбе, которая росла и крепла не только на советско-германском фронте, но также и в партизанских отрядах. Многие поляки были в рядах советских на­родных мстителей, днем и ночью наносили удары по общему врагу. Из совместных стрем­лений и подвигов выросла нерушимая дружба двух братских народов.

Друкуецца па кн.: За край родной. Мн., 1978. С. 278—284.

 

Незабыўнае : з успамінаў А. Рудага  // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 231-235.

ПАРТЫЗАНСКАЯ МЕДЫЦЫНА

 3 гісторыі 19-й партызанскай брыгады імя В. М. Молатава

Организация медслужбы велась начальником санчасти бригады тов. Кулеш Анастасом Павловичем. Кроме этого в каждом отряде имелся врач или фельдшер и в каждой роте санинструктор.

При бригаде был организован госпиталь, где производилось лечение раненых и больных. В бригадном госпитале врачом Кулеш А. П. производились сложные хирургические операции, как-то: операция раненому в брюшную полость, опера­ция раненому в половые органы, ампутация ноги. Все операции прошли успешно.

Всего по бригаде за весь период было ранено 21 чел., из них один умер от ган­грены, остальные вернулись в строй, за исключением партизана с ампутированной ногой.

Медицинские инструменты и медикаменты в основном доставались у местного населения и через своих связных из гарнизонов, а иногда некоторые медикаменты составлялись силами своих медработников. Например, был выработан способ гонки дегтя из березовой коры и по составу — дегтя 50 %, серы 10 % и жира 40 % — хо­рошо излечивалась чесотка. Ожоги лечились отваром дубовой коры на водке и т. д.

Силами медработников бригады были организованы курсы медсестер и санин­структоров, выпуск которых был сделан, и многие из них сейчас работают в раз­личных лечучреждениях Барановичской области. Также проводилась большая санитарно-воспитательная работа среди партизан, благодаря чему эпидемия сып­ного тифа была предупреждена.

ПАІГП при ЦК КПБ, ф. 3500, воп. 4, спр. 270, лл. 14—15.

 Партызанская медыцына //Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 246.

Партызанскі фронт

 Больш-менш поўных звестак пра ранні перыяд развіцця партызанскага руху на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна ў архівах не захавалася. У музеі Крывошынскай сярэдняй школы ёсць даныя, што ў ваколіцах Крывошына дзейнічала партызанская група на чале з камандзірам Чырвонай Арміі Анатолем Званковым. Група была створана ў верасні1941 г., яна нападала на варожыя ўстановы, нарыхтоўчыя пункты, знішчыла нямецкі маёнтак у Рэпіхаве, папсавала вузкакалейку. Мясцовыя жыхары дапамагалі   савецкім  ваеннаслужачым, забяспечвалі іх харчамі, цывільным адзеннем, праводзілі ў Слуцкі і Старобінскі раёны. Параненых і аслабелых байцоў, якія не маглі ісці на ўсход, патрыёты адводзілі далей ад бойкіх дарог і вялікіх варожых гарні-зонаў, перапраўлялі ў Ганцавіцкі і Ленінскі раёны. Патрыёты ратавалі і ваеннапалонных, якім удалося ўцячы з няволі.

У 1942 годзе на тэрыторыю раёна заходзілі атрад імя М. А. Шчорса (камандзір П. В. Пранягін), групы з атрада імя В. I. Чапаева (камандзір М. С. Фядотаў), атрад імя К. Я. Варашылава (камандзір В. М. Міхайлоўскі) і іншыя. У ліпені 1942 г. ў Ленінскі раён з-пад Лепеля прыбыў дыверсійна-развед-вальны атрад на чале з палкоўнікам Р. М. Ліньковым. Асноўнае ядро складалася з камандзіраў і воінаў Чырвонай Арміі, якія не выйшлі з акружэння, а таксама разведчыкаў, радыстаў, закінутых з-за лініі фронту. Увесь асабовы склад меў добрую ваенную падрыхтоўку і вопыт партызанскай барацьбы ў варожым тыле. Да атрада далучыліся партызаны на чале з лейтэнантам Г. М. Картухіным і капітанам С. П. Каплуном, група I. М. Банава (партызанскі псеўданім Чорны), дастаўленая ў варожы тыл на самалётах. Восенню 1942  г. ў атрад уліліся брэсцкія партызанскія групы, якія з-пад удараў карнікаў выйшлі да Выганаўскага возера. Атрад Лінькова, якім з канца 1942 г. камандаваў I. М. Банаў, аб’яднаў партызанскія атрады і групы, выконваў функцыі галоўнай    арганізацыі    (з    жніўня 1943 г. афіцыйна атрымаў назву аператыўнага цэнтра). Партызаны распаўсюдзілі свой уплыў на чыгуначныя вузлы Баранавічы, Лунінец, Сарны, Роўна, Луцк, Ковель, Брэст. З Выганаўскага возера і Машукоўскага лесу партызаны шукалі подступы да Баранавіцкага чьгуначнага вузла, устанаўлівалі сувязі з падпольшчыкамі г. Баранавічы. Летам 1942 г. на ўсход ад Выганаўскага возера размясцілася невялікая дыверсійная група А. П. Брынскага з атрада

Лінькова, якая праводзіла дыверсіі на чыгунцы ў Ляхавіцкім, Ганцавіцкім, Быценскім раёнах. Каля возера размяшчалася і група I. М. Банава. Недалёка ад в. Свяціца да снежня 1942 г. дыслацыравалася 54-я партызанская група (рота) А. Л. Лявонцьева з атрада імя М. А. Шчорса. У Машукоўскім лесе размяшчаліся партызанская група лейтэнанта А. Д. Цыганова (Цыганкова) і група дэсантнікаў К. П. Арлоўскага. Яны папоўніліся мясцовымі жыхарамі, іншымі разрозненымі партызанскімі групамі і аформіліся ў атрады. З дапамогай мясцовых патрыётаў, іх сваякоў і знаёмых у Баранавічах партызаны наладжвалі сувязі з савецкімі грамадзянамі, якія працавалі на чыгуначным вузле, аэрадроме, у варожых установах. Пры непасрэдным удзе-ле жыхароў ляхавіцкіх вёсак у варожых гарнізонах і на важнейшых аб’ектах ворага хутка і непрыкметна для акупантаў удалося стварыць разгалінаваную падпольную сетку. Тэрыторыя раёна з восені 1942 г. набыла для партызан значэнне варот да Баранавіч.

Партызанскімі разведчыкамі сталі Р. В. Ліхадзіеўскі, Іван Жыгар, якія працавалі ў Баранавічах і прыязджалі да сваякоў. Сувязь з Іванам падтрымліваў партызан Мікалай Галамбеўскі. 3 дапамогай К. Я. Мароза з в. Залужжа звесткі пра рух паяздоў перадаваў дыспетчар станцыі Баранавічы Фёдар Дарашэвіч. Яго сын Мікалай Дарашэвіч таксама ўключыўся ў падпольную барацьбу, правёў некалькі дыверсій, у чэрвені 1943 г. ўзарваў варожы эшалон з гаручым і загінуў сам. У гонар яго подзвігу на станцыі Баранавічы-Цэнтральныя ўстаноўлена мемарыяльная дошка.

У лістападзе 1942 г. з часткі партызан атрада А. П. Брынскага быў створаны атрад пад камандаваннем С. П. Каплуна. Гэтыя два атрады перайшлі ў Валынскую і Ровенскую вобласці Украінскай ССР для арганізацыі разведкі і правядзення дыверсій. На былой базе атрада Брынскага каля Выганаўскага возера размясціўся партызанскі атрад А. Д. Цыганова (знаходзіўся тут да лістапада 1943 г.).

Восенню 1943 г. партызанскія атрады аператыўнага цэнтра на чале з I. М. Банавым атрымалі новую задачу, правялі рэарганізацыю і рушылі на захад, у раён Любліна і Дэмбліна. Пасля гэтага партызанскі рух на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна набыў новае арганізацыйнае афармленне і разгортваўся пад кіраўніцтвам падпольных партыйных органаў.

