Сядзібна-паркавы ансамбль у вёсцы Флер’янова. Эліза Ажэшка і Флер’янова.

Невядомае пра вядомых

«ЕН ПРОСТА ЯЕ РАЗЛЮБІЎ…»

Як у Элізы Ажэшкі з доктарам Зыгмундам Свянціцкім «не склалася»

Памятаеце выраз «Не везет мне в смерти — повезет в любви»? Калі яго перакуліць, потым вывернуць навыварат і скласці папалам, атрымаецца такое арыгамі лёсу, якое нямногім выпадзе. Я ведаю толькі дваіх.

Прынята лічыць, што наша самая знакамітая гродзенка — пісь- менніца Эліза Ажэшка — была жанчынай, шчодрай на пачуцці: памешчык Пётр Ажэшка, які стаў першым мужам, потым доктар Зыгмунд Свянціцкі, з якім «не склалася», за ім адвакат Станіслаў Нагорскі, які праз трыццаць гадоў стаў другім мужам, пасля яго смерці — малады афіцэр Францішак Гадлеўскі… Нават перапіску 67-гадовай Элізы Ажэшкі з 45-гадовым Тадэвушам Бохвіцам даследчыкі трактуюць як любоўную. Злітуйцеся: хіба ж можа чалавек кахаць так часта, так многа разоў за жыццё? Ці не перакулілі мы, вывернуўшы пры гэтым навыварат, само каханне — з такімі наіўнымі ўяўленнямі пра яго?.. Вельмі хочацца, каб пасля прачытання гэтай гісторыі, у якой няма ні кроплі прыдумкі, каханне паўстала перад чытачом у сапраўдным сваім абліччы — як пачуццё вялікае, адзінае і вечнае.

У кастрычніку 1899 года ў Гродне збіраецца чарговы з’езд сель- скагаспадарчага таварыства. Здавалася б, нічога асаблівага, але з той пары як стварылася гэта арганізацыя, ціхі маланаселены горад пачаў раптам пульсаваць жыццём: у гасцініцах цесна, па дамах візіты, на вуліцах узорныя парадак і элегантнасць, а ў вушах і на вуснах такая красамоўнасць, якой у іншыя дні не знойдзеш тут нават з ліхтаром Дыягена. Пані Эліза, хоць і выбрана ганаровым членам, у пасяджэннях і дыскусіях не ўдзельнічае: «паны грамадзяне з вёскі» наведваюць яе самі, што спраўляе ёй нямала прыемнага. Яна так і піша ў шматлікіх лістах, якія разлятаюцца з Гродна ва ўсе бакі: з-за з’езду, маўляў, многа бывае гасцей днём і вечарам. У адзін з такіх дзён на ганак яе шэрага дому ступілі два чалавекі: адзін стары, сівабароды, у элегантным капелюшы і з кіем, другі малады, у тоненькіх акулярах з круглымі шкельцамі, з прыгожымі чорнымі вусікамі і валасамі, укладзенымі ў строга сіметрычную, прыгладжаную алеем прычоску. «Зыгмунд Свянціцкі з сынам», — запісала пані Эліза ў дзённіку пад датай 29-е. I болей нічога не запісала. I не напісала нікому, ні ў якім лісце, што яе праз трыццаць гадоў наведаў той, каго яна моцна кахала, з кім марыла жыць шчасліва і доўга.

Доктар Зыгмунд Свянціцкі быў ганаровым членам заснаванага некалі з яго непасрэдным удзелам Мінскага сельскагаспадарчага таварыства. I вось прыехаў у Гродна падтрымаць калег-пачаткоўцаў. Ці мог ён абмінуць дом знакамітай пісьменніцы? Ці мог ён абмінуць яе дом?…

Яны пазнаёміліся яшчэ тады, калі яна была юнай жонкай Пятра, а Зыгмунд Свянціцкі — аднакурснікам дзевера Фларыяна, калі абодва — Фларыян і Зыгмунд — прыехалі з Пецярбурга на канікулы ў Людвінова. Але каханне ўзнікла пазней — калі Пётр і Фларыян за ўдзел у паўстанні былі сасланыя ў Сібір, а Эліза, не пажадаўшы паехаць за мужам, прыехала ў бацькоўскую Мількаўшчыну і пасялілася там, «як камедула», каб толькі пі- саць і чытаць, перапыняючыся хіба што на размовы з выпадковымі ві- зіцёрамі, пераважна сялянамі і яўрэямі. Лічыцца, што Зыгмунд знайшоў яе ў гэтым затачэнні дзякуючы першым надрукаваным творам. Атрымаўшы запрашэнне ў госці, ён правёў у Мількаўшчыне каля двух тыдняў. Гэты час яны патрацілі на прагулкі ў англійскім парку, выхады ў палі і лугі пад дэкламаванне вершаў і прамаўленне лацінскіх назваў сустрэтых па дарозе раслін. Доктар запаліў яе інтарэсам не толькі да батанікі і лаціны, але і да хіміі: «Як толькі ўстану і прывяду сябе ў парадак, а гэта значыць, не пазней чым а 10-й гадзіне, бяруся за хімію. Так, пішу выразна: за хімію, і няхай пан гэтаму не здзіўляецца: няўжо ж мы, жанчыны, не можам пераступіць парог святыні — дакладных навук?» — так яна піша галоўнаму рэдактару «Газеты польскай» Юзафу Сікорскаму, якому давярае свае сакрэты як бацьку. «Ты не ўяўляеш, што такое расстанне, што гэта значыць, — пасля радасных дзён, праведзеных з мілай сэрцу асобай, зноў застацца адной», — піша дачцэ Сікорскага Анэлі трохі пазней, калі доктар з’язджае.

Ён піша ёй гарачыя лісты, у якіх паведамляе, што жыве, нібьгга спа- ралізаваны, і не зробіцца зноў чалавекам да той пары, пакуль не атрымае права назваць яе сваёй жонкай. «I няхай пані мне нічога не піша пра тое, што гэта ніяк не магчыма, што гэта ніколі не здарыцца, — бачыць пані, што гэта прымушае мяне моцна пакутаваць», — выводзіць яго рука па-французску. «Лісты яго для мяне — і права, і стымул», — піша яна пасля прачытання такіх радкоў зноў Сікорскаму. «I права, і стымул» для таго, каб настойліва дабівацца разводу з Пятром. У ссылцы ў Пермскай губерні ён правёў два гады, у 1867-м вярнуўся па амністыі і пасяліўся ў Варшаве. Эліза спрабуе дабіцца прызнання іх шлюбу несапраўдным, робіць гэта праўдамі і няпраўдамі: нават спісвае з узросту цэлы год — нібыта вянчалася яна 15-гадовай, і потым усё жыццё будзе трымацца 1842 года нараджэння. Развод адбудзецца праз два гады, Эліза спусціць на яго шэсць тысяч рублёў — роўна столькі ж каштавала Пятру яго вясельная «экіпіроўка», уключаючы коней, карэты і іншае. Дзіўныя бываюць у жыцці супадзенні…

Восенню 1869-га да Сікорскага паляцела пісьмо з радкамі пра тое, што «свабода — вельмі мілая рэч, нават калі яе ўжо ніколі ніяк не выкарыстаць». Эліза і Зыгмунд рассталіся раней, у пачатку лета. «Ён проста яе разлюбіў», — сцвярджаюць адны, улічваючы хуткую яго жаніцьбу з пляменніцай Адама Міцкевіча. «Яна занадта многа патрабавала», — тлумачаць іншыя, маючы на ўвазе той выбар, перад якім яна яго, прэтэндэнта на прафесарскую кафедру ў Пецярбургу, паставіла: «Хто не хоча ахвяраваць усім дзеля таго, каб быць са мной тут, з тым я не магу быць нідзе». Такая вось рафінаваная патрыётка. У кожным яе творы з той пары назаўсёды паселяцца лацінскія выразы і «цудоўныя лекары», на бюрках якіх сустракаюцца «маляшоты» (такія падручнікі па фізіялогіі, пра якія даволі дасціпна гавораць героі аповесці «У клетцы»), выразы накшталт «лімфатычная натура», развагі пра атамы і іншая «медыцына», а ў лік захапленняў дадасца збор раслін для гербарыяў і іх сістэматызацыя паводле народнай і навуковай наменклатур. А ў Зыгмунда з яго жонкай Марыяй першай народзіцца дачка. Бацька назаве яе Лідзіяй: ці не ад Лізы тут першыя літары?

Як жа яны сустрэліся праз трыццаць гадоў, пра што гаварылі, што думалі, якія эмоцыі перажылі? Ніхто нічога пра гэта не ведае: ніводнай згадкі ні ў дзённіку Элізы, ні ў лістах. Нават чытанне паміж радкоў не выяўляе ніякіх сакрэтаў («Маўчаць і заўсёды маўчаць буду пра тое, што на мове простай называецца сэрцам жанчыны»…). Затое вось што выяўляюць подпісы: яшчэ 24 кастрычніка Эліза падпісвае ліст да Ядвігі Галяндэрскай як Ажэшка-Нагорская (як рабіла гэта з 1896-га дзень у дзень, пад кожным лістом да сяброў), а ўжо 31 кастрычніка ў паштоўцы, адрасаванай той самай Ядвізе, падпісваецца як Ажэшка. Адвакат Станіслаў Нагорскі, раман з якім пачаўся амаль адразу пасля растання з Зыгмундам, быў «клінам», з дапамогай якога яна спрабавала выбіць са свайго сэрца Свянціцкага. Відаць, гэта не атрымалася… Нагорскі, па словах Элізы, быў і «стрыжнем, вакол якога круцілася яе жыццё», і «асобай, даражэй за якую нікога не было ў цэлым свеце». Але тое, што адчувала яна ў дачыненні да яго (хоць было гэта па-сапраўднаму высокім і светлым пачуццём), з’яўлялася не столькі каханнем жанчыны да мужчыны, колькі яго сублімацыяй — абаронным механізмам, які перанакіроўвае энергію пачуцця ў бок дапушчальнага кампрамісу. Хутчэй за ўсё, трансфармаванай любоўю дачкі да бацькі: Эліза, як ведаем, асірацела ў два з пало вай гадкі і ўсё жыццё мела патрэбу ў псіхалагічнай апецы.

* * *

Ад той сустрэчы ў кастрычніку пройдзе яшчэ дзесяць з паповай гадоў, перш чым Эліза і Зыгмунд сустрэнуцца зноў, ужо назаўсёды.

9 (22) мая 1910 года «Літоўскі кур’ер» надрукаваў аб’яву такога зместу: «5 (18) мая ў Гродне памерла Эліза Ажэшка. Перанос цела ў Фару адбудзецца ў панядзелак 10 (23) мая а 10-й раніцы. Жалобнае набажэнства за душу памерлай у той жа дзень аб 11-й. Пахаванне на гарадскіх могілках а 2-й гадзіне апоўдні». Выходзячы кожную раніцу, «Літоўскі кур’ер» паспеў надрукаваць гэты тэкст ужо тройчы. Але чацвёрты раз плошча аб’явы была паменшана — знізу яго падпірала іншая аб’ява: «Зыгмунд Свянціцкі, доктар медыцыны, правадзейны стацкі саветнік, грамадзянін Гродзеншчыны памёр 8 (21) мая ў Мінску…» Далей пісалася, што жалобнае набажэнства адбудзецца ў кафедральным касцёле 10 (23) мая аб 11-й раніцы, а пахаванне — па абедзе на Кальварыйскіх могілках. Памёршы з розніцай у тры дні, гэтыя двое адпяваліся адначасова, і адначасова іх целы аддавалі зямлі.

Абое пакутавалі ад цяжкай хваробы сэрца, абодвух да апошняга дня цікавіла праца. Ці мог Зыгмунд Свянціцкі прачытаць аб’яву пра смерць Элізы Ажэшкі? Такую магчымасць ён меў. Ён мог прачытаць яе ў чацвер, пятніцу ці суботу. Мог і пачуць гэту вестку, якая болем ударыла па ўсіх мінскіх паляках. А мог, акружаны клопатамі і ўвагай, сумную для ўсіх навіну не пачуць і не прачытаць. Як бы там ні было, мы ў любым выпадку маем прыклад таго, як вышэйшыя сілы намагаліся выправіць памылку людзей.

Цяпер вы верыце, што каханне бывае адно? Паверце хоць бы ў тое, што яно вечнае.

Святлана ВОЦІНАВА.

Воцінава, С. “Ен проста яе разлюбіў…” / Святлана Воцінава // Звязда.  – 2019. – 17 ліпеня. – С. 12.

Флер’яноўскія зарніцы

Беларуская гісторыя ведае нямала выпадкаў, калі не пазначаныя на карце і мала каму знаныя мясціны раптам пачынаюць прыцягваць увагу сучаснікаў. Вязынка, Акінчыцы, Ляўкі, апетае Адамам Міцкевічам рамантычнае возера Свіцязь, Ракуцёўшчына, што натхняла Максіма Багдановіча, блокаўскія мясціны на Палессі — Лапаціна і вёска Калбы са старой каплічкай, якую ўвекавечыў рускі паэт сваёй замалёўкай. Яны азораны далёкім святлом жыцця выдатных прадстаўнікоў культуры, трывожаць нашу памяць, вяртаюць наш роздум да каштоўных вытокаў, каб глыбей асэнсаваць сучаснае, узбагачаюць наша духоўнае жыццё.

Да ліку запаветных беларускіх куткоў належыць і Флер’янова (Фларыянаў, Фларыянава), што за пяць кіламетраў ад Ляхавіч. У канцы мінулага і пачатку нашага стагоддзя яно было адным з асяродкаў беларуска-польскіх культурных зносін, стала цэнтрам прыцягнення такіх выдатных дзеячаў польскай літаратуры, як Эліза Ажэшка, Уладзіслаў Рэймант, тэатральны дзеяч і літаратурны крытык Юзаф Катарбінскі, і інш. Гэты куток неаддзельны ад біяграфіі польскай пісьменніцы Элізы Ажэшка і прыхільнікі яе светлага гуманістычнага таленту сюды прыходзяць з асаблівым душэўным настроем.

Яшчэ і сёння тут стаіць старасвецкі будынак, у якім цяпер праўленне калгаса імя Ламаносава, засталіся рэшткі некалі вялізнага фруктовага саду, закладзенага над самай рэчкай Ведзьмай, адным з прытокаў вядомай Шчары. Шырока раскінуў разгалістую крону дуб, пасаджаны рукою Элізы Ажэшка восенню 1909 г.

Вёснамі, калі сад квітнеў, як белы сон, і ўлетку, калі ружовыя, залацістыя, чырвоныя і сінявата-іністыя плады наліваліся сокам, а паркавыя алеі вакол саду, як здавалася пісьменніцы, «вялі ў Бясконцасць», сад упрыгожваў бязлеснае наваколле, рабіў яго маляўнічым.

Сапраўды, пейзажны сад у Флер’янове з фруктовымі насаджэннямі і цяністымі ліпавымі алеямі, з домам і флігелем «у пятнаццаці кроках ад дому», з вялізным партэрным кветнікам і пляцоўкай для кракету, з прагу-лачнымі дарожкамі адлюстраваў эстэтычны густ эпохі. Сад ствараўся пад уплывам пэўных эстэтычных прынцыпаў, дзе ўлічваўся спеў птушак, водар кветак, траў, фруктовых пладоў, а вузкія прамыя ліпавыя алеі, што заглыбляліся ў загадкавую далячынь, складалі характэрную асаблівасць тагачаснага садова-паркавага стылю. За садам — прасторы хвалістага жыта, квадраты ўзараных палёў.

Можна ўявіць абшар флер’яноўскага саду, пра які трапна нагадвае адзін з маладых сучаснікаў той пары: «…танцы адышлі на другі план і неяк вялікага поспеху не мелі. Можа таму, што часцей за ўсё кампанія збіралася пасля доўгіх шпацыраў, а сама прагулка па вялізным маляўнічым фларыяноўскім садзе настолькі стамляла, што не было ўжо вялікай ахвоты да жвавай мазуркі, альбо таксама стамляльнай полькі» *.

Уваскрашаюцца іншыя дэталі забудовы і планіроўкі саду, і абавязкова партэрны кветнік паблізу дома, які гарманічна звязваў сядзібу з прамой цесна пасаджанай сцяной нястрыжаных ліпавых прысад, што давалі прахалоду ў спякотныя дні, служылі прытулкам і гняздоўем для птушак.

Партэрны кветнік — не наша прыдумка,— захаваўся яго здымак, зроблены рукой гаспадара маёнтка. Ёсць яшчэ і другое дакументальнае пацвярджэнне таму, што сад і кветнік успрымаліся як адзіны жывы арганізм, адпавядалі садова-дэкаратыўнаму правілу чаргавання яркіх кветак і больш сціплых, затое пахучых раслін: «У гэтай прыгожай вёсцы я адчуваю сябе больш моцнай, чым калі-небудзь,— паведамляла з Флер’янова Эліза Ажэшка.— Веска патанае ў зялёных раскошных дрэвах, квітнее слупкамі касачоў і дыванамі незабудак, спявае мільёнамі галасоў, якія звіняць, шэпчуць у крышталі духмянага паветра…»

Нават сёння праз прызму часу глядзіш на гэта месца, падзеі, людзей — і адчуваеш подых гісторыі, пашыраеш сваё ўяўленне аб культурным уздзеянні на грамадскае жыццё, разумееш, што зусім не выпадкова апошнія два гады жыцця ўжо тады прызнанага класіка польскай літаратуры звязаны з гэтым «дваранскім гняздом».