Спробы стварэння падпольных партыйных органаў у Ляхавіцкім раёне адносяцца да вясны 1943 г. Паводле ўказання першага сакратара ЦК КП(б)Б і начальніка Цэнтральнага штаба партызанскага    руху  (ЦШПР)   П. К. Панамарэнкі Слуцкі падпольны міжрайком КП(б)Б у красавіку 1943 г. накіраваў сваім упаўнаважаным па Ляхавіцкім раёне С. К. Дзесюкевіча, які напярэдадні вайны працаваў сакратаром Любчанскага райкома КП(б)Б. У дапамогу ўпаўнаважанаму і для арганізацыі партызанскага руху, правядзення дыверсій на чыгунцы былі вылучаны дыверсійныя групы А. Ф. Астапава і А. А. Адамава, аб’яднаныя ў атрад імя С. Г. Лазо. У пачатку мая 1943   г. ўпаўнаважаны па Ляхавіцкім раёне С. К. Дзесюкевіч і атрад імя С. Г. Лазо прыбылі ў Машукоўскі лес. Тут размяшчаліся атрад К. П. Арлоўскага, асобныя групы Парамонава, Кавалёва, групы з атрада А. Д. Цыганова. Яны ўжо разгарнулі баявую і разведвальную дзейнасць на чыгунках у Быценскім, Ляхавіцкім, Ганцавіцкім раёнах, у г. Баранавічы. Атрад імя С. Г. Лазо таксама распачаў такую дзейнасць, устанавіў сувязь з жыхарамі в. Перахрэсце. Але ў канцы лета атрад быў адкліканы камандаваннем партызанскага злучэння Слуцкай зоны. Разам з атрадам пайшоў і ўпаўнаважаны.

У гэты час ЦК КП(б)Б і Беларускі штаб партызанскага руху (БШПР) пачалі ажыццяўляць цэлы комплекс мерапрыемстваў па ўзмацненню партыйнага кіраўніцтва і развіццю партызанскага руху ў паўднёвых раёнах Баранавіцкай вобласці: Ляхавіцкім, Быценскім, Клецкім і Нясвіжскім.

10 жніўня 1943 г. было прынята рашэнне накіраваць у гэтыя раёны арганізатарскую партыйную групу на чале з сакратаром Баранавіцкага падпольнага абкома КП(б)Б Ф. А. Баранавым, які быў адначасова назначаны ўпаўнаважаным ЦК КП(б)Б і БШПР па Баранавіцкай вобласці. Арганізатарская група прыбыла ў варожы тыл у верасні 1943 г. Былі створаны Быценскі падпольны міжрайком КП(б)Б (сакратар Р. Дз. Румянцаў), Ляхавіцкі падпольны райком КП(б)Б. Сакратаром райкома стаў С. К. Дзесюкевіч, членамі — А. А. Адамаў,  I. А. Кушынскі   (загінуў 9.1.1944  г.). Пазней у склад райкома дадаткова ўведзены В. I. Каробкін, I. П. Растаргуеў, Я. Л. Шэвелеў, М. I. Засмужац. Райком партыі выдаваў газету «Савецкі патрыёт», лістоўкі. Рэдактарамі газеты былі Я. Л. Шэвелеў, П. С. Вярбіцкі, В. I. Бурло. Партызанскі атрад імя С. Г. Лазо і падпольны райком КП(б)Б размяшчаліся ў Машукоўскім лесе.

У канцы верасня 1943 г. да вёскі Свяціца прыйшла партызанская брыгада імя В. С. Грызадубавай (са студзеня 1944 г. 20-я імя Грызадубавай). Яна фарміравалася ў Клецкім і Чырвонаслабодскім раёнах паводле ўказання БШПР для дзеянняў у Быценскім раёне.

Для кіраўніцтва баявымі дзеяннямі партызан у канцы кастрычніка — пачатку лістапада 1943 г. ўпаўнаважаны ЦК КП(б)Б і БШПР стварыў партызанскае злучэнне Паўднёвай зоны Баранавіцкай вобласці, у якое ўвайшлі брыгада імя Грызадубавай і асобныя атрады імя Г. К. Жукава, імя С. Г. Лазо, імя С. М. Кірава, імя А. А. Жданава — усяго 850 партызан. Злучэнню таксама былі перададзены 18-я брыгада імя М. В. Фрунзе і атрады 620-ы імя В. I. Чапаева і 200-ы. У студзені 1944 г. ў складзе злучэння створана 19-я партызанская брыгада, якая дзейнічала на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна. Камандзір злучэння Ф. А. Баранаў (кастрычнік 1943 — сакавік 1944), П. А. Бягун (красавік — май 1944, выконваючы абавязкі), Р. Дз. Румянцаў (май — ліпень 1944), начальнік штаба М. К. Зайцаў (студзень — чэрвень 1944).

Партызанская брыгада 19-я імя В. М. Молатава створана паводле загаду ўпаўнаважанага ЦК КП(б)Б і БШПР па Паўднёвай зоне Баранавіцкай вобласці ад 20 студзеня 1944 г. з асобных атрадаў імя С. Г. Лазо, імя Г. К. Жукава і атрада імя М. I. Кутузава, вылучанага 18-й брыгадай імя М. В. Фрунзе. Камандзіры брыгады В. І.Каробкін (студзень — май 1944), Я. П. Луцэнка (май — ліпень 1944). Камісар С. К. Дзесюкевіч (студзень — ліпень 1944). Начальнікі штаба А. Ф. Астапаў (студзень — чэрвень 1944). М. К. Зайцаў (чэрвень — ліпень 1944).

Атрад   імя   Г.К.   Жукава.   Арганізаваны ў ліпені 1942 г. ў Капыльскім раёне. Дзейнічаў у складзе брыгады імя К. Я. Варашылава, у снежні 1942 г. перададзены 27-й брыгадзе імя В. I. Чапаева, у верасні 1943 г. — у распараджэнне ўпаўнаважанага ЦК КП(б)Б і БШПР па Паўднёвай зоне Баранавіцкай вобласці, да 20 студзеня 1944 г. дзейнічаў самастойна. У ліпені 1944 г. злучыўся з часцямі Чырвонай Арміі, налічваў 172 партызаны. Камандзіры атрада Л. М. Гільчык (жнівень 1942 —май 1943), I. I.Баранаў (чэрвень 1943 — ліпень 1944). Камісары П. I. Разувакін (жнівень — кастрычнік 1942), М. Р. Янкоўскі (лістапад 1942 — студзень 1943), I. А. Мароз (студзень — май 1943), I. П. Растаргуеў (чэрвень 1943 — ліпень 1944). Начальнікі штаба I. З. Бярковіч (ліпень — лістапад 1942), С. В. Валашкевіч (лістапад 1942 — май 1943), Б. А. Пранякоў (май 1943 — сакавік 1944), I.  В.  Якубасаў  (красавік — ліпень  1944).

Атрад імя С. Г. Лазо. Арганізаваны паводле загаду па партызанскім злучэнні Слуцкай зоны ад 11 красавіка 1943 г. на базе дыверсійных груп А. А. Адамава і А. Ф. Астапава. У жніўні 1942 г. ў савецкім тыле са слухачоў Асобага беларускага збору былі створаны дыверсійныя групы на чале з С. В. Чарнецкім (з лютага 1943 г. яе ўзначаліў А. А. Адамаў) і В. Я. Красціным (пазней яе ўзначаліў А. Ф. Астапаў). Паводле рашэння ЦК КП(б)Б 23 жніўня групы накіраваны ў варожы тыл для дыверсійнай работы ў Стаўбцоўскім і Нясвіжскім раёнах. 28 кастрычніка 1942 г. абедзве групы (22 чалавекі) прыбылі ў размяшчэнне партызанскай брыгады імя К. Я. Варашылава і базіраваліся разам з ёю ў Капыльскім і Клецкім раёнах. Яны праводзілі дыверсіі на чыгунцы Баранавічы — Мінск. 9 снежня групы ўвайшлі ў склад 27-й брыгады імя В. I. Чапаева. У красавіку 1943 г. абедзве групы былі аб’яднаны ў атрад імя С. Г. Лазо і перададзены ў распараджэнне ўпаўнаважанага Слуцкага падпольнага міжрайкома КП(б)Б С. К. Дзесюкевіча для разгортвання партызанскага руху на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна. Да 20 студзеня 1944 г. атрад дзейнічаў самастойна. Злучыўся з часцямі Чырвонай Арміі 6 ліпеня 1944 г. На дзень злучэння налічваў 172 партызаны. Камандзіры атрада А. Ф. Астапаў (красавік 1943 — люты 1944), В. М. Каравы (люты — ліпень 1944). Камісар А. А. Адамаў (красавік 1943 — ліпень 1944). Начальнікі штаба С. П. Фёдараў (красавік — чэрвень 1943), М. К. Зайцаў (ліпень 1943 — люты 1944), А. Я. Герасіменка (люты —ліпень 1944).