Сярод шматлікіх у гэтых месцах маёнтках Флер’янова вылучалася высокім узроўнем духоўнай культуры, моцнымі традыцыямі асветніцтва, трываласцю нацыянальна-вызваленчага і патрыятычнага ідэалаў. Неапошнюю ролю ў стане флер’яноўскай гаспадаркі адыграла ўвядзенне новых дадзеных агрыкультуры, сельскагаспадарчых машын, як і ўтварэнне гадавальнай школкі пры садзе, дзе вялася селекцыйная работа па вырошчванню рэдкіх парод паркавых і фруктовых дрэў.

Набывае значную вагу найлірычнейшая спавядальная кніга Элізы Ажэшка «Збор лістоў» (том 5), адрасаваных за два гады гаспадару флер’яноўскага маёнтка Тадэвушу Бохвіцу. Яны выйшлі за межы асабістай перапіскі і сталі фактам літаратуры. У вялізнай карэспандэнцыі пісьменніцы, што складае дзесяць тамоў, імя Т. Бохвіца да 1908 года ніколі не ўпаміналася, і толькі з гэтага часу ён становіцца адным з самых блізкіх людзей.

Прыезд славутай пісьменніцы ў Флер’янова вядомы польскі біёграф Э. Янкоўскі назваў «апошняй прыгодай» y яе жыцці, бо яна, маўляў, скончылася шчырай закаханасцю ў гаспадара. Аднак жыццё ў Гродне, толькі даволі вонкава спакойнае і аселае, на самай справе складанае і пакручастае, вяло да незвычайных здарэнняў і людзей, сярод якіх Эліза Ажэшка заўсёды заставалася гуманістам, патрыётам, грамадскім дзеячам. Ні яе доўгае знаходжанне ў Флер’янове, ні яе перапіску з Тадэвушам Бохвіцам ніяк нельга назваць «прыгодай». Завяршалася жыццё пісьменніцы, падводзіліся яго вынікі. I лісты да Бохвіца не трацяць літаратурнай каштоўнасці, становяцца сведчаннем сяброўскай размовы двух людзей, якія паважаюць і кахаюць адзін aднагo. Калі ж пашанцавала пранесці любоў да сяброў да самай мяжы, не азмрочваючы яе зайздрасцю, эгаізмам, злосцю і іншымі чалавечымі слабасцямі, значыць пашанцавала надаць больш годнасці ўласнаму жыццю і грамадскаму асяроддзю.

Як жа завітала ў флер’яноўскі кут Эліза Ажэшка? Гэта пытанне не пазбаўлена цікавасці. Усё пачалося з пошуку летняга адпачынку, да якога яна ставілася заўсёды вельмі сур’ёзна. Шукала месца, якое хоць y нейкай меры адпавядала б яе запатрабаванням — стаць крыніцай здароўя і даць нейкі матэрыял для творчага натхнення. Амаль ніколі не выязджаючы на модныя курорты, пісьменніца мусіла адмовіцца і ад ранейшых нёманскіх вёсак Міневічы і Панямунь, a таксама і ад Белавежскай пушчы, бо там нікога не за-сталося з яе былых гаспадароў.

3 вялікай карэспандэнцыі пісьменніцы даведваемся, што яна з 10(23) чэрвеня 1908 г. заказала сабе і сваёй сяброўцы два пакоі ў флер’яноўскім доме і ўдакладняла, якім цягніком ехаць з Гродна да Ляхавіч. Аўтар выдатных твораў пра жыццё беларускага народа (аповесці «Нізіны», «Дзюрдзі», «Хам», апавяданні «У зімовы вечар» і інш.), Эліза Ажэшка ні ў чым не здраджвала сваёй творчай натуры, калі паведамляла: «Я прагну яшчэ раз y жыцці правесці лета на шчырай, сапраўднай літоўскай вёсцы, карыстаючыся гасціннасцю панства Бохвіцаў, якія тут уладкавалі выгодны і ладны пансіянат для людзей такіх, як я, y вясковым значэнні, бяздомных».

Тым не менш, напярэдадні ад’езду, яшчэ 4(17) чэрвеня, яна даверыла свой непакой адносна флер’яноўскага адпачынку рэдактару «Тыднёвіка мод і аповесцей» Люцыне Катарбінскай:

«Адчуваю поўнае вычарпанне і нават нейкае заканчэнне. Можа тое самае адчувае агеньчык перад згасаннем, калі пасля імгненнай успышкі западае ў глыб падсвечніка. Праз тыдзень еду ў вёску, дзесьці на Навагрудчыне, чыгуначная станцыя Ляхавічы, маёнтак Фларыянаў, дзе буду піць нейкія воды і дыхаць свежым паветрам (тут яно жахлівае).

Не ведаю ні месца, ні людзей, да якіх еду, не ведаю, як мне там будзе. Гэта пансіянат, які прымае ўлетку гасцей за памяркоўную плату.

Маляўнічага там, здаецца, нічога няма, але дом выгодны і вялізны парк. Прыезджых толькі 10 асоб, гэта не надта многа. Напішу табе адтуль, што ўбачу і як там будзе. Еду з Марыняй **. Зараз я значна здаравей, але ўвесь час слабая і мізэрная…

Зрэшты цешуся тым, што ўбачу поле, дзікія кветкі, падыхаю свежым паветрам. Можа вернецца трохі сіл, зноў y галаве пасвятлее і, магчыма, восенню здолею паслужыць табе і твайму «Тыднёвіку» лепш, чым y гэтым годзе». Праўда, y пісьме ёсць трохі літаратурнай стылізацыі, бо зусім нічога не ведаць пра флер’яноўскіх гаспадароў пісьменніца не магла. Род Бохвіцаў яшчэ здаўна быў вядомы на Беларусі. Заснавальнікам радавога гнязда ў Вошкаўцах, суседніх з Флер’яновам (Новымі Вошкаўцамі), быў польскі пісьменнік і філосаф-мараліст Фларыян Бохвіц, Вельмі захопленая айчыннай і еўрапейскай філасофскай думкай, Эліза Ажэшка, безумоўна, ведала яго папулярны трактат «Думкі пра выхаванне чалавека» (1847), y аснове якога за-кладзены пастулат маральна-этычнага выхавання асобы: «…Належыць вучыцца таму, што сапраўды развівае нашы веды, што робіць нас карыснымі грамадству на розных пасадах і ў розных жыццёвых абавязках; нам належыць вучыцца таму, што сапраўды цікавіць чалавецтва, што тлумачыць сэнс яго існавання».***

У высновах пра людзей той пары нельга не ўлічваць гэты этычны прынцып карысці грамадству, якім кіраваліся сын і ўнук філосафа Бохвіца. Сад і сядзіба ў Флер’янове, высокі ўзровень агрыкультуры — заслуга Яна Отана Бохвіца (1835—1915). Звяртае ўвагу яго ранняя самастойная роля ў гаспадарцы, палітыцы, жыцці. Васемнаццацігадовым афіцэрам гусарскага палка ён удзельнічаў y Крымскай вайне, пасля яе заканчэння атрымаў шырокую папулярнасць y сваёй мясцовасці, асабліва сярод сялянства, як прыхільнік скасавання паншчыны.

За ўдзел y нацыянальна-вызваленчым паўстанні 1863—64 гг. адбываў год зняволення ў Дынабургскай крэпасці. А потым зноў адбудоўваў зруйнаваны маёнтак, гадаваў сад, прыкладам і парадамі, сур’ёзнымі ведамі ў садаводстве імкнуўся падняць земляробчую культуру не толькі ўласных 260 маргоў, але і сваёй мясцовасці. Трохі пісаў і друкаваў вершы, праўда, для нашчадкаў большую цікавасць мае яго друкаваная праца «Як закладваць і даглядаць сады» (1904).

У адносінах да ўнука філосафа, Тадэвуша Бохвіца (1863—1930), біёграф пісьменніцы не памыляецца, калі сцвярджае, што ён не быў звычайным «грэчкасеем». Скончыўшы Слуцкую гімназію, a потым земляробчую школу ў Горках, ён не атрымаў вышэйшай адукацыі як з-за слабога здароўя, так і па той прычыне, што земляробчы інстытут за ўдзел студэнтаў y паўстанні 1863 г. быў пераведзены ў Пецярбург. Двойчы пан Тадэвуш быў вымушаны ездзіць y Егіпет для лячэння лёгкіх, бо больш радыкальных спосабаў тады не існавала.

Аднак дзякуючы духоўнай спадчыне старэйшага пакалення ён настойлівай самаадукацыяй папоўніў свае веды. Як гэта было блізка і зразумела Элізе Ажэшка. Тытанічнай працай, самаадукацыяй яна дасягнула вяршынь тагачаснай культуры, a «сваім універсітэтам» назвала сялянскую рэформу і паўстанне 1863 года: «Калі б не яго молат і разец, я не была б пісьменніцай».

Добра валодаючы французскай мовай, Тадэвуш Бохвіц так захапіўся французскай прозай 19 стагоддзя, што ў арыгінале прачытаў амаль усіх яе лепшых прадстаўнікоў. Сапраўдным жа яго захапленнем стала гісторыя журналістыкі — не толькі польскай, але і рускай. Ім сабрана вялізная калекцыя перыядычных выданняў, складзена бібліяграфія па гісторыі польскай журналістыкі, праўда, яна не была апублікавана. A збор перыёдыкі, завяшчаны бібліятэцы ў Нясвіжы, часткова загінуў y час першай сусветнай вайны.

Прыгожы і прыстойны з выгляду, добра выхаваны пан Тадэвуш уяўляў сабой постаць летуценніка той пары, калі пад націскам капіталістычнай эканомікі затрашчалі «вішнёвыя сады». Не вельмі прыстасаваны да жыццёвай прозы, ён «пакінуў галоўнае кіраванне домам y руках жонкі, a сам ахвотна ўцякаў да сваіх «папер»****. Аднак і ён быў вымушаны звярнуцца да Таварыства забеспячэння і ў летнія месяцы засяліць флер’яноўскі двор дачнікамі з розных куткоў Беларусі і Польшчы. Так адной з іх стала Эліза Ажэшка.

Бясспрэчна, лісты пісьменніцы да Тадэвуша Бохвіца з самага пачатку маюць спавядальны тон, паступова набываюць характар дзённіка, становяцца «гісторыяй душы» на працягу кожнага пражытага дня і — усяго ўзноўленага ў памяці творчага шляху.

Яна ўзвышала духоўна свайго сябра, ахвяруючы яму шматлікія лісты-«чайкі», y якіх выказвала свае погляды на служэнне пісьменніка Радзіме і народу, адкрывала яму таямніцы творчай працы, калі пісала «3 вячэрніх думак», стварала ледзь не гісторыю польскага краснага пісьменства, пісала пра Красінскага і Славацкага, прачытаных ёю на публічных лекцыях y Гродне, рабіла амаль што разгорнутыя рэцэнзіі на творчасць сваіх сучаснікаў Г.Сянкевіча, М.Канапніцкую, Б.Пруса, С. Жаромскага, У. Рэйманта і нават Сельму Лагерлёф, з якой спаборнічала за Нобелеўскую прэмію. Шчыра размаўляючы пра свае светапоглядныя змены на працягу саракагадовага творчага шляху, яна здолела кінуць погляд на пражытае жыццё як частку гісторыі сваёй краіны — удзел y нацыянальна-вызваленчым паўстанні, часовае захапленне філасофіяй пазітывізму, спадзяванні на рэвалюцыю 1905—07 гг., творчая праца пад цэнзурным і паліцэйскім наглядам y правінцыяльным горадзе, якім было тагачаснае Гродна.

Заўсёды пазбягаючы асабістых тэм з іншымі людзьмі, іменна пану Тадэвушу яна даверыла адказ на балючае пытанне аб продажы радавога маёнтка Мількаўшчына, альбо філасофскі трактат y двух доўгіх пісьмах пра яе разуменне сутнасці рэлігіі.

Напэўна, чытач будзе здзіўлены, калі даведаецца, што перапіска пачалася непасрэдна ў флер’яноўскім доме. Ужо другі ліст, перасланы з пакою ў пакой пры пасрэдніцтве дамачадцаў — можа, сына Яначкі альбо хатняй настаўніцы, сястры славутага лінгвіста Яніны Шобэр,— заслугоўвае таго, каб працытаваць яго амаль цалкам. Гэта і ўзор эпісталярнага жанру мінулай эпохі, і сведчанне нейкай душэўнай успышкі творчай асобы, калі ўзнікла сімпатыя, адчулася псіхалагічная «роднасць душ» з чалавекам, яшчэ недастаткова знаёмым:

«13 [26] VIII. [1908 г., Фларыянаў]

Збіралася больш не пісаць, аддаць ужо кніжачку (дзённік Тадэвуша Бохвіца, куды ён запісваў і афарызмы.—В. Г.). Праз нейкую хвіліну, менш, y адзін міг мне стукнула,— кніжачкі не аддаю, пішу. Забаўна тое, што, маючы магчымасць размаўляць, я пішу. Але што ж? У кожнага свая натура. У мяне такая, што калі справы блізкія, асабістыя, сардэчныя, словы на маіх вуснах дрыжаць і канаюць. Зрэшты, можа ў гэтым няма нічога дзіўнага, калі такі майстар мовы, як Міцкевіч, скардзіўся на тое, што яны «на паветры сты-нуць».

Прачытанне, a хутчэй учытанне ў дзённікавую — назавем яе так! — Вашу кніжку мяне глыбока ўзрушыла. Не ўгадала з яе, але знайшла ў ёй сцверджанне таго, што, дзіўная рэч, угадвала з першага дня нашага знаёмства. У першы дзень прыезду, пасля хвіліннай размовы на ганку, адыходзячы ў сад, я падумала: якія тужлівыя вочы. Пазней запытвала сябе, ці памыляюся? I не зважаючы на выгляд, мне здавалася, што трапна здагадваюся. Ваша кніжка не выклікае ў гэтым сумнення. У Bac на душы глыбокі пласт смутку і тугі, можа часам нават страта ахвоты да жыцця, як Вы некалі ў сувязі з нечым іншым акрэслілі: «ні крышачкі шчасця».

Іменна гэта ў спалучэнні з Вашай чуллівасцю і тонкай уражлівасцю, таксама ўгаданымі, выклікала ў мяне асаблівую да Bac сімпатыю. Асаблівую, бо нашы сімпатыі заўсёды розныя. Любім ці кахаем шмат асоб, але кожную трохі альбо і вельмі па-рознаму. Зрэшты, хто ж ведае таямніцу ўзнікнення тых унутраных рухаў, якія людзей да сябе прыцягваюць? Пэўна тое, што адчуванне пакут кагосьці нам сімпатычнага ўзмацняе гэты таямніча ўзнікшы рух і напаўняе, не існуючай y іншых адносінах, чуласцю.

Прычын я не ведаю і не маю намеру іх дадумацца. Але прычынай нашых смуткаў і пакут з’яўляецца пераважна наш псіхічны лад, наша ўласная граючая арфа са струнамі больш альбо менш чулымі і настроенымі выключна на нейкую адну песню. Адзін з шылераўскіх герояў гаворыць: «ва ўласных грудзях носіш зорку свайго лёсу». Вялікая гэта праўда. Хто-небудзь з іншай зоркай ці з іншай арфай y грудзях быў бы можа шчаслівы ў тых умовах, якія поўняць Вашу душу ценем смутку і холадам пустэльні. Не адна жанчына, калі б мела тое, што я, таксама адчувала б сябе ў эмпірэях шчасця. A для мяне, калі Вы адгадаеце тое, што ў кніжцы напісала, сам парог яго недаступны, вось, справа не ў прычынах…

Справа ў тым, што мы крэўна звязаны палаючым і святым вузлом пакут і, ведаючы пра гэта, ужо ніколі чужымі не павінны застацца. Я ахвотна аддала б рэшту жыцця, каб толькі на дарагую для мяне Вашу галаву спра-вадзіць прамень радасці. Але — што я магу? Прыходзяць на думку словы песенкі: «Gdybym byоa gwiazd§ na niebie». Тысячы разоў называлі мяне зоркай польскай літаратуры, але гэта зусім непрыдатна для шчасця. Апрача гэтага не маю нічога. Ці нічога? Можа падзяліцца хоць бы здалёк думкамі і ўражаннямі. Можа іскра сардэчнай цеплыні… Можа гэта думка і ўпэўненасць, што нечае сэрца, далёкае ў прасторы, але блізкае ў каралеўскай сферы пачуццяў, насцігае нас тужлівым успамінам, братэрскай і чуллівай думкай, каб усё, зразумець, гатовае ўсё раздзяліць і адчуць…

Зрэшты, няхай пан з гэтым учыніць, што захоча. Калі гэта мая fata morgana,— знікну для Bac без следу. Слоў тут напісаных ніколі не паўтару…»*****

Не памылімся, калі скажам, што ў Тадэвуша Бохвіца было даволі і радасці, і клопату з лістоўным штурмам славутай пісьменніцы, старэйшай за яго больш чым на дваццаць гадоў. Але пані Эліза ўмела сябраваць і ніколі не здраджвала ў сяброўстве, а заўсёды дзейная, старалася сям’і Бохвіцаў дапамагчы ўсім, чым магла.