Атрад імя М. I. Кутузава. Створаны ў красавіку 1943 г. на тэрыторыі Заслаўскага і Дзяржынскага раёнаў, дзейнічаў у складзе 13-й партызанскай брыгады імя М. В. Фрунзе. У ліпені 1944 г. злучыўся з Чырвонай Арміяй, налічваў 112 партызан. Камандзіры атрада В. Ф. Галіцаў (красавік 1943 — люты 1944). С. С. Жарыкаў (люты — красавік 1944, загінуў), Б. А. Пранякоў (красавік — ліпень 1944). Камісары Р. Ф. Шумееў (ліпень 1943 — сакавік 1944). А. П. Усовіч (красавік — май 1944, загінуў), А. П. Слімко (чэрвень — ліпень 1944). Начальнікі штаба В. К. Рогалеў (чэрвень—ліпень 1943, загінуў), М. Н. Насонаў (ліпень — кастрычнік 1943). К. I. Бутрымовіч (кастрычнік — лістапад 1943), Дз. В. Савіч (лістапад 1943 — студзень 1944), I. В. Якубасаў (студзень — красавік 1944), А. Ф. Пяткевіч (красавік — ліпень 1944).

Брыгада фарміравалася ў Машукоўскім лесе для дзеянняў у Ляхавіцкім раёне. У лютым 1944 г. яна ў поўным складзе выйшла ў свой раён дыслакацыі, 13 лютага перайшла чыгунку на поўдзень ад в. Мядзведзічы і размясцілася ў в. Свяціца, потым у зімовым лагеры ва ўрочышчы Ліпнікі, з красавіка партызаны размяшчаліся за 3 км на поўнач ад в. Свяціца ў шалашах. Партызаны брыгады дзейнічалі на Баранавіцкім чыгуначным вузле і чыгуначных лініях на Брэст, Мінск, Слуцк, Лунінец, Крывошын, а таксама па шашэйных і грунтавых дарогах у Ляхавіцкім, Быценскім, Клецкім і Ганцавіцкім раёнах.

Баявыя дзеянні праводзіліся ў асноўным паатрадна ці нават меншымі падраздзяленнямі. У масавых аперацыях па разбурэнні тэлефоннай сувязі паміж варожымі гарнізонамі актыўны ўдзел бралі мясцовыя жыхары. Узброеныя сякерамі і піламі, патрыёты значна павялічвалі сілы партызан, аперацыі праводзіліся ў сціслыя тэрміны і з лепшымі вынікамі. Мясцовыя жыхары ганарыліся сваім дачыненнем да барацьбы з акупантамі. Сумесныя аперацыі ядналі партызан з мясцовым насельніцтвам, партызаны ахоўвалі жыхароў ад тэрору акупантаў. Так, у сакавіку 1944 г. праціўнік з мясцовых гарнізонаў спрабаваў захапіць вёскі, размешчаныя ў партызанскай зоне. Зводны атрад партызан брыгад 19-й імя В. М. Молатава (66 чалавек) і 20-й імя В. С. Грызадубавай сустрэлі карнікаў каля в. Залужжа. Партызаны выцеснілі карнікаў з зоны. Аналагічны бой быў праведзены атрадам

імя М. I. Кутузава 11 красавіка 1944 г. У красавіку 1944 г. ў брыгадзе былі 493 партызаны. Яна правяла 5 баёў і засад, узарвала 3 чыгуначныя эшалоны, 58 рэек, разбіла і пашкодзіла 32 аўтамашыны, разбурыла некалькі дзесяткаў кіламетраў тэлефоннай сувязі. У чэрвені 1944 г. брыгада правяла 24 дыверсіі — падарвала 11 чыгуначных эшалонаў, 2 масты, 16,6 км тэлефоннай сувязі. Правяла 7 адкрытых і засадных баёў. 20 чэрвеня ўдзельнічала ў «рэйкавай вайне», на ўчастку Лясная — Ганцавічы падарвала 461 рэйку. Атрад імя Лазо за гэты час падарваў 5 эшалонаў і тройчы рэйкі на чыгунках Баранавічы — Слуцк і Баранавічы — Лунінец. 4 ліпеня 1944 г. брыгады 19-я імя Молатава і 20-я імя Грызадубавай вялі бой па захопу моста цераз р. Шчара на Варшаўскай шашы. Каля в. Мінічы партызаны падбілі з супрацьтанкавых ружжаў 2 варожыя танкі.

Сярод насельніцтва партызаны праводзілі шырокую палітыка-масавую работу. Надзейным памочнікам у гэтай справе была газета «Савецкі патрыёт» — орган Ляхавіцкага падпольнага райкома КП(б)Б, а таксама шматлікія лістоўкі. З кастрычніка 1943 г. друкарня газеты «Савецкі патрыёт» знаходзілася пры атрадзе імя С. Г. Лазо ў Машукоўскім лесе, потым у 19-й брыгадзе імя В. М. Молатава. Партызанскія агітатары і сувязныя інфарма-валі насельніцтва пра падзеі на франтах, у савецкім тыле, тлумачылі савецкім грамадзянам намеры акупантаў. У час аднаго такога наведвання населеных пунктаў гераічна загінулі палітрук I. А. Кушынскі і сакратар камсамольскай арганізацыі В. Я.   Гараўцоў.

Брыгада мела калектыў мастацкай самадзейнасці на чале з камандзірам роты Я. Л. Шэвелевым. Канцэрты наладжваліся ў атрадах, сярод жыхароў навакольных вёсак, у сямейным лагеры.

Народным мсціўцам дапамагалі мясцовыя патрыёты, яны перадалі партызанам 170 вінтовак, 18 аўтаматаў, 8 кулямётаў, шмат боепрыпасаў, забяспечвалі харчаваннем і адзеннем, удзельнічалі ў баявых аперацыях, вялі разведку. Звесткі пра варожыя аб’екты ў Баранавічах збіраў У. Ф. Ізотаў і рэгулярна перадаваў партызанам праз патрыётак з в. Востраў В. С. Чэшку і Н. П. Васіну.

У баявых аперацыях вызначыліся радавыя Л. Г. Тунік, Р. I. Якаўлеў, камандзіры ўзводаў А. Р. Смушкевіч, К. I. Тулаеў, Я. Р. Ганчарэнка, М. Я. Кудрэвіч, Д. А. Бязрукаў, В. Ф. Каплін, А. I. Любімаў, камандзір роты Ц. М. Белавусаў, памочнік камісара атрада па камсамолу 3. С. Салдатава. Падрыўніца Зіна Валчок удзельнічала ў падрыве 13 эшалонаў. Восенню 1942 г. 18-гадовая дзяўчына з мяшком толу і поўнай салдацкай выкладкай прай-шла па варожым тыле ад Тарапца да клецкіх лясоў. Адсюль яна выйшла на падрыў свайго першага эшалона.

Сустрэча партызан з наступаючымі войскамі Чырвонай Арміі адбывалася з 6 па 10 ліпеня 1944 г. паатрадна. Для паспяховага руху наперад савецкіх войск партызаны рамантавалі дарогі, будавалі масты і пераправы. Злучылася з Чырвонай Арміяй 505 партызан. 140 чалавек было перададзена ў армію. За ўвесь перыяд баявых дзеянняў брыгада страціла забітымі і прапаўшымі без вестак 27 партызан.

Партызанская брыгада 20-я імя В. С. Грызадубавай створана ў ліпені 1943 г. Да верасня 1943 г. называлася па прозвішчы камандзіра Ц. М. Сухарукава, потым ёй прысвоена імя В. С. Грызадубавай, у студзені 1944 г. № 20. Паводле задумы БШПР брыгада стваралася для дзеянняў у Быценскім раёне. З гэтай мэтай у савецкім тыле са слухачоў партызанскіх школ была арганізавана ініцыятыўная група з 6 чалавек. У яе ўвайшлі лейтэнант Ц. М. Сухарукаў, два радысты і падрыўнікі. 5 мая 1943 г. групу самалётамі даставілі ў Любанскі раён, дзе Ц. М. Сухарукаў з партызан, вылучаных Мінскім і Палескім злучэннямі, сфарміраваў атрад (103 чалавекі). Партызаны здабылі ў варожых гарнізонах коней і ў чэрвені адправіліся ў Быценскі раён. Каля в. Вялікі Рожан партызаны спыніліся, каб атрымаць авіягруз. Тут атрад быў разгрупаваны на невялікія ініцыятыўныя атрады «За Радзіму», імя В. П. Чкалава, імя М. Ф. Сільніцкага, імя А. М. Матросава і Ф. С. Чарнова. У жніўні да брыгады далучыўся атрад імя С. М. Кірава (у лістападзе 1943 г. вылучаны ў асобны). Брыгада базіравалася ў раёне вёсак Будча, Заастравечча, Лактышы, там яе расшукаў 24 верасня сакратар Быценскага падпольнага між-райкома КП(б)Б Р. Дз. Румянцаў і накіраваў да Выганаўскага возера. Штаб брыгады размясціўся ў лесе каля в. Свяціца, атрады базіраваліся каля в. Залужжа, Раздзялавічы, Тухавічы, Рагачы. У снежні ў складзе брыгады арганізаваны Раздзялавіцкі, Тухавіцкі і Залужскі атрады самаабароны. Атрады імя Сільніцкага (88 чал.) і Чарнова (70 чал.) з-за малалікасці былі расфарміраваны, іх асабовы склад быў перададзены ў іншыя атрады.

Камандзіры брыгады Ц. М. Сухарукаў (ліпень — верасень 1943). С. С. Жарыкаў (верасень — кастрычнік 1943, выконваючы абавязкі), В. З. Іваноў   (кастрычнік   1943 — ліпень    1944).    Камісары М. I. Засмужац (жнівень — кастрычнік 1943, выконваючы абавязкі), В. З. Іваноў (кастрычнік 1943). Р. Дз. Румянцаў (кастрычнік 1943 —май 1944). I. Я. Пархоўчанка (май — ліпень 1944). Начальнік штаба В. X. Свірын (верасень — снежань 1943), А. М. Данілаў (снежань 1943 — ліпень 1944). Брыгада злучылася з часцямі Чырвонай Арміі 12 ліпеня 1944 г. ў складзе трох партызанскіх атрадаў і трох атрадаў мясцовай самаабароны, налічвала 762 чалавекі. Страты забітымі і без вестак прапаўшымі  склалі  24 партызаны.

Атрад імя В. П. Чкалава. Арганізаваны ў ліпені 1943 г. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 192 партызаны. Камандзіры Я. П. Луцэнка (ліпень 1943 — май 1944). В. В. Ляхавой (май — ліпень 1944). Камісар А. С. Сяўрук (люты — ліпень 1944). Начальнікі штаба А. Д. Садыкаў (ліпень — лістапад 1943), I. Р. Лозбін (лістапад 1943 —студзень 1944), Мацэнка (студзень — красавік 1944, выконваючы абавязкі), А. М. Мельнікаў  (красавік — ліпень 1944).

Атрад імя А. М. Матросава. Арганізаваны ў ліпені 1943 г. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 191 партызана. Камандзіры атрада I. К. Баранаў (ліпень — снежань 1943). I. Дз. Вярэніч (снежань 1943 — ліпень 1944). Камісары А. С. Бухман (лістапад — снежань 1943), I. Н. Жаўтагірка (снежань 1943 — ліпень 1944). Начальнікі штаба I. Р. Лозбін (ліпень — лістанад 1943). 3. М. Мукацар (лістапад — снежань 1943), М. П. Нерушаў (люты — чэрвень 1944), Аляксей I. Канаплянік (чэрвень — ліпень 1944).

Атрад «3а Радзіму». Арганізаваны ў ліпені 1943 г. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 192 партызаны. Камандзіры атрада В. З. Іваноў (ліпень — кастрычнік 1943), В. В. Ляхавой (кастрычнік — лістапад 1943). М. I. Засмужац (лістапад — снежань 1943), В. X. Свірын (снежань 1943 — красавік 1944). М. А. Савін (красавік — ліпень 1944). Камісар Антон I. Ка-наплянік (студзень — ліпень 1944). Начальнік штаба А. I. Данілаў (ліпень — снежань 1943). Аляксей I. Канаплянік (снежань 1943 — чэрвень 1944), М. П.  Нерушаў   (чэрвень — ліпень  1944).

Атрад імя М. Ф. Сільніцкага. Арганізаваны ў ліпені 1943 г., у снежні расфарміраваны. Камандзіры М. I. Засмужац (ліпень — жнівень 1943), В. В. Лабанаў (жнівень — снежань 1943). Камісары А. М. Мельнікаў (кастрычнік — лістапад 1943). I. Н. Жаўтагірка (лістапад — снежань 1943).Начальнікі штаба В. X. Свірын (ліпень — верасень 1943), М. П. Нерушаў (лістапад — снежань 1943).

Раздзялавіцкі атрад мясцовай самаабароны. Створаны ў снежні 1943 г. з жыхароў в. Раздзялавічы (Ганцавіцкі раён). На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 71 чалавека. Камандзіры С. М. Дронь (снежань 1943), З. М. Мукацар   (снежань  1943 — ліпень  1944).

Залужскі атрад мясцовай самаабароны. Створаны ў снежні 1943 г. з жыхароў в. Залужжа. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 55 чалавек. Камандзір А. С. Харланаў (снежань 1943 — ліпень 1944).

Тухавіцкі атрад мясцовай самаабароны. Створаны ў снежні 1943 г. з жыхароў в. Тухавічы. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 41 чалавека. Камандзіры М. М. Гапановіч (снежань 1943), Д. В. Астапенка (сака-вік 1944), С. Ф. Ісакаў (сакавік — май 1944).

Асноўныя баявыя дзеянні брыгада вяла на чыгунках, што праходзяць з Баранавіч на Брэст, Лунінец, Мінск. У верасні 1943 г. атрады імя В. П. Чкалава, імя А. М. Матросава і імя М. Ф. Сільніцкага каля станцыі Люсіна правялі 6 аперацый па разбурэнню чыгуначнага палатна, папсавалі 409 рэек. У кастрычніку партызаны падарвалі мост на дарозе паміж в. Малькавічы і Люшча, у засадным баі каля в. Востраў 5 кастрычніка абстралялі 3 штабныя машыны, каля станцыі Люшча падарвалі 646 рэек. У канцы кастрычніка атра-ды імя В. П. Чкалава і «За Радзіму» знішчылі поезд на вузкакалейцы Баранавічы — Крывошын. Жыхары вёсак Рагачы і Востраў разбурылі каля 2,3 кмправадной сувязі. 15 лістапада жыхары в. Ліпск знішчылі 3 км сувязі — спілавалі слупы, парвалі і схавалі дрот. Праз тыдзень яны разам з атрадам імя Сільніцкага ўдзельнічалі ў разбурэнні вузкакалейкі каля в. Востраў. 23 лістапада 1943 г. жыхары вёсак Залужжа і Любейкі разам з партызанамі атрада імя В. П. Чкалава разбурылі вузкакалейку паміж Востравам і Крывошынам. У красавіку 1944 г. брыгада правяла 5 баёў з ворагам, зрабіла налёт на варожы гарнізон у в. Кулікі, разам з 19-й партызанскай брыгадай імя В. М. Молатава правяла бой супраць карнікаў каля в. Залужжа. 20 чэрвеня 1944 г. брыгада ўдзельнічала ў аперацыі «рэйкавая вайна» на ўчастку чыгункі Быцень — Лясная. Паводле загаду штаба злучэння партызаны брыгады разам з 19-й партызанскай брыгадай імя Молатава вялі бой з праціўнікам па захопу моста цераз р. Шчару на шашы Брэст — Масква. Пры сустрэчы з перадавымі войскамі Чырвонай Арміі партызаны аказвалі ёй дапамогу: рамантавалі дарогі, пабудавалі 9 мастоў і часовых перапраў, ачышчалі тэрыторыю ад асобных груп праціўніка. За ўвесь перыяд баявых дзеянняў брыгада падарвала 1571 рэйку, 30 эшалонаў, у т. л. 21 эшалон на чыгунцы Брэст — Мінск.

Партызанскі фронт // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 210-216.