Назваўшы сваё першае флер’яноўскае лета «страфой паэмы», яна здолела застацца тактоўнай, асцерагалася, каб лісты не выдавалі яе больш чым сяброўскіх пачуццяў, надавала ім літаратурна-стылізаваныя формы: «Калі Вы ўбачыце ў мяне што-небудзь занадта экзальтаванае, экспансіўнае, што не гарманізуе з эпохай майго жыцця, y якой мы пазнаёміліся, няхай пан не прыпісвае гэта крыніцы зла і не асуджае мяне сурова».

Лістоў Тадэвуша Бохвіца не захавалася, аднак, не прыходзіцца сумнявацца, што літаратурнае партнёрства было няроўным і двухгадовая перапіска патрабавала ад яго вялікіх намаганняў. A ў жыцці ён агарнуў сардэчнасцю, увагай, клапатлівасцю самотную, стомленую цяжкай пісьменніцкай працай і хваробай сэрца, таленавітую жанчыну.

Лета да краёў поўнілася адпачынкам, цікавымі гутаркамі, прагулкамі пешшу і на лінейцы «з мілым вазаком», зборам для гербарыяў мясцовых раслін, бо Эліза Ажэшка валодала значнымі ведамі ў галіне батанікі. Вопыт многіх пакаленняў беларусаў адлюстраваўся на яе думку ў народных назвах кветак і траў — «загартушка», «парушэнец», «любізнік» і іншыя, да якіх яна стасавала адпаведныя лацінскія назвы. У гродзенскі дом яна прывезла гербарый з кветніка, a пялёсткамі флер’яноўскіх ружаў аздабляла свае пісьмы.

Вандроўны дух не пакінуў яе і тут. Дастаткова валодаючы беларускай мовай, як і ўсе старэйшыя Бохвіцы, яна наведвала беларускае наваколле, захапілася мясцовым фальклорам.

Яшчэ недастаткова асветлены акалічнасці запісу, але пэўна тое, што іменна яна прычынілася да з’яўлення ў кракаўскім друку «Беларускай легенды» (Czas, 1908), заснаванай на мясцовым матэрыяле. Наваколле роілася лробнымі і буйнымі шляхецкімі маёнткамі — y Паўлінаве старыя Бохвіцы, y Грушаўцы Рэйтаны, y Дараве — некалькі маёнткаў, y Начы — Чарноцкія…

Народны розум не прамінуў пасмяяцца над фанабэрыстасцю шматлікай шляхты. Сатырычная гумарэска пра тое, як беларускі мужык атрымаў на свой хрыбет мноства паноў, вобразна аднесла дзеянне ў Ляхавічы. Іегова (бог) вырашыў да бездапаможнага, абутага ў беларускія лапці, першага продка Адама прыставіць пана. 3 мукі, якую прынёс Адам, ён замясіў цеста і загадаў пільнаваць. Але стомлены продак задрамаў, a тым часам галодны сабака з’еў цеста. Раззлаваны Адам схапіў сабаку і стукнуў ім аб дрэва — бярозу, з сабачай морды выскачыў пан Бжазінскі. Так і пайшло — сыпаліся паны Сасноўскія, Ядлінскія, Дубоўскія, a калі ашалелы Адам затрос сабаку ў паветры — высыпаліся паны Рэйтаны і Бохвіцы. За вялізную колькасць паноў Адам зноў быў пакараны пажыццёва служыць ім ******.

3 часоў стварэння аповесцей пра беларускі народ, a потым нарысаў «Людзі і кветкі на берагах Нёмана» Эліза Ажэшка яскрава выказвала свае дэмакратычныя погляды да беларускай народна-паэтычнай творчасці, y якой убачыла адлюстраванне духоўнага багацця прыгнечанай нацыі. «Беларуская легенда» была яе апошнім фальклорным падарункам y польскі друк.

Важнай падзеяй для пісьменніцы з’явілася паездка разам з Т. Бохвіцам і М. Абрэмбскай y Ракаў да Здзяхоўскіх (14—18 жніўня). Там яе чакалі разам з гаспадарамі К. Скірмунт, Г. Друцкі-Любецкі і іншыя як ідэолага «шля-хетчызны». Але да такой гістарычнай ролі «ўчарашняга дня» яна не рыхтавалася, бо свой творчы шлях неўзабаве закончыла гімнам y гонар нацыянальна-вызваленчых ідэалаў — кнігай «Gloria victis!» («Слава пера-можаным!», 1910). Самым жа моцным уражаннем ад гэтай паездкі застаўся сам Ракаў, які пісьменніца назвала «літоўскімі Афінамі», ды яшчэ букет незабудак, што сабраў для яе па дарозе пан Тадэвуш.

Так першае флер’яноўскае лета скончылася каштоўным набыткам для чалавечых адносін — трывалым сяброўствам. На парозе «шэрага гродзенскага доміка» яе чакаў загадзя пасланы Бохвіцам ліст. «Не спадзявалася на яго, даў мне адчуць тое, чаго мне вельмі не хапае: помач на дарозе жыцця, руку, хоць аддаленую, але добрую і каханую» (ліст Элізы Ажэшка ад 31 жніўня 1908 г.). Не збяднялася пісьменніца, каб яе пашкадавалі, і яе гродзенскі дом ніколі не пуставаў — госці, сябры, чытачы, нават прыехалі скульптары Куна і Маеўскі, каб зрабіць скульптурны партрэт. У яе заўсёды жылі маладыя дзяўчаты, якіх называла «лялечкамі» і выхоўвала, давала адукацыю, каб ім далей ісці ў свет. Аднак усе яны не запаўнялі той душэўнай пусткі, аб якой з сумам прызнавалася Бохвіцу: «Ніхто на свеце не клапоціцца пра нас, не тужыць пра нас, не сніць пра нас ніякіх сноў, ні для кога на свеце не з’яўляюся чымсьці іншым, як хоць бы і даволі значнай грамадскай ці літаратурнай вартасцю, якой належыць паклон, хоць бы і глыбокі, камплімент, хоць бы і шчыры». Сапраўды, праз усё жыццё яна ратавалася штодзённай вычарпальнай творчай працай. Так і той восенню — артыкул да 80-годдзя Льва Талстога для «Русскнх ведомостей», шэраг артыкулаў y «Кур’ер літоўскі», паасобныя навелы ў кнігу «Gloria victis!».

3 нецярпеннем чакала і рыхтавалася яна да свайго другога флер’яноўскага лета, хвалявалася за ўсё, што адбывалася ў маёнтку сяброў, непакоілася, як перазімаваў сад, асабліва маладыя пасадкі: «Скажыце фларыянаускім бззам, каб да майго прыезду не адквітнелі! A ружы не памерзлі? Ці дрэўцы мае жывуць?» Зноў ехала сюды, як y свой родны дом, і прабыла даволі доўга — ад 9 чэрвеня да 9(22) верасня 1909 года.

Яно было гучным, даволі шырока асвятлялася ў польскім друку, бо дзякуючы Элізе Ажэшка ў беларускай вёсцы сабраліся славутыя людзі — буйнейшы празаік, аўтар «Мужыкоў» і «Зямлі запаветнай» Уладзіслаў Рэй-мант, варшаўскі доктар, пазней прафесар Варшаўскага універсітэта Генрык Нусбаум, тэатральны дзеяч і крытык Юзаф Катарбінскі з жонкай Люцынай — рэдактарам папулярнага тыднёвіка, a таксама віленская піяністка Асецімская, зусім малады, васемнаццацігадовы Страхоцкі, y будучым вядомы артыст. Усіх залучыла сюды пісьменніца перш за ўсё, каб падняць прэстыж пансіяната і зрабіць прыемнае яго гаспадарам. Важна было, па-другое, мець людзей з талентам, каб наладзіць літаратурна-музычныя вечары. Ведаючы, што такія справы запрашэння пачынаць трэба з жанок, яна яшчэ ў лютым напісала да «адной з самых вясёлых жанчын y Еўропе» Люцыны Катарбінскай: «Я на лета зноў выбіраюся да Фларыянава. Вёска прыгожая, здаровая, Бохвіцаў пакахала, гэта людзі бязмежна добрыя і мілыя. I ведаеш, што прыйшло мне на думку. Можа, і вы выбраліся б туды на нейкія тыдні вылежвання. Весялосці асаблівай там няма, але паветра цудоўнае, сад прыгожы, дрэвы раскошныя, купальня ў рэчцы, адпачынак казачна мала каштуе. Падумай пра гэта, пагавары з мужам». Дарэчы, з гэтага пісьма даведваемся мноства дробязей, на якіх адзнака часу: жаданне прывезці гонг для распарадку дня, кошт побыту — за месяц 35 рублёў.

Не прамінула напісаць пані Эліза і свайму сябру — доктару Нусбауму, бо ведала яго сімпатыю да сваёй асобы: «Мне прыйшло на думку — не раз!, што ў гэтым годзе мы маглі б зноў прайсціся разам па цудоўных фларыянаўскіх алеях, разам паглядзець на прыгожыя тут заходы сонца, больш даверліва пагаварыць, чым y гомане і завірусе вялікага горада, як Варшава, a хоць бы і малога, як Гродна».

Неўзабаве ўсе запрошаныя знайшлі тут сабе заняткі па душы — Нусбаум пару тыдняў з вудамі вісеў над Ведзьмай, Катарбінскі са Страхоцкім стваралі «фларыянаўскі тэатрык», які амаль кожны вечар чакаў гледачоў. Захавалася «Музычна-літаратурная праграма». Яна сведчыць, што 18 жніўня адбыўся вечар, на якім са «Словам» выступала Эліза Ажэшка, «Псалм добрай волі» С. Красінскага дэкламавалі Ю. Катарбінскі і Эліза Ажэшка ў суправаджэнні хору, піяністка Асецімская выконвала творы Шапэна, Бетховена і Грыга, «На Літве» прачытаў Г. Нусбаум.

Цікава было б ведаць, з каго складаўся хор. Магчыма, удзельнічала і беларуская моладзь з вёсак y гэтых вечарах, дзе панавала гасцінная, добразычлівая атмасфера. Падставы для такога меркавання дае Ю. Катарбін-скі: «Я дэкламаваў увесь мой рэпертуар даўніх і новых паэтаў, двойчы паўтараючы самыя прыгожыя творы як чалавек мяккага сэрца, які не мог адмовіць мілым спеўным просьбам і блакітным позіркам літоўскіх паненак».

Аднак у цэнтры ўсяго флер’яноўскага жыцця заставаліся двое класікаў. Праца земляроба карысталася вялікай павагай y творчасці Элізы Ажэшка і Уладзіслава Рэйманта, яна была не толькі цяжкім крыжам, але і паэзіяй, яго этычнымі ўстоямі. Чалавек застаецца да таго часу чалавекам, пакуль любіць зямлю, разумее, што яна корміць, успрымае яе як адзіную безумоўную каштоўнасць свету. Зямля — маці-карміцелька і людзі павінны беражліва, любоўна адносіцца да яе. Настроеныя на гэты лад, усе госці флер’яноўскага дому былі запрошаны на свята сяўбы і ўрачыстасць пасадкі дрэў:

«Патрыярхальны дух, які захаваўся на літоўскіх дварах, узнаўляе старыя, прыгожыя звычаі,— паведамляў y друку Ю. Катарбінскі.— Жніво амаль закончана — трэба пачынаць сяўбу, кінуць зерне новага плёну на загон зямлі-карміцелькі. Мы выходзім цэлай грамадой y поле, на краі якога стаіць запрэжаная парай коней сеялка, упрыгожаная для гэтай урачыстасці гірляндамі палявых кветак. Гаспадар падае Ажэшковай аздоблены квет-камі кошык са збожжам. Яна бласлаўляе крыжам раллю і кідае дрыжачай рукой некалькі жменяў сыпкага зерня на ўзараныя загоны. Затым Рэймант з фантазіяй перакідвае сабе праз плячо пас ад сяўні, бярэ поўную жменю жыта і робіць некалькі рухаў lege artis, a потым сяўбу распачынае сеялка, – дасканала ашчаджаючы зерне..

Мы вяртаемся да двара на другі сімвалічны абрад.

Каля дома выкапаны дзве ямы, садоўнікі прывезлі з школкі два маладзенькія дубочкі з клубамі зямлі вакол каранёў. Ажэшкова і Рэймант трымаюць за галінкі маладыя дрэвы, і так проста адбываецца ўрачыстасць закладкі маладога гаю на памяць побыту польскіх літаратараў».

Народная памяць Флер’янова захавала паданне пра пасадку дуба Элізай Ажэшка, які і сёння жыве, маўкліва адлічвае дзесяцігоддзі.

Флер’яноўскімі зарніцамі было асветлена вяртанне ў Гродна праз Вільню, куды Тадэвуш Бохвіц суправаджаў пані Элізу і Люцыну Катарбінскую. Разам наведалі Польскі тэатр, дзе пісьменніца была захоплена пастаноўкай «Ліліі Венеды» Славацкага і «чарадзейнымі» дэкарацыямі Рушчыца. Дарэчы, y тым жа сезоне пастаноўку Славацкага ўзрушана глядзеў Янка Купала.

Вяртанне ў Гродна стала для пісьменніцы трагічным. Цяжка перажыла яна расстанне з Флер’яновам, яе лісты прасякнуты горыччу, жалем, нават адчаем: «Як сабе даць рады? Як знясу і перамагу гэта, што выклікае ў мяне гвалтоўную змену, гэта раптоўнае адсячэнне ці рассячэнне… Цяпер адчуваю сябе слабай супраць тугі, болю і магу бяздзейна марнаваць дарагія дні, напэўна, нямногіяй [ліст ад 10 (23.) верасня 1909 г.]. Сапраўды, не памы-лілася ў сваім прадчуванні!

Не ўласцівы для Элізы Ажэшка глыбока песімістычны настрой, выкліканы сукупнасцю прычын — асабістае пачуццё і пагоршанне стану здароўя, a таксама ўдушлівая грамадская атмасфера пасля паражэння рэвалюцыі 1905— 1907 гг. і — нават трохі моды на мадэрнізм, які захліснуў тагачасную польскую літаратуру. У маі 1910 года пісьменніцы не стала.

Засталося вечнае — цудоўны том эпісталярнай спадчыны: «Папросту кажучы, y свае лісты пані Эліза ўклала, па крайняй меры, палавіну свайго таленту,— сцвярджае Яраслаў Івашкевіч.— I калі некаторыя яе творы ўжо блекнуць, пакрываюцца імжой аддалення,— y лістах жыве, пакутуе, мысліць і стварае ўзвышаная, мудрая і добрая жанчына».

Трыста старонак мастацкай прозы Элізы Ажэшка адрасаваны ў беларускае Флер’янова.

Валянціна Гапава

* Bochwic L. Wspomnienia uniwersyteckie. Wilno, 1938. S. 26.

** Марыня Абрэмбская — былая сакратарка і блізкая сяброўка пісьменніцы.

*** Антологня педагогнческой мыслн Белорусской ССP. М., 1986. С. 171.

**** Jankowski Е. Eliza Orzeszkowa. Warszawa, 1964. S. 304.

***** Orzeszkowa Е. Listyzebrane. T. 5. ЛУгос-law etc., 1961. S. 7—8.

****** Пераказ легенды зроблены з «Каментарыяў» да пятага тома «Збору лістоў» Элізы Ажэшка

******* «Бомбы» — рускае сатырычнае выданне, выходзіла ў 1906 г. ў Пецярбургу.

Гапава, В. Флер’яноўскія зарніцы / Валянціна Гапава // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 108-115.

Эліза Ажэшка (1841—1910)

Ёсць на Драгічыншчыне вёска Людвінава. Калісьці тут быў маёнтак, y якім шэсць гадоў пражыла таленавітая пісьменніца Эліза Ажэшка. Гэтыя гады пазней яна назвала сваімі універсітэтамі. Чаму? У 1858 г. 16-гадовую Элізу Паўлоўскую, якая нядаўна закончыла закрыты Варшаўскі пансіён, маці выдала замуж за палескага памешчыка Пятра Ажэшку, маёнтак якога знаходзіўся ў Людвінава. Дзяўчынка-падлетак наўрад ці выразна ўсведамляла лёсавызначальнасць гэтага свайго кроку. Шчасця, на жаль, не адбылося.

16-гадовая Эліза Ажэшка спачатку з хваляваннем успрымала сваё замужняе жыццё. Ёй падабалася новая роля — гаспадыні дома. Усё захапляла Элізу ў Людвінава: уражваў вялікі старадаўні дом з драўлянымі калонамі, пабелены і пакрыты саломаю; поўныя святла і паветра пакоі, абсталяваныя прыгожай старадаўняй мэбляй, парк з каштанавымі, ліпавымі, бярозавымі алеямі, з маляўнічымі альтанкамі і прыгожымі сажалкамі. Першыя два гады праляцелі весела і цікава. Маладая сям’я часта прымала ў сябе гасцей, наладжвала балі. Ахвотна бывалі Ажэшкі ў суседзяў. Яны сябравалі з Жукамі з Папіна і Русецкімі з Грудковічаў. Наведваліся і да іншых суседзяў.

Недалёка ад маёнтка туліліся мужыцкія хаткі. Сяляне круглы год працавалі на сваіх гаспадароў. Калі ж пільная патрэба прыводзіла іх y панскі дом, то гадзінамі, скінуўшы шапкі, чакалі пана, але ён не выходзіў да іх. Жорсткі, дэспатычны, пазбаўлены духоўных інтарэсаў, Пётр Ажэшка не спачуваў сялянам, лічыў усіх гультаямі, злодзеямі і падманшчыкамі. Эліза не магла гэтага зразумець y сваім мужы. Як ні прасіла выйсці да іх і дапамагчы, той рэдка калі адгукаўся на жончыны просьбы. На гэтай глебе пачалі ўзнікаць канфлікты, якія з часам паглыбляліся.

Сама Эліза Ажэшка любіла гутарыць з сялянамі, калі яны прыносілі ў двор грыбы ці ягады. Яна заўсёды добразычліва ставілася да прыгонных. Гэтыя сустрэчы з вяскоўцамі пакідалі вялікі след y душы маладзіцы, абуджалі нейкую, пакуль што не ўсвядомленую, трывогу, нараджалі незразумелыя парыванні. Пазней Эліза Ажэшка пісала: «Нават тады, калі я была найбольш легкадумная, жыла бесклапотна, мне кожны раз, калі я, выйшаўшы за вароты двара, бачыла на полі ў тумане сялянаў, што ішлі за сахою, і чула іх панукванне на валоў, мне рабілася вельмі сумна, і было так шкада гэтых людзей, што я не магла ўтрымацца ад слёз. Я адчувала тады страшэннае жаданне пайсці ў гэты туман, на гэтае поле, падысці да гэтых цёмных людзей, што цяжка ступалі за сахою, і зрабіць… Я сама не ведала, што зрабіць, што сказаць ім…»

Маладая жанчына пачала шукаць адказы на пытанні, што яе хвалявалі, y кнігах, якія яна прывезла ў Людвінава з Мілкаўшчыны — бацькоўскага дому. Бываючы ў суседзяў, Эліза прыслухоўвалася да спрэчак мужчынаў. Адны з іх гаварылі, што трэба даць сялянам волю, другія, y тым ліку і Пётр Ажэшка, прытрымліваліся іншай пазіцыі. 3 часам y гэтыя спрэчкі стала ўмешвацца і Эліза. Яна заўсёды трымала бок сялянаў. Адзінства сярод палескіх шляхціцаў наступала толькі тады, калі размова заходзіла пра лёс айчыны, пра яе вызваленне ад паняволення Расіяй.

У гэты час вярнуўся на Палессе пасля заканчэння Пецярбургскага універсітэта малодшы брат мужа Фларэнт Ажэшка, які быў далучаны да ідэяў рускай рэвалюцыйнай дэмакратыі. Эліза пачала чытаць Някрасава, Дабралюбава, Чарнышэўскага, Герцэна. Пазней яна прыгадвала, як моцна ўразілі яе словы апошняга, што «вызваленне Польшчы ёсць палова вызвалення Расіі». Палеская шляхта ў пытаннях вызвалення Бацькаўшчыны ад паняволення, як і іншыя ўдзельнікі паўстання 1863—1864 гг., падзялілася на «чырвоных» і «белых». Эліза падтрымлівала «чырвоных», яе муж — «белых». Гэта яшчэ больш аддаляла яе ад мужа.

У маленькім салончыку гаспадыні ў Людвінаве са спачуваннем гаварылі пра сялянаў пра тое, што ўсім трэба жыць дзеля высокай мэты, дбаць пра лёс Бацькаўшчыны. Пад уздзеяннем прачытаных кніг, палкіх прамоў y яе салоніку Эліза думала і пра сваю асабістую дапамогу народу. Яна пачала лячыць людвінаўскіх сялян, адкрыла на свае сродкі школу для дзяцей прыгонных. У гэтай школе вучыла 20 хлопчыкаў.

A між тым на Палессі ішла актыўная праца па падрыхтоўцы да паўстання супраць паняволення радзімы Расіяй. Кіраўніком быў запрошаны кадравы афіцэр Рамуальд Траўгут, які жыў непадалёку ў вёсцы Востраў (цяпер Маларыцкі раён). У шляхецкіх маёнтках ствараліся склады зброі. Былі такія склады і ў Ажэшкаў. Траўгут y лясным гушчары навучаў палескіх паўстанцаў ваеннаму майстэрству. Сувязь паміж кіраўніком палескага атрада і паўстанцкім цэнтрам, паміж лагерам і сем’ямі паўстанцаў падтрымлівалася праз Элізу. Як сувязная, яна днямі насілася па Палессі. Паездкі гэтыя былі вельмі небяспечныя, бо ўрад сцягнуў y наш край вайсковыя сілы, a па дарогах снавалі казацкія раз’езды.

Паўстанцаў трэба было карміць, апранаць, патрэбны былі медыкаменты, бінты. Эліза арганізавала жанчын паўстанцаў для гэтай справы. Калі пачаліся баі і паявіліся параненыя, разам са Стэфаняй Жук y маёнтку Божыдар адкрылі шпіталь. Паранены Траўгут нейкі час таксама лячыўся ў Людвінаве.

Баі паўстанцаў з карнымі атрадамі ўладаў вяліся з пераменным поспехам. За першымі перамогамі пайшлі адно за адным паражэнні. I добрыя, і дрэнныя навіны чулі сем’і паўстанцаў найперш ад Элізы Ажэшка. Часам яна ездзіла разам з Траўгутам y яе шасцярной карэце, што забяспечвала хоць нейкую бяспеку. Кіраўнік палескага паўстанцкага атрада многа гутарыў з маладой жанчынай, расказваў ёй пра мужнасць і адвагу паўстанцаў, захапляўся подзвігам беларускай сялянкі Магдаліны Волкавай з вёскі Падлессе.

Калі палескі паўстанцкі атрад быў разбіты пад Коўна, Траўгут ацалеў. Ён знайшоў прытулак y Людвінаве. Некалькі дзён хаваўся ў пакойчыку, дзе некалі была школа. Паўсюль на Палессі пачаліся арышты. Некалькі разоў абшуквалі і дом Ажэшкаў Заставацца тут было рызыкоўна, і Траўгут пачаў думаць, як дабрацца туды, дзе яшчэ грымела паўстанне, — y Варшаву. I зноў выручыла Эліза Ажэшка. Яна прапанавала такі план: трэба ехаць y самай багатай карэце па галоўнай, запруджанай казакамі дарозе. На пытанне, хто едзе, адказваць, што шляхцянка вязе хворага брата ў Брэст да доктара. Хітрасць Элізы ўдалася. Яны паспяхова дабраліся да Брэста. Знаёмыя дапамаглі Траўгуту перабрацца праз Буг, і ён трапіў y Варшаву. Там узначаліў паўстанне.

Эліза затрымалася на тыдзень y Брэсце ў сваіх сваякоў і вярнулася ў Людвінава. Там чакалі яе сумныя навіны. Царскія каты залілі Палессе крывёю. Муж і Фларэнт Ажэшкі былі арыштаваны. Пазней першы быў сасланы ў Сібір. Маёнтак Людвінава канфіскаваны. Без сродкаў на пражыццё, без блізкіх і сяброў самотная Эліза пражыла ў Людвінаве цяжкую для яе зіму 1863—1864 гадоў. Часта ездзіла на магілу палеглых y баях паўстанцаў Над ёю жанчына дала клятву: ніколі не ведаць бляску свету, нікчэмнай яго весялосці, ніколі не здраджваць ідэалам дабра, справядлівасці і свабоды, за якія выйшлі на змаганне і палеглі тыя, хто ў гэтай магіле.

У 1864 годзе Эліза Ажэшка пакінула Палессе і вярнулася ў бацькоўскі маёнтак непадалёку ад Гродна. Гэта была ўжо сталая жанчына, якая шмат перадумала і перажыла. Імкненне асэнсаваць свае жыццёвыя набыткі падштурхнула да творчай працы. Патрэба такая была яшчэ ў Людвінаве. У першым сваім творы «У галодны год» адлюстраваны назіранні пісьменніцы над жыццём людвінаўскіх сялянаў y галодныя 1859—1860 гг. Ужо ў першым сваім творы яна стала на абарону прыгнечанага беларускага сялянства. 3 таго часу да апошніх гадоў жыцця пісьменніца служыла ідэалам дэмакратыі і гуманізму, славіла гераічныя традыцыі нацыянальна-вызваленчай барацьбы нашага народа.

На схіле сваіх дзён хворая Эліза Ажэшка вярнулася думкамі ў сваю маладосць на Палессе. Яна стварыла цыкл навелаў пра сваіх сяброў, самаахвярнікаў-паўстанцаў, пад агульнай назвай «Gloria victis» («Слава пераможаным»). У іх яна і назаве людвінаўскі перыяд жыцця сваімі універсітэтамі. Раскрываючы ідэйную накіраванасць сваёй творчасці, аўтарка аповесці «Хам» пісала: «Усё гэта зрабіў са мною і ва мне год 1863. Каб не яго разец і молат, мой лёс быў бы іншым, і, магчыма, я не была б пісьменніцай».

Пройдуць гады. Лёс зноў закіне Элізу Ажэшка яшчэ раз на Берасцейшчыну. На гэты раз на Ляхаўшчыну. Вясной 1908 года пісьменніца шукала месца для адпачынку. Яна не была прыхільніцай модных курортаў, a звычайна летам жыла ў вёсках на Гарадзеншчыне. Цяпер ёй захацелася памяняць месца адпачынку. Пісьменніца аблюбавала Флер’янова Бохвіцаў, якія здавалі на летнія месяцы свой двор для дачнікаў. У лістах пісьменніцы можна знайсці адказы, чаму яе выбар выпаў менавіта на Флер’янова: «Я прагну ў жыцці яшчэ раз правесці лета на шчырай, сапраўднай літоўскай (падкрэслена мною — В. Л.) вёсцы, карыстаючыся гасціннасцю Бохвіцаў, якія тут уладкавалі выгодны і ладны пансіянат для людзей такіх, як я, y вясковым значэнні бяздомных» (Цытуецца па артыкуле В. Гапавай «Флер ‘яноўскія зарніцы» //Памяць: Ляхавіцкі раён, Мн., 1989. С. 110). Прываблівала Флер’янова немнагалюднасцю дачнікаў (усяго дзесяць асобаў), свежым паветрам і нейкай мінеральнай вадой.

Імя Бохвіцаў найхутчэй Элізе было не новым. Гэта досыць вядомы род на Беларусі. Дзед тагачаснага гаспадара Флер’янова быў вядомы як пісьменнік і філосаф, які пісаў па-польску. Бацька ўдзельнічаў y паўстанні 1863—1864 г., пісаў вершы, але больш быў вядомы як садавод — чалавек, які стварыў цудоўны сад і напісаў па гэтай тэме працу «Як закладваць і даглядаць сады». Тадэвуш Бохвіц, гаспадар пансіяната, закончыў гімназію і земляробчую школу. Вышэйшую адукацыю не атрымаў, аднак многага дасягнуў самаадукацыяй. Быў чалавекам досыць начытаным. Асабліва захапляўся французскай прозай і чытаў яе y арыгінале. Многа часу аддаваў гісторыі журналістыкі, склаў бібліяграфію польскіх перыядычных выданняў, сабраў вялікую калекцыю газет, часопісаў.

Маёнтак Флер’янова быў размешчаны на беразе ракі Ведзьмы. Архітэктура сядзібнага дома навеяна сярэдневяковым замкавым дойлідствам. Перад домам быў раскінуты кветнік. Сядзібу атуляў вялізны парк, праз які былі пракладзены шматлікія дарожкі для прагулянак.

У канцы чэрвеня Эліза Ажэшка са сваёй сяброўкай Марыняй прыехалі ў Флер’янова. Радаваў вока сад y квецені. Паветра было напоена пахам бэзу і шматлікіх кветак на клумбе. Падабаліся і ваколіцы Флер’янова. Тое, што шукала Эліза Ажэшка для свайго адпачынку, яна знайшла ў пансіянаце Бохвіцаў: і свежае паветра, і сапраўдную літоўскую гасціннасць, і шмат кветак для гербарыяў. Знайшла, аднак, нешта іншае. Паміж Элізай Ажэшка і Тадэвушам Бохвіцам узнікла сімпатыя адзін да аднаго, якая перарасла ў сяброўства. Паміж імі пачалася перапіска, пачалася тут жа ў Флер’янове. Лісты перасылаліся з пакоя y пакой. Гэта была сяброўская размова двух людзей, якія паважалі адно аднаго.

У вялікай эпісталярнай спадчыне Элізы Ажэшка лісты да Тадэвуша Бохвіца складаюць цэлы том. Даследчыкі творчасці пісьменніцы лічаць, што яны ўяўляюць літаратурную цікавасць не толькі як дакументы свайго часу, але і як мастацкая з’ява. Эліза Ажэшка дзялілася са сваім сябрам поглядамі на месца пісьменніка ў грамадстве, раскрывала сваю творчую лабараторыю, давала ацэнкі творам сваіх сучаснікаў: Г. Сянкевіча, М. Канапніцкай, У. Рэйманта, Б. Пруса і інш., вярталася ў гады маладосці, расказвала пра свой удзел y нацыянальна-вызваленчым руху, паказвала адметнасць працы мастака слова ва ўмовах цэнзуры, адкрывала Бохвіцу і свае гаспадарчыя клопаты. Нялёгка было Тадэвушу Бохвіцу адказваць на лісты пісьменніцы. Розніца ў духоўным развіцці была значнай. Нельга не ўлічыць, што Эліза Ажэшка яшчэ і інтэлектуальна ўздымала свайго адрасата. Лістоў было вельмі шмат. Яны і радавалі Тадэвуша Бохвіца, і выклікалі нямала клопатаў, калі ўлічыць, што перапіска вялася ці не два гады.

У Флер’янове Эліза Ажэшка вяла актыўны адпачынак. Былі прагулкі па парку і ваколіцах, былі паездкі разам з Бохвіцам па наваколлі, наведваліся да суседзяў-шляхціцаў, дзе іх чакалі цікавыя сустрэчы. Ёсць меркаванне, што пісьменніца запісвала фальклор Ляхаўшчыны. Пра гэта сведчыць легенда, апублікаваная ў кракаўскай газеце «Час». У ёй пісалася, як паявіліся на Ляхаўшчыне ў ваколіцах Флер’янова паны, y тым ліку і Бохвіцы.

Першы адпачынак ў Флер’янове прайшоў удала, і Эліза Ажэшка на лета 1909 года зноў збіралася на Ляхаўшчыну. Ехала з радасцю да сваіх сяброў. Пісьменніца ўмела сябраваць і дапамагаць сваім сябрам. Вярнуўшыся ў 1908 г. з Ляхаўшчыны, яна пачала прапагандаваць сярод польскай творчай інтэлігенцыі пансіянат Бохвіца. I ёй удалося прывабіць y Флер’янова многіх з іх. Улетку 1909 года тут адпачывалі знакаміты польскі пісьменнік Уладзіслаў Рэймант, аўтар «Мужыкоў», «Зямлі запаветнай», доктар з Варшавы, тэатральны дзеяч і крытык Юзаф Катарбінскі, яго жонка Люцына, рэдактар папулярнага тыднёвіка, піяністка з Вільні Асецімская, артысты. Днём кожны знаходзіў сабе занятак па душы, a вечарам ладзілі літаратурна-музычныя вечарыны, на якіх гучалі мелодыі Шапэна, Бетховена, Грыга, гучалі і беларускія народныя песні, чыталіся вершы і проза, y тым ліку і ў аўтарскім выкананні Ажэшкі і Рэйманта.

Госці пансіяната прымалі ўдзел y традыцыйных земляробчых абрадах беларусаў. У друку паведамлялася пра ўдзел гасцей пансіяната, y тым ліку і Элізы Ажэшка і Уладзіслава Рэйманта, y свяце сяўбы і ўрачыстай пасадкі дрэў. Вось як гэта апісваў Ю. Катарбінскі: «Патрыярхальны дух, які захаваўся па літоўскіх дварах, узнаўляе старыя, прыгожыя звычаі. Жніво амаль закончана — трэба пачынаць сяўбу, кінуць зерне новага плёну на загон зямлі-карміцелькі. Мы выходзім цэлай грамадой y поле, на краі якога стаіць запрэжаная парай коней сеялка, упрыгожаная для гэтай урачыстасці гірляндамі палявых кветак. Гаспадар падае Ажэшковай аздоблены кветкамі кошык са збожжам. Яна бласлаўляе крыжам раллю і кідае дрыжачай рукой некалькі жменяў сыпкага зерня на ўзараныя загоны. Затым Раймант з фантазіяй перакідае сабе праз плячо пас ад сяўні, бярэ поўную жменю жыта і робіць некалькі вельмі артыстычных рухаў, a потым сяўбу распачынае сеялка, дбайна ашчаджаючы зерне. Мы вяртаемся да двара на другі сімвалічны абрад. Каля дома выкапаны дзве ямы. Садоўнікі прывезлі са школкі (месца, дзе разводзяць саджанцы — В. Л.) два маладзенькія дубочкі з клубамі зямлі вакол каранёў. Ажэшкова і Рэймант трымаюць за галінкі маладыя дрэвы, і так проста адбываецца ўрачыстасць закладкі маладога гаю на памяць побыту польскіх літаратараў» (Тамсама, с. 115).