Антыфашысцкае супраціўленне

 Найбольш дзейснымі формамі супраціўлення фашысцкай навале былі партызанскі рух, падпольная барацьба, агітацыйная прапаганда, эканамічны сабатаж, невыкананне дырэктыўных указанняў і загадаў ваенна-акупацыйных улад.

3 1942 г. на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна дзейнічалі партызанскія атрады: імя М. Шчорса, M. I. Кутузава, Г. К. Жукава, С. Лазо, A. С. Матросава, М. Ф. Сільніцкага, В. I. Чапаева. Арганізатарамі і кіраўнікамі партызанскага руху на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна ў гады Вялікай Айчыннай вайны былі І. М. Банаў, А. П. Брынскі, С. К. Дзесюкевіч. Асноўным касцяком гэтых атрадаў былі воіны і камандзіры Чырвонай арміі, якія не здолелі выйсці з акружэння, a таксама разведчыкі, радысты, накіраваныя з-за лініі фронту. Атрады здзяйснялі дыверсіі на жалезнай дарозе ў Ляхавіцкім і Ганца-віцкім раёнах, a таксама на шасэйных і грунтавых дарогах.

Поспех барацьбы супраць акупантаў шмат y чым залежыў ад супрацоўніцтва партызан і насельніцтва. Дзейнасць партызан падтрымлівалася большасцю мірнага насельніцтва.

 З успамінаў Леакадзіі Іосіфаўны Іваноўскай

 Я нарадзілася ў весцы Лапацічы. Дзявочае прозвішча — Татарыновіч. У сям’і было шасцёра дзяцей. Старэй­шым за ўсіх быў брат, Іосіф, a сярод дзяўчат — я. Да вайны закончыла сем класаў. Сёмы клас закончыла ў г. Баранавічы. Да вайны брат служыў y палякаў, a пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР — y Чырвонай арміі.

На пачатку вайны быў адкамандзіраваны ў Маскву, вучыўся на радыста. Затым камандаванне накіравала яго ў Баранавічы для стварэння падполля. На самалёце брата пераправілі цераз лінію фронту і высадзілі ў Машукоўскім лесе.

У снежні 1942 года праз лінію фронту была перапраўлена група дэсантнікаў пад кіраўніцтвам К. П. Арлоўскага. 3 арганізацыяй партызанскага атрада імя Лазо, якім кіраваў Арлоўскі, брат сказаў усім нам дапамагаць партызанам. Сястра шыла з парашутаў кашулі, рабіла бінты. Маці часта выпякала хлеб, a тата неаднойчы хадзіў y іншыя вёскі ў разведку. 3 1943 года брат застаўся працаваць y немцаў бухгалтарам. Я была ў яго сувязной. 3 нашай сям’і толькі я добра ведала Баранавічы, свабодна магла размаўляць на нямецкай мове, таму і выбар брата быў невыпадковы. Мне часта даводзілася хадзіць па вуліцах горада і запамінаць размяшчэнне нямецкіх устаноў.

Па вул. Савецкай за калючым дротам знаходзіўся лагер для ваеннапалонных. Падпольшчыкі даведаліся, што хутка вялікая партыя вязняў будзе расстраляна. Быў распрацаваны план уцёкаў. Нямалая роля ў здзяйсненні гэтага плана была адведзена і для мяне. Неабходна было ўважліва сачыць і запамінаць, як ходзяць нямецкія вартавыя. Засякаць, колькі часу вартавому спатрэбіцца прайсці з аднаго канца ла­гера ў другі. A потым, улучыўшы момант, перадаць вязням нажніцы і рукавіцы. Дзяўчына не так выклікала падазронасць y нямецкіх вартавых, як мужчына. Заданне было выканана.

Пасля вызвалення Чырвонай арміяй нашага раёна я засталася працаваць y г. Ляхавічы, ды толькі ненадоўга. Хутка атрымала павестку з ваенкамата. Мяне накіравалі на курсы радыстаў. Прывезлі ў Баранавічы, a потым вечарам пераправілі на вучэбны пункт, які размяшчаўся на станцыі Лясная. Тут нам выдалі зброю. Вучылі адрозніваць самалёты па малюнках. Прабылі мы ў Лясной 15 месяцаў, a потым нас пераправілі пад Гродна. Потым былі курсы тэлефаністак, a праз чатыры месяцы накіравалі на ўсходнія землі Германіі. Праз паўтара месяца Германія капітуліравала. На сцяне ў Берліне мы таксама пакінулі свае надпісы.

3 успамінаў Івана Іванавіча Лесніка

  У часы вайны я быў партызанскім сувязным. Mне неабходна было збіраць звесткі аб колькасці эшалонаў, якія рухаліся з фашысцкай тэхнікай і салдатамі на ўсход з Лунінца і на Баранавічы, аб колькасці нямецкіх салдат y бункерах, якія ахоўвалі жалезную дарогу, ды і наогул пра перамяшчэнні фашысцкіх войскаў праз тэрыторыю маёй вёскі Старыя Буды. Сабраныя звесткі перадаваў y партызанскі атрад імя С. Лазо 19-й брыгады імя Молатава.

У гэтым жа атрадзе змагаліся з ворагам і мае стрыечныя браты: Пятро Сцяпанавіч і Яўген Сцяпанавіч Леснікі. Партызанскі лагер дыслацыраваўся ў Машукоўскім лесе. Менавіта ў гэтым лесе ў дамоўленым месцы каля старога дуба адбываліся мае сустрэчы з партызанамі. Але часцей мы абменьваліся запіскамі, якія захоўваліся ў дупле дуба. Мяне вельмі добра ведалі Жук Антон з Пе-рахрэсця і Алена Віктараўна Пацкевіч. Яны зараз пражываюць y г. Ляхавічы.

Насельніцтва актыўна дапамагала партызанам прадуктамі харчавання, адзеннем, зборам і рамонтам зброі. Многія жыхары ўдзельнічалі ў баявых і дыверсійных аперацыях. Сустрэча партызан з наступаючымі войскамі Чырвонай арміі адбылася 6-10 ліпеня 1944 года, партызаны аказвалі ім пасільную дапамогу: рамантавалі дарогі, пабудавалі 9 мастоў і часовых перапраў, ачысцілі тэрыторыю ад асобных груп фашысцкіх захопнікаў.

 З успамінаў Івана Іванавіча Лесніка

  Пасля вызвалення Ляхавіцкага раёна ад фашысцкіх захопнікаў y чэрвені 1944 года я пайшоў y рады Чырвонай арміі, дзе прайшоў ваенную падрыхтоўку ў г. Вязьма, што пад Масквой. Затым мяне накіравалі ў Мінск. У Мінску быў сфарміраваны эшалон, які накіроўваўся на фронт.

У кастрычніку 1944 года мне пашчасціла трапіць y 3-ю гвардзейскую дывізію 8-й гвар-дзейскай артылерыйскай брыгады 214-га гвардзейскага Віцебскага Чырвоназнамённага ордэна Кутузава палка наводчыкам 122-й мінамётнай гарматы. Трацяя гвардзейская дывізія была рэзервам, і камандаваў ёю генерал-маёр Папоў.

Змагацца давялося з ворагам на тэрыторыі Літвы. Неўзабаве мы атрымалі звесткі, што фашысцкія танкі прарвалі абарону і рухаюцца ў накірунку пашых батарэй. Мы вырашылі рыхтавацца да бою. Разлікі занялі свае месцы. Усе ў напружанні чакалі танкаў, якія не прымусілі сябе доўга чакаць. Пры з’яўленні першых нямецкіх танкаў капітан Буланкоў аддаў загад падпусціць іх як мага бліжэй і толькі тады адкрываць агонь. Праз некалькі хвілін прагучала каманда: “Падрыхтавацца да бою!”.

3 кожнай секундай адлегласць скарачалася. Трыста, дзвесце, сто метраў… Напружанне расло. Кожны гарматны разлік ужо выбраў сабе мішэнь. Капітан рэзка ўзмахнуў рукой. Словы каманды прывялі ў рух усю батарэю. Ударылі па ворагу. Стралкі адкрылі ружэйна-кулямётны агонь па варожых бронетранспарцёрах. 3 палаючых машын выскоквалі гітлераўскія салдаты, але тут жа яны трапялі пад трапны агонь нашых салдат. Вораг, відаць, не чакаў такога супраціўлення. Мы бачылі, што некаторыя варожыя танкі падаліся назад, каб схавацца за ўзгоркам.