У 1909 годзе Эліза Ажэшка ў Флер’янове жыла з пачатку чэрвеня і амаль да канца верасня. Па вяртанні лісты з Гародні прасякнуты сумам, болем і тугой, што сведчыла: пісьменніца выбіта з прывычнага творчага стану. Здароўе, аднак, імкліва пагаршалася. У маі 1910 г. Элізы Ажэшка не стала.

Дом Бохвіцаў ацалеў да нашых дзён. У ім размешчана праўленне мясцовага калгаса. Засталіся рэшткі некалі такога прыгожага парку. Расце і набірае сілы дуб, пасаджаны рукой Элізы Ажэшка. Былая сядзіба не вабіць цяпер дагледжанасцю, багаццем кветак, цудоўным садам. Яна чакае дбайнага свайго гаспадара.

Ляшук, В. Я. Літаратурная Берасцейшчына : краязнаўчыя нарысы, партрэты, артыкулы / В. Я. Ляшук, Г. М. Снітко. – Мінск : Литература и Искусство, 2008. – С. 121-126.

 

Ажэшка Эліза (літаратурны псеўданім, сапраўднае імя — Паўлоўская Альжбета) (1841, маёнтак Мількаўшчына Гродзенскага павета – 1910, Гродна) – пісьменніца, прадстаўніца рэалізму, грамадскі дзеяч. Нарадзілася ў шляхецкай сям’і адваката Бенядзікта Паўлоўскага і Францішкі Каменскай. Засталася без бацькі ў двухгадовым узросце. Пасля таго як маці выйшла другі раз замуж за кобрынскага памешчыка Канстанціна Відацкага, трапіла на выхаванне да бабулі. Хатнія настаўніцы вучылі яе французскай і нямецкай мовам. 3 1852 па 1857 г. знаходзілася ў манастырскім пансіёне ў Варшаве. У 1858 г. па выбару маці выйшла замуж за сваяка айчыма, памешчыка Пятра Ажэшку. Пасялілася ў маёнтку мужа Людвінава Кобрынскага павета (цяпер Драгічынскі раён), дзе жыла да 1864 г. Займалася самаадукацыяй, вывучала сусветную літаратуру і гісторыю, перакладала Дж.Байрана. У час голаду і эпідэмій дапамагала сялянам Беларускага Палесся, гэта выклікала канфлікты з мужам. У 1862 г. разам з малодшым братам мужа, Фларыянам Ажэшкам, арганізавала школу для сялянскіх дзяцей. Прымала ўдзел у нацыянальна-вызваленчым паўстанні ў 1863—1864 гг.; стварыла так званы жаночы легіён, які аб’яднаў прыхільніц паўстання. Яны рыхтавалі для паўстанцаў правіянт, перавязачны матэрыял, шылі адзенне. Была сувязной атрада Р.Траўгута, які дзейнічаў на тэрыторыі Беларускага Палесся. Прыносіла звесткі пра дыслакацыю царскіх войскаў. Рызыкуючы жыццём, хавала і лячыла ў маёнтку мужа цяжка параненага Р.Траўгута. У ліпені 1863 г., пасля разгрому паўстанцаў, перавезла яго з падложным пашпартам цераз мяжу ў Варшаву. Свой удзел у паўстанні пазней апісала ў цыкле навел “Gloria victis” (1910).

Падзеі 1863—1864 гг. значна паўплывалі на светапогляд Э.Ажэшкі. Перакананнем пра няўхільны заняпад шляхты і верай у сілы народа прасякнуты першы яе літаратурны твор — апавяданне “Малюнак галодных гадоў” (1866). У 1868 г. з’явілася аповесць “Апошняе каханне”, у якой пісьменніца ўпершыню ў беларускай і польскай літаратуры ўзняла пытанне раўнапраўя жанчын.

У 1869 г. развялася з мужам і прысвяціла сябе літаратуры. Адмена паншчыны, якую пісьменніца ўспрыняла з энтузіязмам, значна пагоршыла яе дабрабыт, прымусіла ў 1870 г. прадаць родавы маёнтак Мількаўшчыну і пераехаць у Гродна. Тут пісала раманы і аповесці, тэмы для якіх брала з жыцця. На старонках яе твораў адлюстравана жыццё прадстаўнікоў дэкласаванай інтэлігенцыі, памешчыкаў, што страцілі свае маёнткі, разначынцаў, яўрэйскай беднаты, люмпен-пралетарыяту.

У аповесцях “Пан Граба” (1869—1870) і “Марта” (1873) Э.Ажэшка развівала тэму правоў жанчыны ў грамадстве. Пытанню абароны інтарэсаў працоўных прысвечаны зборнік апавяданняў “3 розных сфер” (1879—1882). Маральны распад сям’і артыстаў адлюстраваны пісьменніцай у рамане “Пампалінскія” (1876). Яўрэйскай праблеме прысвечаны яе аповесці “Меір Эфофавіч” (1878) і “Ілі Макавер” (1885). Творчымі дасягненнямі пісьменніцы лічацца раман “Над Нёманам” (1887), аповесці “Нізіны” (1884), “Дзюрдзі” (1885), “Хам” (1888). Беларускаму фальклору прысвечаны нарысы “Людзі і кветкі на берагах Нёмана” (1888—1891). У 1890-я гады выйшаў зборнік апавяданняў “Меланхолікі” (1896) і раман “Арганаўты” (1899).

Э.Ажэшка актыўна займалася грамадскай дзейнасцю. У 1879 г. па ініцыятыве літаратара Вінцэнта Хелмінскага яна адкрывае ў Вільні друкарню, якая праіснавала тры гады. Летам 1885 г. пасля пажару ў Гродні арганізавала жаночы камітэт дапамогі пагарэльцам, у які з усёй Беларусі і Польшчы ахвярам пажару дасылаліся грошы і падарункі. У 1894— 1896 гг. для гродзенскіх дзяўчат чытала лекцыі па польскай літаратуры і культуры. На рахунак так званай касы ўбогіх пайшлі сродкі ад арганізаваных ёю сярод насельніцтва шасці латарэй. Збірала грошы для бедных яўрэйскіх дзяцей.

У 1894 г. Э.Ажэшка выйшла замуж за гродзенскага адваката Станіслава Нагорскага, які быў нашмат старэйшы за яе. Праз два гады аўдавела.

У 1904 г. кандыдатура Э.Ажэшкі была вылучана на атрыманне Нобелеўскай прэміі, але яе далі Генрыку Сянкевічу. У 1905 г. працягвае актыўна займацца грамадскай дзейнасцю. Яна дамагаецца ад уплывовых фінансістаў стыпендый для здольных маладых людзей, каб накіраваць іх на вучобу за мяжу. У гэтым жа годзе выступіла супраць хвалі антысемітызму ў Расіі. Таксама змагалася за правы палякаў, патрабуючы выкладання польскай мовы ў вышэйшых навучальных установах.

У 1908 г. перажывае няўдалае каханне да Тадэвуша Бохвіца, уладара маёнтка Фляр’янава Слуцкага павета (цяпер Ляхавіцкі раён). Дзякуючы намаганням Элізы Ажэшкі Фляр’янава ператварылася ў цэнтр прыцягнення беларускай і польскай творчай інтэлігенцыі, своеасаблівы культурны цэнтр Беларусі. Сваё каханне пісьменніца ўвекавечыла ў эпісталярным рамане, аснову якога склалі лісты да Т.Бохвіца, якія яна пісала яму амаль што кожны дзень.

У 1909 г. яе кандыдатура была зноў вылучана на атрыманне Нобелеўскай прэміі, але і гэтым разам яе напаткала няўдача (большасць галасоў набірае шведская пісьменніца Сельма Лагерлёф). Гэта вельмі адбілася на здароўі Э.Ажэшкі. У 1910 г. яна памерла ў Гродна.

Літаратура: Гапава В.І. Эліза Ажэшка: Жыццё і творчасць. Мн., 1969; Krol S. 101 kobiet polskich. Siad w historii. W-wa, 1988; Monach W. Folklor biatoruski w tworczosci Elizy Orzeszkowej // Slavia Orientalis. 1971. T. 1.

Масляніцына, І. А. Жанчыны ў гісторыі Беларусі / І. А. Масляніцына, М. К. Багадзяж // Беларускі гістарычны часопіс. – 2005. – № 1. – С. 45-49. – Пра Элізу Ажэшку на сс. 46-47.

 

Одержимая Элиза

Долгое время мы воспринимали ее как иностранку, волею судъбы осевшую в Беларуси, а замечательные повести и романы, вышедшие из-под ее пера, однозначно относили к шедеврам зарубежной литературы. Но сама писательница, хотя и избрала для своего творчества польский, а не белорусский язык, никогда не отделяла себя от Беларуси и белорусского народа. Элиза Ожешко была представительницей старинного шляхетского рода Павловских, издавна владевшего имениями на Гродненщине и Брестчине.

В 1857 году в Мильковщину, имение Павловских неподалеку от Гродно, после обучения в Варшавском пансионе вернулась семнадцатилетняя Элиза. Привлекательная, романтично настроенная и богатая: отец, адвокат Бенедикт Павловский, оставил ей после смерти неплохое наследство. Неудивительно, что девушка сразу оказалась в центре внимания. Но замуж вышла за того, кого выбрала мать. Кобринский шляхтич, 33-летний красавец-блондин Петр Ожешко был ближайшим родственником нового мужа матери Элизы, и поэтому та была уверена, что брак будет удачным.
Но миновал медовый месяц, и Элиза обнаружила, что кроме внешнего лоска и благовоспитанности муж ее ничем не обладает. Петр Ожешко под холодной учтивостью прятал почти совершенное безразличие к молодой жене. В один прекрасный момент она с ужасом узнала, что его сватовство было предпринято с единственной целью: воспользоваться приданым жены, чтобы спасти от долгов свое имение Людвиново.
Жестоко обманутая в лучших своих ожиданиях, молодая женщина, пытаясь найти утешение, занялась самообразованием. А вскоре нашлась и иная сфера приложения ее сил. Вспыхнуло восстание 1863-1864 годов, направленное против российского самодержавия. В нем приняли участие почти все соседи и друзья Ожешек, и даже холодный супруг Элизы не захотел остаться сторонним наблюдателем. В его имении местная шляхта обсуждала планы помощи восстанию. Что же Элиза? Ее усилиями был создан «женский легион», объединивший всех сочувствующих восстанию дам. Они готовили для повстанцев провиант, перевязочный материал, шили им одежду.
Кроме того, Элиза стала связной руководителя восстания Ромуальда Траугутга. Она приносила ему сведения о дислокации царских войск. Девять раз Элизе доводилось прятать Траугутга от жандармов в Мильковщине. Убежище было надежным, ибо никому не пришло бы в голову искать его здесь. Но восставшие были обречены. Они не могли долго сопротивляться значительно превосходящим по численности и хорошо обученным русским войскам. 13 июля 1863 года тяжело раненый в бою Ромуальд распустил свой измученный голодом и малярией отряд и приказал везти себя в Людвиново. Элиза с риском для жизни оставила у себя повстанческого командира и лечила его до тех пор, пока тот не окреп настолько, что мог бы перенести дорогу за границу. Тогда Ожешко шестеркой лошадей перевезла Ромуальда с подложным паспортом в Варшаву. Там он вскоре стал «диктатором» восстания, пытался организовать регулярную армию и привлек на свою сторону крестьян. Но и эта попытка восстания окончилась неудачей: Траугутг был арестован, и 5 августа его повесили вместе с другими «главарями мятежа» на стенах Варшавской цитадели.
Шли расправы и над другими участниками восстания. Братья Петра Ожешко попали в Сибирь. Сам Петр по приговору 12 декабря 1864 года был сослан на проживание под надзором в Пермскую губернию. Элиза собиралась поехать за мужем, но в последний момент передумала. Ведь с Петром ее уже почти ничего не связывало.
В 1867 году, после возвращения по амнистии на родину мужа, Элиза объявила, что желает получить развод. Но это оказалось непросто.
Возражала не только католическая церковь, но и сам Петр. Под впечатлением от событий, связанных с попытками получить свободу, Элиза написала повесть «Последняя любовь».
В 1869 году, получив, наконец, развод, Элиза целиком посвятила себя литературе и… поиску нового спутника жизни. Элиза влюбилась в доктора Зигмунта Светицкого, но это чувство не было взаимным. К любовным переживаниям добавилась вполне прозаическая материальная озабоченность. В 1870 году она была вынуждена продать Мильковщину. Писательница переехала в Гродно. Благородная шляхтянка, оказавшаяся волею судьбы без имения и мужа, была бы обречена влачить нищенское существование и даже погибнуть, если бы не научилась зарабатывать литературой.
Постепенно благодаря творчеству Элиза получила и обеспеченность, и любовь читателей. Тогда она решила выйти из затворничества и заняться общественной деятельностью. Так, в 1879 году в Вильно ею была основана типография, где писательница намеревалась издавать не только свои произведения, но и прозу, поэзию, публицистику малоизвестных талантливых белорусских и польских авторов. Летом 1885 года во время большого пожара в Гродно, оставившего без крова тысячи горожан, Элиза организовала дамский комитет помощи погорельцам. Благодаря усилиям пани Ожешко на помощь гродненцам пришли сотни людей из разных городов и местечек Беларуси и Польши.
В 1894 году Элиза вышла замуж за гродненского адвоката Станислава Нагорского. Новый муж восхищался деятельностью Элизы во время пожара, ценил ее творчество. Какие достоинства Станислава побудили Ожешко на этот союз, биографы не знают. Нагорский был намного старше Элизы, имел слабое здоровье и не отличался прогрессивными взглядами. Со стороны Элизы этот брак вряд ли был по расчету. Овдовев спустя два года после свадьбы, она искренне переживала эту утрату и даже отказалась на время траура от чтения лекций по польской литературе и культуре для гродненских девушек, которые постоянно проводила с 1894 года.
Впрочем, потеря мужа лишь активизировала общественную деятельность Ожешко. На счет так называемой «кассы убогих» пошли средства от организованных ею шести лотерей. Собирала она также и деньги для бедных еврейских детей.
А в 1898 году в ее жизнь вновь вошла любовь. И вновь неудачная. Двадцатипятилетний Франтишек Гадлевский, проходивший в Гродно военную службу, не мешал стареющей писательнице оказывать ему знаки внимания, но взаимностью ей не отвечал. Протомившись более года, Элиза с трудом смогла вырвать из своего сердца мучившую ее любовь.
Боль утраты, пережитая писателем, обычно выливается в самые искренние, самые прекрасные строки. Так, все новые чудесные рассказы, повести и романы Ожешко обретали жизнь благодаря ее нереализованным женским чувствам. В 1904 году кандидатура Элизы как одного из самых популярных в Европе писателей была представлена на Нобелевскую премию. Но ее получил Генрик Сенкевич.
С 1905 года Ожешко начала добиваться от влиятельных финансистов стипендий для одаренной молодежи, выступала против антисемитизма, захлестнувшего Россию; повсеместно говорила и о правах поляков, требуя разрешения обучения их детей на польском языке в школах и высших учебных заведениях.
В 1908 году шестидесятисемилетняя писательница вместе со своей задушевной подругой Марией Обремской впервые посетила усадьбу Флорианово Слуцкого уезда (теперь — Ляховичский район). Гостеприимные хозяева, Тадеуш и Бронислава Бохвицы, каждое лето собирали у себя представителей творческой и научной интеллигенции на так называемый «летний пансионат». И неожиданно для себя среди высокоинтеллектуальных разговоров лучших умов края, среди теплого приема с соблюдением всех обычаев и традиций «старой Литвы», среди дурманящего запаха сирени, которой было со всех сторон обсажено имение, она встретила, наконец, человека, в ожидании которого, ошибаясь и тяжело переживая последствия своих ошибок, жила все эти годы. Он был самым духовно богатым, самым понимающим, самым тонко чувствующим. Она не видела в нем ни одного изъяна. Он был создан для нее. Он восхищался ею, называя «своим ангелом-хранителем», но… Он был несвободен и по возрасту годился ей в сыновья. Он был хозяином Флорианова…
Сетуя на судьбу, так жестоко посмеявшуюся над ней, и понимая, что при всей взаимной симпатии ей с Тадеушем поздно начинать жизнь с нуля, Элиза тем не менее воздвигла своей последней и такой пронзительной любви своеобразный памятник. Она писала ему письма, иногда по нескольку в день, их передавали во Флорианове из комнаты в комнат. Он неизменно отвечал ей. Это был откровенный разговор достойных и умных людей о жизни и смерти, о любви и равнодушии, о родине, о литературе и искусстве, о склонностях человеческой натуры. Почти два года переписки вылились в триста страниц эпистолярной лирики, которая потом послужила основой для составления Элизой так называемой «Эпистолярной книги», изданной уже после смерти писательницы и потрясшей ее читателей.
В 1909 году кандидатура Ожешко снова выдвигалась на соискание Нобелевской премии, но большинство голосов получила шведская писательница Сельма Лагерлеф. Очередная неудача серьезно повлияла на здоровье одержимой Элизы. В 1910 году в Гродно она умерла от сердечного приступа.

 Одержимая Элиза [Ожешко] // Женский журнал. – 2009. – № 4. – С. 66-67.

Бомбы для коллекционера

И снова мы в фонде № 500, где хранятся документы личного архива Виталия Скалабана, исследователя белорусской истории. Перебираю странички, на которых дневниковые записи… Иногда попадается нечто очень трогательное, например, из времен, когда Виталий Владимирович отдыхал в санатории:

«6.03.04. Суббота. Нешта трывожна. Але нарэшце ўбачыў дзятла. Чуў кожны дзень, шукаў — i не мог знайсцi. Дзяцел маленькi, а стукаў — дробi на ўвесь лес, думаў, што птушка большая».

А теперь представьте подоплеку: не просто услышать птицу и удивиться, но постараться найти! Упрямо искать, бродить по лесу, чтобы совершить открытие для себя: так вот ты какой, дятел санаторный!

Так же Скалабан поступал со всеми фактами, попадавшимися ему на протяжении жизни… Докопаться до сути, найти источник! Листаю страницы дневника, который велся в ежедневнике с коричневой дерматиновой обложкой (на ней вытеснено «Торгово—промышленная палата СССР»).

Взгляд цепляется за вот такую запись…

1986 год. Скалабан работает в архивах Ленинграда. Смартфонов нет, сканеров нет, и он переписывает в ежедневник любопытнейший документ из архива некоего П.А.Картавова:

«Открытое письмо С.—Петербург в редакцию газеты «Бомбы».

Екатерининская 3

10.2.1906 г.

Многоуважаемый господин редактор! Коллекционируя пробные номера газет и журналов с целью библиографии славянской прессы, прошу Вас не отказать прислать мне номер издаваемой Вами «Бомбы», за что буду премного благодарен.

С истинным почтением Т.Бохвиц.

Адрес: почт.  станция Ляховичи Минской губ, им. Флорияново, Т.О.Бохвицу».

Неудивительно, что письмо заинтересовало Виталия Владимировича: он сам родом из Ляховичей, всегда занимался историей родных мест. Это наследственное. Его отец Владимир Скалабан был известным краеведом. В школе, где работал директором, создал прекрасный музей истории Ляховичей. Сын продолжил его дело, поступив на истфак в Ленинграде.

Вот запись в еженедельнике от 7 июля 1986 г.:

«Учора запiс на тэлебачаннi. Перадача пойдзе каля 16.07.86. Еду ў Ляхавiчы (з 1.07.86 у рэд. Усеагульнай гiст. раблю Ляхавiчы — «Памяць»).

Поясним. Виталий Владимирович тогда был сотрудником издательства «Белорусская Энциклопедия им. П.Бровки». Он — один из основателей историко—документальной серии «Память» и стал редактором—составителем тома о Ляховичском районе. В фонде хранится много документов, собранных им для этой книги.

Вот на страницах того же дневника запись о письме поэта Миколы Купреева, который выступал в Ляховичской школе. О мемуаристе Федоре Евлашевском. О привилее Жигимонта Августа Я.Ходкевичу об обмене имения Ляховичи на Свислочь. А вот документ из «Ф. 1407, оп. 110, д. 4308»: дело о разгроме крестьянами м. Ляховичи казенной винной лавки в 1907 г.

В записи от 14.12.1986 г. мы вновь встречаем фамилию Бохвиц: Виталий Скалабан знакомится с «Приложением к трудам редакционной комиссии о составлении положения о крестьянах, выходящих из крестьянской зависимости», и в «Извлечении из описаний помещицких имений в 100 душ и свыше. Минская губерния, Спб, 1860» за № 19 и значится Бохвиц.

Кто же этот персонаж, имевший прямое отношение к Ляховичам?

Прежде всего обнаруживаем сведения о Флориане Бохвице, философе и просветителе. Он женился на Павлине Маевской, племяннице матери Адама Мицкевича, и выкупил имение Вошкавцы у помещиков Чарноцких. Позже в его честь имение переименуют во Флерьяново (Флорианово).

Философ в духе времени мечтал о реформации педагогики, которая воспитывала бы людей прогрессивных и полезных обществу: «…Шкада смешнай матчынай клапатлiвасцi i пакут дзяцей, аддадзеных у ахвяру ванiтоўнаму патрабаванню педантычнага захоўвання правiл французскага вымаўлення, каб па гаворцы нельга было распазнаць у сыне лiцвiна цi паляка…»

Но в «Извлечении из описаний помещицких имений» фигурирует уже сын философа Ян Оттон. Тоже примечательный человек. Выступал за отмену крепостного права, написал исследования «Некоторые огороднические наблюдения», «Как закладывать и досматривать сады». А еще в качестве гусара участвовал в Крымской войне, а затем пошел в инсургенты. За участие в восстании Кастуся Калиновского был заключен в Динабургскую крепость.

И при Флориане, и при Оттоне в усадьбе собиралась поэтическо—философская богема. Внук философа Тадеуш Бохвиц традицию продолжил. При нем имение вошло в историю тем, что здесь гостила Элиза Ожешко, преданным поклонником которой был Бохвиц. Писательница была уже в возрасте, врачи запрещали ей много ходить, и Тадеуш запрягал в тележку старого коня Белоножку и сам возил знаменитую гостью по своему парку.

Он так благоговел перед талантом Ожешко, что запретил молодым писателям, которые гостили вместе с ней в усадьбе, превращенной в своеобразный пансионат — дом творчества, что-то сочинять. По мнению Тадеуша, было кощунством делать это параллельно с великой Элизой.

Ожешко, узнав о запрете, тут же его отменила.

Она даже подумывала совсем переселиться в гостеприимное Флерьяново. И жена Тадеуша Бронислава была не против, считая, что присутствие кумира благотворно действует на мужа, заставляя его быть спокойнее и лучше обходиться с семейными (наводит на мысль, что в обычной жизни он был довольно нервным субъектом). Тадеуш и Элиза, на двадцать лет его старше, ежедневно обменивались письмами, причем утром и вечером, в алых и голубых конвертах. Переписку начали, еще находясь в одной усадьбе. Причем Элиза иногда весьма экзальтирована («Справа ў тым, што мы крэўна звязаны палаючым i святым вузлом пакут i, ведаючы пра гэта, ужо нiколi чужымi не павiнны застацца»), за что сама же просит прощения. Наверняка Тадеушу приходилось прилагать все усилия, чтобы отвечать на достаточно высоком литературном уровне, вот только его письма не сохранились. Зато письма от Ожешко были опубликованы как образчик эпистолярного стиля. Известно, что их украшали засушенные лепестки роз, привезенных писательницей в Гродно из Флерьяново.

Правда, с переселением ничего не вышло. Но Элиза Ожешко писала: «Я прагну яшчэ раз у жыццi правесцi лета на шчырай, сапраўднай лiтоўскай вёсцы, карыстаючыся гасцiннасцю панства Бохвiцаў, якiя тут уладкавалi выгодны i ладны пансiянат дзеля людзей такiх як я, у вясковым значэннi, бяздомных».

В статье о Тадеуше Бохвице есть упоминание о большой коллекции периодических изданий, которую он собрал в своем имении и завещал библиотеке в Несвиже.

Выходит, Тадеуш действительно охотился за новыми периодическими изданиями. Но что же это за «Бомбы»?

Это так называемый всероссийский еженедельный боевой журнал — после событий 1905 года и воцарения относительной свободы в Российской империи возник настоящий бум на сатирические издания. «Бомбы» издавались в Санкт—Петербурге Петром Картавовым, именно в его фонде и работал Виталий Скалабан. Думается, Картавов не мог не отозваться на просьбу собрата—коллекционера — сам был известным библиофилом. А еще членом московского Общества русских драматических писателей и оперных композиторов, переводил либретто опер под псевдонимом Пётр Обнорский. Сатирический журнал «Бомбы» он начал выпускать в 1906 году совместно с Н.Пушкарёвым, писал туда и сам под псевдонимами Молодые новобранцы и Ненекрасов. Увы, свобода слова была действительно относительной. И после двух номеров журнал закрыли. Так что и по сегодня «Бомбы» считаются раритетом. Но когда во Флерьяново гостила Ожешко, в коллекции хозяина это издание должно было уже наличествовать. Интересно, показывался ли этот журнал гостье?

Усадьба Бохвицев во Флерьяново, оно же — Вошкавцы, а ныне — Урожайная, находится в плачевном состоянии. Мало кто знает, что здесь творили философы и знаменитые писатели…

Зато сохранился дуб, который посадила Элиза Ожешко. А возле дуба — памятная доска, установленная благодаря и Виталию Скалабану.

Перелистываю страницы дальше… Сколько зацепок, сколько планов у молодого историка! А вот запись, которая как нельзя лучше характеризует его:

«14.00. Ура! Нясуць справы!»

Так и представляю: архив, исследователь в нетерпении и предвкушении… И вот — нашлись заказанные документы!

Ознакомимся с какими—то из них в следующий раз.

 

Рублевская, Л. Бомбы для коллекционера: [из архива Виталия Скалабана] / Людмила Рублевская // Советская Белоруссия. – 2017. – № 192. – 5 октября. – С. 11.

Каралева пакутлівай праўды

Кожны раз, трапляючы ў Гродна, я абавязкова падыходжу да гэтага блакітнага доміка. I хаця ведаю, што гаспадыня пакінула яго даўно, 96 гадоў назад, а сам домік адноўлены, усё ж чакаю цуда: вось зараз адчыняцца дзверы і гаспадыня выйдзе насустрач, адклаўшы якую-небудзь тэрміновую працу. А працай яна была занята заўсёды: “Калі я не працую, то вельмі псуецца настрой”.

Я часта звяртаюся да яе жыцця і да яе творчасці, заўсёды знаходзячы параду і падтрымку. I ганаруся, што жыццёвыя і творчыя яе карані ў беларускай зямлі. Прозвішча яе продкаў па бацьку і зараз на Беларусі даволі распаўсюджанае – Паўлоўская. Мы ж ведаем яе па прозвішчы першага мужа – Ажэшка, Эліза Ажэшка.

Беларуская зямля дала свету нямала асоб, без якіх сусветная навука, культура, літаратура былі б значна бяднейшымі. Эліза Ажэшка з такіх адметных асоб. Яна была і пісьменніцай, і жанчынай незвычайнай. Незвычайнай па спагадлівасці і дабрыні, мужнасці і таленту. Жыццё яе ніколі не было лёгкім і простым. Пакут – і душэўных, і фізічных — хапала.

Але не стаяць у баку ад жыцця, не быць толькі назіральнікам, “не поўзаць, як чарвяк” было яе жыццёвым крэда. У юнацтве, чытаючы “Гамлета”, яна задавалася пытаннем: “Як павінна жыць?”

“I ў глыбіні сэрца адказала сабе: думаць, вучыцца, працаваць – усё далей і вышэй, да вяршынь, да крыніц святла, нават калі сэрца будзе балець, нават калі людзі будуць кідаць камянямі – далей, далей, далей…”

Шлях “да крыніц святла” не кожнаму ўдаецца адолець (і не кожны бачыць у гэтым жыццёвую мэту). Яна адолела. I многім дапамагла на гэтым шляху.

У 1866 годзе выйшаў першы твор – апавяданне “Малюнак з галодных гадоў”. I з таго часу яе імя стала прыцягальным для мільёнаў людзей. Для нас жа яе творы асабліва хвалюючыя, таму што прысвечаны беларускай зямлі, яе людзям і яе прыродзе. Яны давалі пісьменніцы сюжэты, натхненне і сілы. Жывучы ў Гродне, Эліза Ажэшка палову года старалася праводзіць у вёсцы. Менавіта тут было яе галоўнае рабочае месца. У шматлікіх пісьмах з розных вёсак Гродзеншчыны – радкі замілавання, захаплення.

“Я вялікая палонніца прыроды, і калі б ператварала свет, то зрабіла б так, каб гарады ў ім зусім не існавалі. Сапраўды, людзі стварылі гарады, а Бог — вёску”.

У 1887 годзе яна пачынала раман “Нёманскі рыбак”. Сябрам у той час паведамляла: “Я ўзялася за аб’ёмістую аповесць, значную частку якой ужо занатавала на паперу і, відаць, закончу перад Новым годам. Гэта будзе называцца “Нёманскі рыбак”. Але што я зраблю, калі ў прыродзе і ў людзях гэтага кутка я знайшла многа рэчаў, пра якія мне хочацца пісаць”. Пазней яна заменіць назву, і раман “Хам” стане для большасці яе чытачоў самым любімым творам.

Францішак Багушэвіч, з якім яна сябравала і якога вельмі паважала, назваў яе “каралевай жывога слова і пакутлівай праўды”.

Сама яна, як і яе героі, ішла да свайго шчасця праз пакуты. “Першым маім шчасцем была праца”. Але хацелася шчасця побач з каханым чалавекам. Яна марыла аб тым да апошніх дзён. А гэты “матыль шчасця” усё адлятаў і адлятаў… 3 першым мужам жыццё не склалася. Калі пазнаёмілася з маладым доктарам Зыгмунтам Свянціцкім – абодвум здалося, што іх пачуцці назаўсёды. У адным з лістоў яна выказвала свае разумение сямейнага шчасця. Нам яно здасца, можа быць, залішне ідэалізаваным:

“… Я думаю, калі двое людзей хочуць пайсці разам па жыцці, то яны павінны імкнуцца, каб поглядыі іх, іх душы зліваліся ў адно. Толькі агульныя захапленні, мары, памкненні могуць стварыць шчаслівую гармонію… Інакш усе іскрынкі хутка згаснуць і павевы кахрння ператворацца ў нудныя пазяханні. У нас, дзякуй Богу, шмат агульнага… Але ці змагу я стварыць для яго такі зямны раёк, дзе, сярод турбот і непагадзі, яго чакалі б спакой і прыгажосць… Сямейнае жыццё нібы святы алтар: чым больш яго ўпрыгожваеш, тым лепш…”

Зямны раёк яна, магчыма, і магла б стварыць. Але не змагла дзеля кахання пакінуць родную зямлю. Калі Свянціцкі паехаў у Пецярбург, яна засталася ў Гродне.

3 наступным мужам, адвакатам Станіславам Нагорскім лес падараваў усяго два гады сумеснага жыцця, калі, па яе словах, яны “ігралі ў чатыры рукі”. Пасля смерці Нагорскага жыццё здавалася ёй нейкі час невыносным. Выратаваннем зноў жа была самаахвярная праца. Але моцная і мудрая, славутая пісьменніца, у якой сотні людзей шукалі паратунку, сама часта адчувала патрэбу ў надзейным мужчынскім плячы. Адшукаць такое плячо для яе было няпроста. Яго замянялі прывіды кахання. Такім плячом-пры-відам у цяжкі для яе час стаў інтэлігентны і адукаваны афіцэр пяхотнага палка Францішак Гадлеўскі. Чаму ж яна лічыла яго “страшэннай бядой для свайго сэрца”? Францішак Гадлеўскі быў удвая маладзейшым…

Нарэшце, апошні падарунак лесу, апошні “растаўшы бляклы цень”. Немагчыма без болю і хвалявання чытаць яе раман у двухстах пісьмах да Тадэвуша Бохвіца. Унука вядомага беларускага асветніка і філосафа Фларыяна Бохвіца сучаснікі называлі “рыцарам-лірыкам”. У маёнтку Бохвіцаў Фларыянаве, непадалёку ад Ляхавічаў, пісьменніца правяла два апошніх сваіх леты – 1908-га і 1909 гадоў. У адным з апошніх пісьмаў яна з сумам і ўдзячнасцю ўспамінала Фларыянава:

“Сёння свяціла цудоўнае сонца. Праехала трохі вуліцамі Гродна, і сонечныя вуліцы напомнілі мне ігру святла і ценяў у фларыянаўскім парку, поўным кветак і араматаў. Вясна ў гэтым годзе цудоўная…”

Творчасць Элізы Ажэшка, прысвечаная беларускай зямлі, яе зямлі, мае сусветную вядомасць і прызнанне. Мала каму вядома, што ў 1904 годзе яе кандыдатура вылучалася на прадстаўленне да Нобелеўскай прэміі. Тады, праўда, “перайшоў дарогу” Генрык Сянкевіч. Зрэшты, яе гэта не вельмі засмуціла. Яна пісала не дзеля прэміі. Проста бачыла ў гэтай працы сваё наканаванне, свой “цяжкі воз”, сваё шчасце.

… “Вянец сусвету – чалавек, вянец чалавека – дабрыня, вянец дабра – служэнне яму цярпліва і дастойна, вянец той службы – любоў: любоў да людзей, любоў да справы, любоў ва ўласнай душы, удасканаленне якой – галоўная мэта існавання чалавека на зямлі…”

Гэтай мэце яна не здрадзіла ніколі.

Людміла ТРЭПЕТ

Трэпет, Л. Каралева пакутлівай праўды  / Людміла Трэпет // Рэспубліка. – 2004. – 6 сакавіка.