Першы націск быў адбіты. Толькі сем фашысцкіх танкаў засталіся дагараць на полі бою. У гэтым баі мною былі падбіты два танкі. За гэта я быў прадстаўлены да ўзнагароды “Медаль за мужнасць». У наступных баях мы падтрымлівалі агнём пяхоту, рухаючыся ў накірунку да граніцы Усходняй Прусіі.

У пачатку снежня 1944 года нашы войскі з баямі выйшлі да Усходняй Прусіі. Пpaгучала каманда: “Замацаваць артылерыйскія гарматы і акапацца!”. Тут прастаяла наша батарэя да 13 студзеня 1945 года. Ішла падрыхтоўка да самага магутнага наступлення на тэрыторыі фашысцкага логава. 13 студзеня 1945 года y шэсць гадзін раніцы прагучала каманда: “Падрыхтавацца да бою!”. Ад камандавання ішло ўказанне камандзіру ўзвода лейтэнанту Каралёву, як весці бой.

Праз некаторы час прагучала каманда: “Па мішэні нумар адзін – беглы агонь!”. Бой працягваўся дзве гадзіны. Гэта была артпадрыхтоўка па ўсім фронце. Далейшыя нашы баі праходзілі на занятай пазіцыі. Затым 3-я гвардзейская дывізія была ў рэзерве Вярхоўнага Галоўнакамандуючага.

Мне давялося ўдзельнічаць y вызваленні Дрэздэна, Кёнігсберга, Берліна. 3 усіх баёў мне найбольш запомніўся бой за Кёнігсберг. З 27 па 28 лютага 1945 года 3-я гвардзейская дывізія, якой камандаваў генерал-маёр Папоў, займала агнявыя рубяжы на адкрытай мясцовасці на дзесяткі кіламетраў.

Ад самага Кёнігсберга мясцовасць была пакрыта льдом. З-за гэтага нельга было капаць траншэі для разліку. Гарматы і боепрыпасы засталіся стаяць на ледзяной паверхні. Гарматы ўмацоўваліся прама ў лёд.

Дваццаць восьмага лютага 1945 года нашай дывізіяй была праведзена артпадрыхтоўка. Магчыма, на ствол адной гарматы мы выпусцілі каля 40 снарадаў. Нам тады здалося, што ўжо ні аднаго жывога месца не засталося, не гаворачы ўжо пра людзей.

Спакойна і ціха стала на нашым участку фронту. Але гэта цішыня была нядоўгай. Немцы пачалі весці агонь па нашых агнявых пазіцыях. Мы таксама адкрылі агонь з сваіх знакамітых «кацюш». Нямецкія гарматы змоўклі. Затое потым на нашы пазіцыі немцы кінулі танкі. Вельмі цяжка нам давялося з-за таго, што мясцовасць была адкрытая. Ды і снарады ў нас засталіся толькі фугасныя. Але ўсё ж мы здолелі адбіць гэту танкавую атаку ворага.

Бой быў вельмі цяжкі. Шмат загінула і нашых салдат. Мяне параніла асколкам снарада ў левы бок, але я не пакінуў поля бою. Разлік быў поўнасцю выведзены з баявой гатоўнасці. Тады наводчыкам становіцца намеснік камандзіра палка па палітчасці маёр Афоній. Я, сцякаючы крывёю, зараджаў яму гармату. Варожыя танкі мы так і не прапусцілі. Праз некаторы час да нас падаспелі санітары і, выдаліўшы асколак, зрабілі мне перавязку. Яны перавязвалі параненых салдат і рыхтавалі іх да адпраўкі ў шпіталь.

Праз некаторы час на пазіцыю прыбыў камандзір 3-й гвардзейскай дывізіі генерал-маёр Папоў і камандзір нашага 214-га гвардзейскага палка падпалкоўнік Новікаў. Ён выступіў перад салдатамі з наступнымі словам: “Таварышы салдаты! Ваш Кёнігсбергскі гераічны подзвіг увойдзе ў гісторыю. Вечная памяць героям, якія загінулі ў баях!…”.

За гэты бой я быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі і медалём “За баявыя заслугі”. ІІрыкладна ў канцы сакавіка 1945 года, пасля шпіталю, я быў накіраваны ў сваю вайсковую часць 214-га гвардзейскага палка 3-й дывізіі, дзе і працягваў біць ворага.

У Берліне мне таксама давялося пабываць, таму што нашу дывізію перакінулі для нанясення асноўнага агню пa Рэйхстагу. Пасля капітуляцыі Германіі нашу дывізію накіравалі ў Манголію, дзе мы падышлі да граніц Маньчжурыі. Тут нам ужо давялося ваяваць з японскімі самураямі. I толькі ў снежні 1946 года я быў дэмабілізаваны.

 З успамінаў Ядаігі Міхайлаўны Ходар

 Шостага студзеня 1944 года на дарозе ў Брадах партызанамі быў пакінуты “падарунак” немцам. На гатай міне ўзарвалася павозка з паліцаямі, якія ехалі разам з немцамі ў напрамку Мядзведзічаў. Раз’юшаныя немцы сагналі жыхароў бліжэйшых хутароў Куршынавічаў, якія стаялі недалёка ад той дарогі, і павялі ўсіх нас y Новы двор на расстрэл. Нe выказаць таго страшнага моманту, які нам давялося ў той дзень перажыць. Мама нас усю дарогу супакойвала. У думках мы развітваліся з жыццём. Калі мы былі ўжо блізка да месца расправы, на дарозе з’явіўся легкавы аўта-мабіль y суправаджэнні матацыклістаў. I тут здарылася непрадбачанае не толькі для нас, але і для немцаў, якія вялі нас на расстрэл.

Легкавы аўтамабіль рэзка затармазіў. Адчыніліся дзверы і на дарогу выйшаў нямецкі афіцэр гадоў сарака. Ён паклікаў афіцэра, які ўзначальваў гзты смяротны эскорт, і пачаў распытваць пра нас. Доўга яны аб нечым спрачаліся. Той афіцэр, які вёў нас на расстрэл, часта паўтараў слова «партызан». Затым, махнуўшы на яго рукой, нямецкі афіцэр звярнуўся да нас на польскай мове. Ён спытаў: «За што вас вядуць на расстрэл?».

ІІерабіваючы адзін аднаго, людзі пачалі расказвадь яму, што іх вядуць расстрэльваць за партызанскую міну, якая ўзарвалася на дарозе недалёка ад іх хутароў. Пасля гэтага нямецкі афіцэр разка павярнуўся да таго афіцэра, які вёў нас на смерць, і загадаў яму ўсіх адпусціць. Доўга той не згаджаўся з загадам старэйшага па званні немца, aпотым усё ж такі нас адпусцілі дамоў.

Уce мы, хто тады перажыў гэту жудасную мінуту, дамоў но вярнуліся. Уцяклі ў лес, y Навінкі. Там яшчэ з пачатку вайны былі выкапаныя намі зямлянкі. У іх мы і жылі да прыходу Чырвонай арміі.

 3 успамінаў Уладзіміра Mацвеевіча Шпака

 У нашай сям’і было шасцёра хлопцаў. Старайшы брат Пятро як да вайны, так і падчас яе працаваў працаваў на чыгуначнай станцыі ў Новых Будах. Таму і не быў вывезены на прымусовыя работы ў Германію. Ён меў сувязь з партызанамі. Пра гэта здагадаліся бацькі. Часта праводзіў партызан праз нямецкі патруль для здзяйснення дыверсій на чыгунцы. У ноч з 5 на 6 студзеня 1944 года партызаны зрабілі засаду на немцаў. Па іх звестках, раніцай 6 студзеня павінен быў ехаць важны нямецкі начальнік.

І сапраўды, раніцай ехалі нямецкія машыны, а партызаны ўжо чакалі іх у Брадах. Падрыхтавалі па дарозе і “гасцінец”, ды толькі на яго наехала павозка з паліцаямі. Партызаны расстралялі і немцаў з адной нямецкай машыны. Сілы былі няроўныя. Таму партызаны адступілі ў лес. Брат Пятро, ускочыўшы ў хату, крыкнуў, каб усе хутка апраналіся і разам з ім уцякалі ў лес. Гэта потым ён растлумачыў, што немцы гатовыя расстраляць усіх жыхароў бліжэйшых хутароў з-за дыверсіі партызан на дарозе.

Спачатку мы жылі ў сямейным лагеры, a потым на хутары Кірыліка Ігнація ў Стараселлі. Вясной перабраліся ў лясную зямлянку. І толькі з прыходам Чырвонай арміі змаглі вярнуцца ў вёску Куршынавічы. Шостага студзеня 1944 года немцы спалілі ўсе дамы, якія стаялі непадалёку ад дарогі, што праходзіла праз Буды, у тым ліку і наш.

 З успамінаў Франі Адамаўны Ходар

 У пачатку ліпеня 1944 года мы ўжо ведалі аб хуткім вызваленні Чырвонай арміяй. У гэты час немцы вельмі былі раз’юшаныя. Дома начаваць мы баяліся, таму начаваць хадзілі пад лазню Болтуця, а потым за Балотнава ў лес уцякалі.

Доўгачаканы дзень вызвалення настаў. Мы з радасцю віталі нашых салдат. Толькі па лясах яшчэ бадзяліся невялікія групоўкі нямецкіх салдат і паліцаяў.

 Доўгачаканае вызваленне, выпакутанае ў віхурныя ваенныя гады, прыйшло на беларускую зямлю! Каштоўнасць непераможнай сілы жыцця па-новаму асэнсоўвалася ў свядомасці людзей. Вялікія подзвігі, здзейсненыя нашымі прадзедамі ў імя любові да свайго краю, Радзімы, назаўсёды застануцца ў памяці народа. Ахвяраваўшы сваім жыццём дзеля незалежнасці роднага краю, яны далі магчымасць будучаму пакаленню жыць і працаваць пад мірным бязвоблачным небам.

Станіславовіч, М. Памяць роднай зямлі : [Вялікая Айчынная вайна ва ўспамінах жыхароў вёскі Куршынавічы] / Марына Станіславовіч // Гісторыя : праблемы выкладання. – 2009. – № 6. – С. 38-43 ; № 7. – С. 52 – 56.- Вытрымкі з артыкула.

  

ПАДРЫЎНІК

 Сям’я была вялікая — акрамя Мікалая, яшчэ чатыры сястры і брат. 3 малых гадоў хлопец дапамагаў бацьку па гаспадарцы, пасвіў вясковы статак, хадзіў на падзённыяра­боты да пана Патоцкага. Пайшоў у школу, але вучыцца было цяжка, бо ўсе прадметы выкладаліся на польская мове.

Доўгачаканае вызваленне прыйшло ў верасні 1939 г. Пры падзеле панскай зямлі бацьку Мікалая далі ўчастак. Сям’і стала лягчэй жыць. У вёсцы была адкрыта сямігодка, дзе выкладанне вялося на роднай мове. Мікалай пачаў вучыцца, марыў стаць лётчч­кам, але пачалася вайна.

Усевалад Юрчэня, аднакласнік Галамбеўскага, успамінаў, што адной з любімых кніг Мікалая ў гады вайны была «Як гартавалася сталь» М. Астроўскага.

Ішоў 1942 год. Юнакі рыхтаваліся да дыверсій, шукалі зброю. Неўзабаве Галамбеўскі і Юрчэня сталі партызанамі атрада А. П. Брынскага. Мікалай спачатку быў разведчыкам, а потым падрыўніком. Урач атрада У. А. Лекамцаў успамінаў, як аднойчы яны з Мікалаем пайшлі на чыгунку, каб узарваць эта­лон. Месца выбралі на перагоне Буды — Ганцавічы. Мікалай хутка зрабіў падкоп, паклаў 5 кг узрыўчаткі і пачаў размотваць шнур. Набліжаўся эшалон з гаручым. Мікалай пацягнуў за шнур, і чырвоным феерверкам успыхнуў увесь цягнік. На ліку Галамбеўскага гэ­та быў 4-ы эшалон.

Герой Савецкага Саюза Антон Пятровіч Брынскі ў сваіх успамінах напісаў: «…Прыпыняюся каля кастра і некаторы час гляджу, як майструюць нешта самыя маладыя партызаны нашага атрада — Мікалай Галамбеўскі і Іван Кравец… Галамбеўскі — камсамолец. Я пацікавіўся, што яны майструюць. Ко­ля растлумачыў, што гэта будзе міна для крывошынскай вузкакалейкі. У палене прапальвалі дзірку, клалі туды тол, устаўлялі запал, замазвалі, каб было непрыкметна і падкідвалі ў паленіцу, адкуль немцы бралі дровы для топкі паравозаў. Адзін паравоз быў узарваны такімі мінамі на ліпскіх хутарах, калі стаяў пад пагрузкай, другі — на станцыі Крывошын».

У 1943 г. партызанскія атрады актывізавалі баявую дзейнасць на камунікацыях ворага. Мікалая Галамбеўскага перавялі ў разведгрупу, якой камандаваў Герой Савецкага Саюза Іван Мікалаевіч Банаў (партызанская клічка Чорны). У ліпені 1943 г. група вярталася з задання з-пад Слуцка. Да месца базіравання партызанскага атрада заставаласякіламетраў 20. Вырашылі прыпыніцца на адпачынак недалёка ад вёскі Крывошын. Двое з групы пайшлі на разведку, у бок вёскі Заліпенне, а Галамбеўскі і Уласаў засталіся намесцы. Ліпеньскае сонца прыпякала, а далё­кая дарога стаміла хлопцаў, і яны заснулі. Нейкі здраднік выдаў іх немцам. Фашысты падкраліся да партызан, і адзін з іх выстраліў у Галамбеўскага. Мікалай яшчэ паспеў схапіць ручны кулямёт, але другая куля смяротна яго параніла. Уласаву, адстрэльваючыся, удалося ўцячы.

Так са зброяй у руках загінуў наш зямляк Мікалай Галамбеўскі.                                                                               Леанід Чаранкевіч.

 

Чаранкевіч, Л. Падрыўнік : [пра Мікалая Галамбеўскага] // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 279-280.

Іх называлі “Сокалы”

 Імя легендарнага партызанскага камандзіра, мужнага разведчыка, Героя Савецкага Саюза Кірылы Пракопавіча Арлоўскага добра ведаюць жыхары Ляхавіцкага раёна. У гады Вялікай Айчыннай вайны са сваім атрадам ён праводзіў у тутэйшых месцах дзёрзкія і смелыя баявыя аперацыі супраць фашысцкіх захопнікаў.

К. П. Арлоўскі наведаў раён і пасля вайны. Асабліва запомнілася сустрэча, якая адбылася 6 ліпеня 1964 года на беразе Шчары каля вёскі Залужжа. У яго выступленнібылі такія словы: «Жыццё маё было складанай сумессю мірнага паху спе­лай збажыны і горкага парахавога дыму».

Не выпадкова ў Мышкавічах ля падножжа помніка К. П. Арлоўскаму — конскі плуг і вінтоўка, сведчанне яго ратных і працоўных подзвігаў. А яго ратныя подзвігіпачыналіся менавіта тут, у нашым краі, у час барацъбы з фашысцкімі захопнікамі. А было гэта так.

26 кастрычніка 1942 года, 45 гадоў   назад група храбрацоў у саставе К. П. Арлоўскага, Р. В. Івашкевіча, Хуста Лопеса, А. М. Блінова. М. Г. Калмыкова, А. А.Васілевіча, I. К. Туніка, I. К. Грыцаўца i I. I. Якубоўскага вылецела з Масквы ў тыл ворага. Ззаду засталася лінія фронту. Унізе, на горным фоне зямлі, раскінулася вялікаясветлая просціна Выганаўскага возера. Самалёт крыху звярнуў да лесу. Каманда — і ўжо ляцелі ў чорную бездань парашуты з гру­зам, за імі — байцы.

Гэтая група дэсантнікаў і паклала пачатак партызанскаму спецыяльнаму атраду «Сокалы», камандзірам якога стаў Раман — партызанская клічка К. П. Арлоўскага.

Каля ляснога возера Качайла, што недалёка ад вёскі Свяціца, размяшчалася ваенная база партызанскага атрада «Сокалы». У Свяціцы К. П. Арлоўскаму, які быў цяжкапаранены ў Машукоўскім лесе, была зроблена складаная аперацыя. Вучні Крывошынскай сярэдняй школы свята захоўваюць памяць аб партызанскім атрадзе К. П.Арлоўскага, вывучаюць яго гісторыю. У краязнаўчым музеі нашай школы адна з экспазіцый прысвечана партызанскаму атраду «Сокалы» і яго камандзіру.