Каралева пакутніцкай праўды

Урок-экскурсія “Шляхамі Элізы Ажэшка па Брэстчыне”

 6 чэрвеня 2016 года споўнілася 175 гадоў з дня нараджэння Эліэы Ажэшка. У праграму сярэдняй школы па беларускай літаратуры творы пісьменніцы не ўключаны, таму і не ведаюць нашы сучаснікі, якую ролю ў гісторыі беларуска-польскіх літаратурных і культурных узаемаадносін, у мастацкім адлюстраванні жыцця нашага народа ў XIX стагоддзі адыграла Э.Ажэшка. Шырокаму чытачу невядома, што яе імя звязана э Брэстчынай. Прапаноўваю план-канспект класнай, інфармацыйнай гадзіны завочнай экскурсіі “Шляхамі Эліэы Ажэшка па Брэсгчыне”.

Мэты: знаёмства з жыццём і творчасцю Э.Ажэшка, якая пакінула значны след у гісторыі і культуры Брэсцкай вобласці; абуджэнне цікавасці ў сучасных школьнікаў да малавядомых асоб у гісторыі Брэстчыны; актывізацыя нацыянальнай самасвядомасці і далучэнне падлеткаў да культурнай спадчыны малой радзімы.

Абсталяванне: выстава кніг, фотаздымкі, камп’ютар, прэзентацыя.

Добры дзень, дарагія ўдзельнікі экскурсіі, усе, хто цікавіцца гісторыяй свайго горада, реёна, вёскі, сваіх родных мясцін і культавых пабудоў.

Мы будзем завочна падарожнічаць па мясцінах, звязаных з жыццёвым і творчым шляхам вялікай польскай і беларускай пісьменніцы Э.Ажэшка, 175-я ўгодкі з дня нараджэння якой святкуюць сёлета прыхільнікі яе светлага гуманістычнага таленту.

Эліза Ажэшка! “Каралева жывога слова і пакутніцкай праўды” — так называў пісьменніцу Ф.Багушэвіч за яе шчырую прыхільнасць да беларусаў. Думаю, мала каму вядома, што Эліза Ажэшка двойчы вылучалася на атрыманне Нобелеўскай прэміі.

Мы ведаем яе як польскую пісьменніцу, жыццё і лёс якой былі цесна звязаны з Прынямоннем I Гродзеншчынай. 3 поўным правам можна назваць яе і беларускай пісьменніцай, бо пераважную большасць сваіх твораў яна напісала пра Беларусь I беларусаў. Героі твораў пісьменніцы — беларускія сяляне і парабкі, вясковыя кавалі і рыбакі, мясцовыя шляхціцы.

Нарадзілася Э.Ажэшка 6 чэрвеня (па новым стылі) 1841 года ў Беларусі, у вёсцы Мількаўшчына, што каля Гродна. Яе бацька, Бенядзікт Паўлоўскі, быў судовым старшынёй у Гродне. Маці, Францішка Паўлоўская, успамі- нае, што Эліза нарадзілася ў майскую ноч, калі ўпершыню ў садзе заспяваўсалавей. Гэтабыўдобры знак, які прадвясціў вялікую будучыню дзяўчынцы. Элізе давялося стаяць на п’едэстале славы. Але ж ці была яна шчаслівай у звычайным жыцці, як жанчына? Напэўна, не. Першае гора прыйшло ў тры гады, капі памёр бацька.

Маці зноў выйшла замуж, і Эліза пасля смерці старэйшай сястры апынулася ў самотнай адчужанасці.

У 1852 годзе адзінаццацігадовую дзяўчынку адправілі ў Варшаву ў закрыты пансіён пры манастыры сясцёр-сакраментак, дзе Эліза пражыла пяць гадоў і знайшла шчырую сяброўку ў асобе Марыі Канапніцкай, знакамітай польскай пісьменніцы.

Калі дзяўчына вярнулася дадому, яе адразу пачалі выводзіць у свет. Эліза лічылася адной з самых багатых нявест Прынямоння, таму ў яе было шмат паклоннікаў.

У 1858 годзе сямнаццацігадовая Эліза, па патрабаванні маці, вы- ходзіць замуж за палескага абшарніка, “тыповага ліцвіна”, 35-гадовага Пят- ра Ажэшку. Здавалася, Эліза мала клапацілася пра сваю будучыню і зусім раўнадушна прыняла выбар жаніха. “Я згадзілася б выйсці замуж за дрэва, — пісала яна пазней, — каб толькі быць незалежнай, быць свабоднай. А Пётр Ажэшка да таго ж някепска танцаваў і быў спагадлівым”. Яго, у сваю чаргу, прывабіла ў Элізе не толькі інстытуцкая ўзвышанасць мар, бесклапотны характар, але і пяць тысяч серабром за гродзенскую сядзібу Мількаўшчыну і 94 маргі нёманскага лесу.

У вёсцы Людвінава Кобрынскага павета Гродзенскай губерні (зараз вёска ў Драгічынскім раёне Брэсцкай вобласці) Элізе спадабалася ўсё: вялікі старадаўні дом з драўлянымі калонамі, пабелены і пакрыты саломай, пакоі з прыгожай драўлянай мэбляй, парк з каштанавымі, бярозавымі прысадамі, маляўнічымі і прыгожымі са жалкамі.

Першыя гады замужжа прамільгнулі ў весялосці і забавах. Маладая сям’я бавіла вольны час у шматлікіх гасцявых паездках у суседнія маёнткі. Пётр і Эліза Ажэшка часта наведвалі ў Іванаўскім раёне вёску Моладава — тут калісьці знаходзіўся маёнтак Генрыха Скірмунта. Мясцовыя шляхціцы здаўна сябравалі паміж сабой. Пан Ажэшка любіў гуляць у карты. Ён хутка растранжырыў не толькі ўласную маёмасць, але і жончын пасаг.

Вандруючы з мужам па суседніх маёнтках, Эліза ўпершыню сутыкнулася з жахлівай бядотай і цяжкай працай сялян. Маладая жанчына, расчараваная замужжам, пачала займацца самаадукацыяй. Э.Ажэшка адчула, што ад мужа яе аддзяляе не толькі побыт, але і штосьці больш значнае — погляд на жыццё, свет, грамадства, мінулае і сучаснае Польшчы. Жыццё людвіноўскага дома стала не па душы маладой жанчыне, і яна адчула ілюзорнасць свайго шчасця. Эліза зачасціла ў суседнія маёнткі. Яна часта наведвала Жукоў у Лапіне, Русецкіх у Грудковічах. У суседзяў былі вялікія дамашнія бібліятэкі, збіраліся перадавыя людзі таго часу і вялі гарачыя спрэчкі аб неабходнасці адмены прыгоннага права. Тут можна было паспрачацца аб апошніх грамадскіх падзеях, аб літаратуы. Эліза была знаёма з працамі польскіх і французскіх асветнікаў пра роўнасць усіх лю- дэей, таму хутка са слухачкі ператварылася ў палымяную ўдзельніцу спрэчак.

Эліза адкрыла школу для вясковых дзяцей, каб хоць у нейкай ступені дапамагчы ім. Яна гадзінамі праседжвала ў перавеэенай у Людвінава бацькоўскай бібліятэцы, стараючыся па ведах стаць упоравень з векам.

Сямейны канфлікт паміж Ажэшкамі паглыбляецца і амаль прыводзіць да разводу. Аднак нацыянальна-выэваленчы рух 1863 года спыніў гэты працэс на некалькі гадоў.

Эліза стала сведкай гераічнай барацьбы паўстанцаў. У час падрыхтоўкі паўстсіння і адмены прыгоннага права Э.Ажэшка, нягледзячы на забароны і незадаволенасць мужа, абараняла інтарэсы вясковай беднаты. Сялян-палешукоў было вельмі многа ў паўстанцкіх атрадах, сфарміраваных на кобрынскіх землях пад кіраўніцтвам Рамуальда Траўгута. Ен жыў непадалёку і навучаў інсургентаў ваеннай справе. Стаўшы сувязной атрада, які дзейнічаў на тэрыторыі беларускага Палесся, Эліза перадавала звесткі аб дыслакацыі царскіх войск. Яна клапацілася пра забеспячэнне атрада харчамі і медыкаментамі, стварыла “жаночы легіёнік”, які выпякаў хлэб, мыў бялізну. Эліза не адзін раз давала аднаму э кіраўнікоў паўстання — Рамуальду Траўгуту — прытулак ад царскіх лазутчыкаў. Ей удавалася хаваць яго ў фамільным склепе-пахавальні роду Ажэшка, у панскай сядзібе Закозель, што размешчана на ўскрайку цяперашняга аграгарадка, у паўд- нёва-ўсходняй частцы парку на ўзгорку. Калі ў людвіноўскай сядзібе ішлі вобыскі, рызыкуючы жыццём, яна пераправіла Рамуальда з фальшывым пашпартам у сваёй карэце пад выглядам хворага кузена да мяжы Каралеўства Польскага.

Жанчына разумела, што яе мужа праследавалі з-за яе, бо сам ён актыўнага ўдзелу ў паўстанні не прымаў. У ссылку за мужам не паехала. Тагачаснае шляхецкае асяроддзе сурова асудзіла Эліэу. Яна апынулася ў пэўнай ізаляцыі, аддадзеная на волю ўласнага лёсу і сваіх думак. У Людвінаве пражыла цяжкую зіму 1863—1864 гадоў і вярнулася ў родную Мількаўшчыну, спустошаны бацькоўскі маёнтак на беразе Нёмана. Пачалося адзінокае вясковае існаванне, поўнае штодзённых клопатаў і са- маадданай літаратурнай працы, трывожных думак пра лёс роднай краіны. Напрыканцы жыцця Э.Ажэшка ў лісце да М.Дубецкага дала ацэнку людвінаўскага перыяду ў сваім жыцці: “Гэты момант запаліў ува мне жаданне прынесці хоць маленькую цаглінку да таго выратавальнага моста над безданню, праз які павінен быў прайсці народ…Усё гэта зрабіў са мной і ўва мне год 1863. Калі б не яго молат і разец, мой лёс быў бы іншым і, відаць, я не стала б пісьменніцай”.

Большую частку жыцця, каля сарака гадоў, Э.Ажэшка правяла ў Гродне. Будучы невыязной пад няспынным паліцэйскім наглядам, яна ўнутрана адчувала сябе вольнай і незалежнай.

I ніколі не пераставала кахаць. У 53 гады Ажэшка выйшла замуж за адваката Станіслава Нагорскага, з якім яе звязвала трыццацігадовае сяброўства. I хаця шчасце аказалася нядоўгім — праз тры гады Станіслава не стала, — Эліза жыла святлом гэтага кахання.

Літаратурная спадчына пісьменніцы складаецца амаль з пяцідзесяці тамоў. «Над Нёман», «Нізіны», «Хам», «Дзюрдзі», «У зімовы вечар» – творы, у якіх адлюстравана жыццё беларускага народа. Галоўным героем твораў з’яўляецца беларускі сялянін, які паказаны ў побыце, працы, у паводзінах, перажываннях, маральных канфліктах.

У Гродне Э.Ажэшка займалася і грамадскай дзейнасцю, клапацілася пра абяздоленых, сірот, беспрытульных. Праз усё жыццё яна імкнулася зрабіць нешта карыснае для свайго народа, змагалася за нацыянальнае вызваленне не зброяй, а словам, учынкамі.

А цяпер давайце звернемся да наступнага этапу жыцця Элізы Ажэшка.

Радавы маёнтак Фларыяна Бохвіца, які перажыў тры вайны, Кастрычніцкую рэвалюцыю, савецкі час і не страціў сваёй прывабнасці дзякуючы намаганням неабыякавых людзей, сям’і Генрыха Міхайлавіча і Ларысы Паўлаўны Траццяк. Тэрыторыя вакол дома прыбрана, устаўлены вокны, адрамантаваны дах.

А як жа выглядала сядзіба стагоддзе, назад, калі тут гасцявала наша гераіня? Атмасферу таго часу мы паспрабуем узнавіць, абапіраючыся на літаратурныя крыніцы.

Пачатак мінулага стагоддзя Ваколіцы Ляхавіцкага краю. Вёска Флер’янава. Сядзіба Яна Ота Бохвіца — удзельніка Крымскай вайны, прыхільніка скасавання паншчыны, смяротнае пакаранне якому за ўдзел у паўстанні 1863-1864 гадоў было заменена на ссылку. Аўтар друкаванай працы “Як закладваць і даглядаць сады”.

Фларыян Бохвіц — бацька Яна, польскі пісьменнік і філосаф-мараліст, аўтар папулярнага трактата “Думкі пра выхаванне чалавека”.

Тадэвуш Бохвіц — унук Фларыяна, сын Яна Ота, малады летуценнік свайго часу, даследчык польскай гісторыі і рускай журналістыкі, гаспадар сядзібы, які адкрыў у маёнтку нешта накшталт летняга пансіяната.

Чым жа прываблівала дачнікаў радавое гняадо Бохвіцаў?

У канцы XIX — пачатку XX стагоддзя Флер’янава было адным з асяродкаў беларуска-польскіх культурных зносін, вылучалася моцнымі традыцыямі асветніцтва і высокім узроўнем культуры.

Багаты фруктовы сад вясной радаваў вока белай квеценню, улетку плады наліваліся сокам. Вакол яго былі паркавыя прысады, якія ўпрыгожвалі бязлесае наваколле таго часу, рабілі яго маляўнічым. Дом акружаў пейзажны парк з ліпавымі прысадамі, рэшткі якіх захаваліся да нашых дзён. Партэрны кветнік, які знаходзіўся перад домам, прывабліваў яркімі і пахучымі раслінамі. Прагулачныя дарожкі, пляцоўкі для кракета — усё гэта адлюстроўвала эстэтычны густ эпохі і мела характэрныя асаблівасці тагачаснага садова- паркавага стылю.

Як жа завітала ў Флер’янава Эліза Ажэшка? Напярэдадні ад’езду яна падзялілася думкамі аб тым месцы, куды едзе адпачываць, з рэдактарам “Тыднёвіка мод і аповесцей” Люцынай Катарбінскай:

“Праз тыдзень еду ў вёску, дзесьці на Наваградчыне, чыгуначная станцыя Ляхавічы, маёнтак Фларыянаў, дзе буду піць нейкія воды і дыхаць свежым паветрам. Не ведаю ні месца, ні людзей, да якіх еду, не ведаю, як там будзе. Гэта пансіянат, які прымае гасцей за памяркоўную плату.

Маляўнічага там, здаецца, нічога няма, але дом выгодны і вялізны парк. Прыезджых толькі 10 асоб – гэта не надта многа. Напішу табе адтуль, што ўбачу і як там будзе. Еду з Марыняй. Зараз я значна здаравейшая, але ўвесь час слабая і мізэрная…

Зрэшты, цешуся тым, што ўбачу поле, дзікія кветкі, падыхаю свежым паветрам. Можа, вернецца трохі сіл, зноў у галаве пасвятлее. Магчыма, восенню здолею паслужыць табе і твайму “Тыднёвіку” лепш, чым у гэтым годзе”.

Вось з такімі думкамі Эліза Ажэшка ехала на Ляхавіччыну ў ад- пачынак.

Эліза ў маёнтку знайшла тое, што шукала: Бохвіцы гасцінна яе прынялі, праявіўшы сапраўдную літоўскую гасціннасць.

Вольны час Эліза бавіла ў бясконцых пешых прагулках па садзе, у вандроўках на лінейцы па навакольных вёсках. Дастаткова добра валодаючы беларускай мовай, яна вяла гутаркі з сялянамі, цікавілася мясцовым фальклорам. Ёсць меркаванні, што апублікаваная ў той час у польскім друку “Беларуская легенда” заснавана на матэрыяле Ляхавіччы- ны. У творы пісьменніца выказвала свае дэмакратычныя погляды на багатую народна-паэтычную творчасць народа, бачыла ў ёй адлюстраванне духоўнага багацця прыгнечанай нацыі.

Маючы даволі грунтоўныя веды ў галіне батанікі, яна працягвала збор лекавых траў для свайго гербарыя, які вызначаўся высокім мастацкім густам. Ёй вельмі падабаліся народныя назвы беларускіх кветак: загартушка, парушэнец, любізнік. Свой гербарый яна папоўніла кветкамі з нашага краю і пялёсткамі руж з кветніка Бохвіцаў, якімі аздабляла зімой пісьмы да сяброў.

Двухпавярховы дом захаваўся толькі знадворку, унутраны інтэр’ер не радуе вока. Не захавалася ні пакояў гаспадароў, ні пакояў пастаяльцаў. Адзін толькі камін як сведка таго часу, нібы спрабуе нам расказаць пра сяброўства Элізы і Тадэвуша, якое ўзнікла ў першы дзень іх знаёмства, і пра перапіску паміж пісьменніцай і гаспадаром маёнтка. Ліставаліся, хоць і жылі ў адным доме. Пісьмы перадаваліся праз пакаёвак, дамачадцаў, хатнюю настаўніцу сына Яначкі. У лістах Эліза духоўна ўзвышала свайго сябра, выказвала свае погпяды на служэнне пісьменніка Радзіме і народу, адкрывала яму таямніцы творчай працы. Спачатку гэта была асабістая пераліска людзей, якія былі звязаны “палаючым і святым вузлом пакут”. Праз кароткі час яна выйшла за межы асабістага ліставання і стала фактам літаратуры. Сённяшні ўласнік сядзібы, Генрых Траццяк, мае ў дамашнім архіве ксеракопіі лістоў пісьменніцы і спрабуе іх дэкламаваць. Трыста старонак мастацкай прозы Элізы Ажэшка адрасаваны ў беларускае Флер’янава.