Партызанскі атрад «Сокалы», які быў створаны 45 гадоў назад і яго бессмяротны камандзір К. П. Арлоўскі ўпісалі яркую старонку ў гісторыю Ляхавіцкага раёна.Чалавек-герой, камуніст К. П. Арлоўскі нязменна заставаўся ў руху барацьбітоў за новае жыццё. Ён жыў для людзей, і мы заўсёды павінны помніць аб гэ­тым.

3 мэтай увекавечання памяці героя прапаную ў вёсцы Свяціца на будынку школы ці ў іншым месцы ўстанавіць мемарыяльную дошку ў гонар партызанскага атрада«Сокалы» і яго мужнага і стойкага камандзіра К. П. Арлоўскага, чалавека з легенды, рыцара ратных і працоўных подзвігаў. Няхай тут заўсёды будуць кветкі.

А. Шавель, настаўнік.

 Шавель, А. Іх называлі “Сокалы” / А. Шавель // Будаўнік камунізму. – 1987. – 3 лістапада. – С. 3.

У лясах пад Свяціцай

 Шырока, урачыста адзначылі жыхары нашага раёна 50-годдзе вызвалення ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

Гэта тэма галоўная І ў рэдакцыйнай пошце апошняга часу. Аўтары шматлікіх лістоў услаўляюць веліч усенароднага подзвігу, выказваюць шчырае прызнанне і ўдзячнасць усім, хто бараніў у ліхалецце Айчыну, набліжаў светлы дзень вызвалення.

Актуальнай, хвалюючай гэта тэма будзе заставацца доўга – памяць не падуладна часу. Яшчэ не раз і не два вернемся мы да тых далёкіх гераічных падзей, што вызначылі наш лёс, прынеслі Вялікую Перамогу, 50-годдзе якой мы будзем адзначаць у наступным годзе.

Сёння змяшчаем адзін з лістоў, які прыйшоў з г. Ашмяны Гродзенскай вобласці. Абапіраючыся на архіўныя звесткі, аўтар расказвае аб разгортванні ў гады Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі раёна партызанскай барацьбы.

У лютым сёлетняга года споўнілася 50 гадоў з дня фарміравання брыгады імя Молатава, якая дзейнічала на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна. Яе касцяком стаў атрад імя Кутузава з саставу брыгады імя Фрунзе, што ваявала ў Мінскай вобласці. Да 17 лютага 1944 года брыгада сканцэнтравалася ў лясным масіве пад Свяціцай (камандзір капітан Каробкін В. І., камісар Дзесюкевіч С. К., начальнік штаба Астапаў А. Ф.).

На   момант    расфарміра вання   брыгада    налічвала 505   чалавек,   сярод   іх   49 жанчын.   Звыш   60   працэнтаў   яе   саставу   складала моладзь  ва ўзросце  да 26 гадоў, амаль 70  працэнтаў мясцовыя жыхары, астатнія – былыя    ваеннаслужачыя. Структура брыгады: штаб, каменданцкі ўзвод, узвод разведкі, тры атрады – імя Кутузава, імя Жукава, імя Лазо (камандзіры Пранякоў Б. А., Баранаў І. І., Каравы В. М.).

Раён дзеяння партызанскай брыгады вызначаўся вялікай насычанасцю гарнізонаў праціўніка, якія ўстанавілі пільны кантроль на дарожных і чыгуначных камунікацыях. Асабліва моцна ахоўваліся чыгунка Баранавічы-Лунінец, Баранавічы – Слуцк, шаша Брэст – Масква, подступы да якіх закрывалі провалачныя загароды і мінныя палі. Магчымасці манеўравання партызанскіх падраздзяленняў і  груп    абмяжоўваліся кантролем акупантамі падыходаў да берагоў ракі Шчара. Згодна з разведвальнымі данымі асобага аддзела брыгады (начальнік малодшы палітрук Засмужац) у зоне дзеяння брыгады вялікую пагрозу прадстаўлялі ўмацаваныя і добра ўзброеныя гарні-зоны, якія налічвалі звыш 1500 немцаў, уласаўцаў і паліцэйскіх.            Найбольш шматлікія гарнізоны праціўніка былі ў г. Ляхавічы, у вёсках Крывошын, Мядзведзічы, Ліпск, Рачканы, Ганчары, Стральцы, Востраў, Конькі, Жарабковічы.

За час свайго існавання брыгада знішчыла звыш 1000 чалавек жывой сілы праціўніка, пусціла пад адхон 22 эшалоны.         Аператыўныя зводкі камандавання брыгады  і  атрадаў   сведчаць  аб напружанай,            актыўнай баявой дзейнасці. Вось некаторыя з іх. Сакавік 1944 года – 66 партызан сумесна з падраздзяленнямі брыгады імя Грызадубавай вялі бой з немцамі і паліцэйскімі ў раёне вёсак Залужжа і Ліпск. 1 красавіка — група падрыўнікоў (камандзір Смушкевіч А. Р.) пускае пад адхон 56 платформ, гружаных танкамі і аўтамашынамі. 11 красавіка 1944 года атрад імя Кутузава вядзе бой з праціўнікам у раёне вёскі Залужжа. 18 красавіка дыверсійная     група    з     4 чалавек на чале з камандзірам узвода Куцэнка І. Г. падарвала эшалон з жывой сілай і тэхнікай на пераездзе Малькавічы – Русіно. 19 мая дыверсійная група з 5 чалавек атрада імя Кутузава (камандзір Гольдзак Н. Я) у трох кіламетрах ад г. Баранавічы, а 2 чэрвеня ў пяці кіламетрах ад горада пусціла пад адхон два эшалоны з жывой сілай праціўніка. 19 чэрвеня на перагоне Ляхавічы – Сакуны гэтая ж група зноў узарвала воінскі эшалон.

Актыўна вёў баявыя дзеянні партызанскі атрад імя Лазо. Згодна аператыўных даных толькі за два дні – 20 і 21 чэрвеня 1944 года падарваны     сотні     метраў чыгункі на ўчастку Баранавічы – Лясная. Групай партызан-падрыўнікоў у саставе Кудрэвіча Н. Я., Палайко Я. Г., Янава Н. Н., Машанскага, Місевіча (ініцыялы апошніх у архіве не ўказаны) пушчаны пад адхон эшалон з 28 вагонаў на ўчастку чыгункі Баранавічы-Слуцк, забіта звыш 200 немцаў. Група ў саставе партызан Халеўскага, Велітоўскага, Кульнова, Грандэ ў ноч з 30 чэрвеня на 1 ліпеня на дарозе Масква-Варшава падарвала грузавік з немцамі. Асабліва смела і энергічна дзейнічала дыверсійная група на чале з партызанкай Волчак 3. С.

Сур’ёзным баявым выпрабаваннем для брыгады імя Молатава з’явілася выкананне загада штаба злучэння па авалоданню стратэгічна важным мастом праз раку Шчара на шашы Масква-Варшава ў раёне вёскі Мінічы. Партызаны з гонарам выканалі сваё баявое заданне, уступіўшы ў бой з буйнымі сіламі праціўніка, падтрыманага артылерыяй і танкамі. Фашысты панеслі значныя страты ў жывой Сіле і баявой тэхніцы. Прычым, партызанам удалося вывесці са строю два нямецкія танкі.

У ходзе Беларускай наступальнай аперацыі часці Чырвонай Арміі вызвалілі Ляхавіцкі раён. Наступіў час расфарміравання брыгады. Згодна страявой запісцы штаба брыгады на 13 жніўня 1944 года 142 партызаны перададзены ў распараджэнне камандавання трэцяй арміі, 246 чалавек засталіся на партыйна-савецкай і гаспадарчай рабоце.

Слаўны баявы шлях брыгады імя Молатава завяршыўся, аднак памяць аб доблесных абаронцах Радзімы, якія  змагаліся  за яе свабоду і незалежнасць,назаўсёды            захаваецца ўдзячнымі нашчадкамі.

                                                                                 В. ЯКУШАЎ

 Якушаў, В. У лясах пад Свяціцай: [пра партызанскую брыгаду імя Молатава, якая дзейнічала на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна ]  / В. Якушаў // Ляхавіцкі веснік. – 1994. – 15 ліп.