Лістоў Тадэвуша Бохвіца да аўтаркі рамана “Над Нёманам” не захавалася.

Назваўшы сваё першае лета ў Флер’янаве “страфой паэмы”, Эліза жыла светлымі ўспамінамі пра сад, ружы, пешыя вандроўкі і творча працавала, лічачы, што гэта самыя лепшыя лекі ад усякіх хвароб. Кожны дзень яна дасылала пісьмы Тадэвушу, у якіх выказвала свае думкі, погляды на жыц- цё, пісала крытычныя артыкулы, асобныя навелы для кнігі і з нецярпеннем чакала і рыхгавалася да свайго другога і апошняга флер’янаўскага лета.

Зімой у Гродне напісала лісты сваім сяброўкам, у якіх запрашала правесці лета ў пансіянаце Тадэвуша. Гэтае лета на Ляхавіччыне Эліза Ажэшка правяла па-іншаму. Многія з сябровак пісьменніцы адгукнуліся на яе заклік і прыехалі ў пансіянат. Утварыўся своеасаблівы культурны асяродак. Невыпадкова пра пансіянат Бохвіца шырока паведамлялася ў польскім друку. У гэтай беларускай вёсцы сабраліся славутыя людзі: най- буйнейшы празаік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі, аўтар “Мужыкоў” і “Зямлі запаветнай” Уладзіслаў Рэймант з жонкай Аўрэляй, вядомы ўрач, прафе- сар Варшаўскага ўніверсітэта Генрых Нусбаум, артыст Януш Страхоцкі, тэатральны дзеяч і літаратурны крытык Юзаф Катарбінскі з жонкай Люцы- най — рэдакгарам папулярнага тыднёвіка, а таксама віленская піяністка Асецімская. Усе запрошаныя знайшлі тут заняткі па душы.

Узнавіць атмасферу культурнага жыцця ў пансіянаце Бохвіца дапамагае пакой, які служыў (па словах цяперашняга гаспадара) літаратурным салонам, а падмурак — сцэнай для фларыянаўскага тэатрыка і месцам для пасляабедзенных чыттанняў, літаратурна-музычных кампазі- цый.

“Фларыянаўскі тзатрык” амаль кожны вечар чакаў гледачоў. Дзякуючы даследаванням Валянціны Гапавай, мы ведаем, што захавалася літаратурна-музычная праграма, якая сведчыць, што 18 жніўня адбыўся вечар, на якім са “Словам” выступала Эліза Ажэшка. “Псалом добрай волі” С.Красінскага дэкламавалі Ю.Катарбінскі і Эліза Ажэшка ў суправаджэнні хору, піяністка Асецімская выконвала творы Шапэна, Бетховена і Грыга, “На Літве” прачытаў Г.Нусбаум.

Шмат уражанняў атрымала пісьменніца ад падарожжа па Баранавіцкай воласці на машыне Юзафа Рэйтана з радавога гнязда Рэймантаў Грушаўкі ў новы маёнтак Бохвіцаў Паўлінава. Пройдземся па Паўлінаўскім палацава-паркавым ансамблі. Векавыя дрэвы перашэптваюцца лістотай у кронах і вяртаюць нас у пачатак мінулага стагоддзя. Дом, канюшні, ляднік — усё прыходзіць у заняпад, і ўжо цяжка ўявіць, дзе гуляла, адпачывала “каралева пакутніцкай праўды”. Недзе туг яна сфатаграфавалася з сівабаро- дым гаспадаром Янам Ота Бохвіцам. У доме быў камін на першым ці другім паверсе, пры якім, мабыць, сядзела не раз і 68-гадовая пані Эліза.

А можа, Тадэвуш тут чытаў чарговы ліст ад яе. Вяртаючыся ў маёнтак да Фларыяна, праз адкрытае акно машыны Эліза назірала за абшарамі беларускіх палёў, за цяжкай працай хлебароба, якая мела вялікую пашану ў яе творчасці і творчасці яе сябра па пяры Уладзіслава Рэйманта. Яны абое лічылі, што чалавек да таго часу застаецца чалавекам, пакуль любіць зямлю і ўспрымае яе як карміцельку. Настроеныя на гэткі лад, усе гос- ці флер’янаўскага дома былі запрошаны на свята сяўбы.

Элізе было дадзена права першай кінуць зярняткі на ўзаранае поле. Затым гэта робіць Рэймант, а толькі потым сяўбу распачынае сеялка.

Другім сімвалічным абрадам была закладка маладога гаю ў гонар польскіх літаратараў, якія правялі лета ў Фларыяна. Рукой Эліэы Ажэшка быў пасаджаны дуб і тры маладзенькія піхты. Піхты не захаваліся, мясцовыя жыхары іх зрэзалі. Дуб жа адсвяткаваў свой стагадовы юбілей, з’яўляецца каштоўнасцю дзяржавы, аб чым сведчыць мемарыяльная дошка. Па прапанове галоўнага рэдактара раённай газеты “Ляхавіцкі веснік” Вольгі Барадзіной, неабыякавымі да гісторыі людзьмі былі сабраны жалуды і адпраўлены ў гадавальнік. Маладыя дрэўцы, высаджаныя побач з сядзібай і дубам, атрымалі сімвалічную назву “Прысады Элізы Ажэшка”. Памяць пра беларуска-польскую пісьменніцу, патрыётку, мецэнатку будзе працягвацца ў шуме лістоты маладой дубровы.

Галоўнай мэтай існавання чалавека на зямлі для Эліэы была любоў да людзей, да справы. “Першым сваім шчасцем” яна лічыла працу і вельмі хацела працаваць побач з каханым чалавекам. Бог нібы пачуў яе жаданні і як апошні падарунак лёсу паслаў ёй напрыканцы жыцця сяброўства з Тадэвушам на нашай, брэсцкай, зямлі.

Галіна ТУРЧЫНА, настаўніца беларускай мовы I літаратуры сярэдняй школы № 20 Баранавіч.

Турчына, Г. Каралева пакутніцкай праўды / Галіна Турчына // Настаўніцкая газета. – 2016. – № 65. – С. 14 – 15.

Фларыянаўскія сезоны Элізы Ажэшкі

Пра летнія канікулы, праведзеныя пісьменніцай Элізай Ажэшкай у Фларыянаве, напісана даволі шмат. Аднак, гэты матэрыял, думаецца, усё ж зацікавіць нашых чытачоў. Гэта ўспаміны пра фларыянаўскія сезоны Марты Асвенцімскай, якая ў 1908 годзе жыла ў знакамітай сядзібе і была відавочцам тых падзей. Успаміны запісваліся для перадачы на варшаўскім радыё яшчэ ў канцы шасцідзясятых гадоў мінулага стагоддзя і нядаўна былі перададзены аўтару знаёмымі сям’і Бохвіцаў, былых уладальнікаў Фларыянава, для публікацыі ў Беларусі. Зараз у чытачоў “ЛВ” ёсць магчымасць пазнаёміцца з поўнай версіяй гэтага ўнікальнага расповяду.

Фларыянава (назва паходзіць ад імя філосафа Фларыяна Бохвіца) у 1908 годзе было ўласнасцю Тадэвуша Бохвіца, унука мысліцеля. Гэта быў невялікі маёнтак у Мінскай губерні, пабудаваны на фоне шэрага раўніннага пейзажу. Заснавальнікам маёнтка быў Ян Оттан Бохвіц, бацька Тадэвуша. Ён стаў уладальнікам Фларыянава ў даволі няпросты час, але, дзякуючы працавітасці і настойлівасці, стварыў сядзібу, якая стала ўпрыгожваннем краю і забяспечыла дастатак наступным пакаленням Бохвіцаў. Разумеючы, што даходу ад сельскагаспадарчых угоддзяў не хопіць на пакрыццё ўсіх расходаў сям’і, Ян Оттан пасадзіў на ўчастку ў 30 дзясяцін сад, дзе раслі самыя разнастайныя фруктовыя дрэвы. Купляць фрукты ў Фларыянава прыязджалі нават купцы з Масквы і Пецярбурга. Акрамя таго, Ян Оттан Бохвіц, вядомы спецыяліст у галіне раслінаводства, пасадзіў у сядзібе цудоўны парк. Там былі грабавая, лістоўнічная, яловая алеі, ядлаўцовы лясок. Сярод дрэваў і кустоў цягнуліся сцяжынкі, у парку былі мудрагеліста ўсталяваны патаемныя куточкі, а каля ўязной брамы насыпаны высокі ўзгорак, на які можна было падняцца і паглядзець на палі, захад сонца, паслухаць брэх сабак і скрып калодзежнага жураўля, што даносіліся з суседняй вёскі.
Дом быў аддзелены ад саду цяністай арэхавай алеяй, якая вяла да рэчкі Ведзьма, і стаяў у паркавай частцы сядзібы, дзе перад верандай знаходзілася пляцоўка для гульні ў кракет. Вакол пляцоўкі раслі дрэвы і былі разбіты клумбы. Непадалёку размяшчаўся газон, дзе на чырвоным фоне быў высаджаны белымі кветкамі арол — гонар уладальнікаў маёнтка. На мяжы з суседняй сядзібай Каранеўшчына цякла хуткаплынная Ведзьма. Там знаходзілася месца для купання. Усюды адчуваўся парадак, эстэтыка і клопат пра кожную дробязь. У 1909 годзе паблізу жылога дома была створана невялікая пляцоўка, на якой вядомыя госці ўласнаручна садзілі маладыя дубкі, пакідаючы каля іх зашклёныя таблічкі з аўтографам і датай. На другім баку знаходзіліся тэнісны корт, флігель і гаспадарчыя пабудовы. Пад вокнамі дома з гэтага боку разбіваліся клумбы (кветкі там высаджваліся па густах гасцей). Іменна ў гэтай частцы прысядзібнага дома знаходзіўся пакой, у якім пасялілі пісьменніцу Элізу Ажэшку.

У той час гаспадары сядзіб пачалі ўсталёўваць у сваіх маёнтках летнія пансіянаты. Прытрымліваючыся моды, прымаць гасцей сталі і ў Фларыянаве. Сюды прыязджалі родныя сям’і Бохвіцаў, добрыя знаёмыя, пажылыя людзі і моладзь з бацькамі. А ў 1908 годзе жаданне правесці лета ў Фларыянаве выказала Эліза Ажэшка. Аднойчы яна сустрэла ў Вільна Тадэвуша Бохвіца, які вельмі спадабаўся пісьменніцы. Тадэвуш, у сваю чаргу, наведаў Ажэшку ў Гродна, дзе і нарадзілася ідэя яе прыезду на летнія канікулы ў фларыянаўскі пансіянат. Ажэшка нейкі час сумнявалася, але ў рэшце рэшт, рашыла прыехаць, запрасіўшы з сабой многіх сяброў і знаёмых.
Бохвіцы вельмі хваляваліся перад гэтым візітам. Гаспадары Фларыянава баяліся стаць сведкамі расчаравання сваіх высокіх гасцей і стараліся забяспечыць ім усе выгоды, добры настрой і сапраўды дамашнюю абстаноўку. Урэшце Бохвіцы атрымалі дэпешу, якая паведамляла дзень і час прыбыцця Ажэшкі і яе сакратара ў Баранавічы.

Стары ветлівы кучар Іван, які з маладосці працаваў у фларыянаўскай канюшні, а зараз вазіў ужо трэцяе пакаленне Бохвіцаў, усё часцей стаў трапляць у непрыемныя сітуацыі нават на роўнай дарозе і скардзіўся на боль у вачах. У сувязі з гэтым яму ўжо не маглі даверыць вялікі экіпаж, запрэжаны чацвёркай коней, які збіраліся выслаць на чыгуначную станцыю ў Баранавічах для сустрэчы Ажэшкі. Дарога з Баранавічаў лічылася складанай, коні з цяжкасцю забіраліся на горку, якая знаходзілася пад вёскай Дарава. На шчасце, для Івана знайшлася замена, а Тадэвуш Бохвіц сеў побач з новым кучарам і паехаў у Баранавічы паклапаціцца пра гасцей.
Экіпаж прывёз Ажэшку ў Фларыянава ў спякотны чэрвеньскі поўдзень. Зараней было агаворана, што ніхто не будзе сустракаць пісьменніцу ў момант прыезду, паколькі Ажэшка і яе сакратар Соф’я Гашкоўская, стомленыя падарожжам, напэўна пажадаюць адпачнуць і змяніць дарожнае адзенне. Але перад абедам жыльцы дома павінны былі стаяць на сваіх месцах, чакаючы выхаду Ажэшкі і яе кампаньёнкі.

Калі прабілі ў абедзенны гонг, усе з нецярпеннем чакалі знакамітую госцю. Гаспадыня дома (Браніслава Бохвіц, прым. аўтара) хвалявалася, што садоўнік не паспеў закончыць дэкарацыю абедзеннага стала, і папрасіла Марту Асвенцімскую як-небудзь яго ўпрыгожыць. Часу для таго, каб прыдумаць нешта арыгінальнае ўжо не было, але ўсё ж Марце ўдалося скласці з невялікіх кветак двухколерную манаграму пісьменніцы: “Э.О.”.
Абапіраючыся на плячо Тадэвуша Бохвіца, Ажэшка ўвайшла ў абедзенную залу, прымаючы з поўным ветлівасці паклонам і ўсмешкай прывітанні чакаўшых яе людзей.

Пісьменніца была апранута так, як і на фотаздымках: у чорнай сукенцы з белым крыжам на шыі. Твар у яе быў стомлены, з выразнымі, амаль не жаночымі рысамі, сівыя валасы хаваў чорны бант. Увесь убор быў абдуманы такім чынам, каб яна здавалася больш высокай.
Людзі звярталі ўвагу на яе дагледжаныя рукі і вялікія, цёмныя, разумныя і добрыя вочы. Калі яна села за стол, адразу прыкмеціла сваю манаграму, усміхнулася і спытала, хто з’яўляецца яе стваральнікам. Даведаўшыся, што манаграму прыдумала Марта, пісьменніца зрабіла знак, што хоча ёй падзякаваць. Калі Марта падышла, Ажэшка расцалавала яе і пяшчотна пагладзіла па галаве.

На імгненне ўсе прыціхлі. Ажэшка з цікаўнасцю паглядзела на прысутных, зноў усміхнулася і, каб пачаць размову, весела сказала: “Бачу за сталом столькі моладзі, а стаіць такая дзіўная цішыня…”. Гэта заўвага ўсіх ажывіла і госці паступова ўцягваліся ў размову. Нехта нават настолькі забыўся, што па старым звычаі запусціў хлебным шарыкам у таварыша, прычым гэты «снарад» праляцеў побач з Ажэшкай. Пасля абеду гэты легкадумны ўчынак выклікаў сапраўдную буру, аднак ніхто так і не прызнаўся ў зробленым. Тым не менш, далей трапеза прайшла спакойна. Абед быў смачным, хоць і даволі сціплым, без мноства страў. Не было звычаю падаваць алкагольныя напіткі. Замест іх быў цудоўны дамашні, шыпучы, як шампанскае, фруктовы і хлебны квас.
Пасля абеду старэйшыя перайшлі на веранду, дзе за кубкам кавы або чаю правялі некалькі гадзін за знаёмствам, размовамі і складаннем планаў на наступныя дні сумеснага знаходжання ў вёсцы…

Ажэшка прапанавала зрабіць пасляабедзенныя сходы на верандзе традыцыйнымі. Яна меркавала, што такія размовы стануць прыемным і вельмі карысным відам адпачынку. Праект Ажэшкі спадабаўся ўсім прысутным.
Услед за Элізай Ажэшкай сталі прыбываць у Фларыянава і іншыя госці: крытык Юзэф Катарбінскі і пісьменнік Уладзіслаў Рэймант з жонкамі, спадарыня Страхоцкая з сынам Янушам (потым ён стаў вядомым драматычным акцёрам і рэжысёрам), доктар Генрых Нусбаум, юрысты Часлаў Баяноўскі і К. Рагалевіч, прафесар Вітольд Чачот з Санкт-Пецярбурга і многія іншыя. Прыехалі сваякі і суседзі сям’і Бохвіцаў, сярод якіх быў бацька Тадэвуша Ян Оттан, Люцыуш Бохвіц, старшыня суда ў Туле, сястра Тадэвуша Валерыя разам з мужам, сям’я Лопатаў з Каранеўшчыны.

Расклад дня ў Фларыянаве ўстанавіўся з гэтага моманту наступным чынам: сняданак падаваўся з дзевяці да адзінаццаці раніцы, прычым госці прыходзілі да стала як ім было зручна, — у ранішніх касцюмах. Затым да трох гадзін дня, калі званілі да абеду, быў вольны час. Пасля абеду, як адзначалася раней, жыльцы Фларыянава збіраліся на верандзе і гутарылі. Паколькі паблізу не было лесу ці возера, месцам для прагулак стаў вялікі фларыянаўскі парк. Моладзь адпраўлялася даследаваць наваколле або праводзіла час за гульнёй у тэніс і кракет — вельмі моднымі на той час забавамі.
Элізе Ажэшцы нельга было шмат хадзіць і, выконваючы прадпісанні ўрачоў, яна не пакідала межы веранды. Тадэвуш Бохвіц загадваў тады запрагаць у зручную каляску старога каня Беланожку і сам вазіў пісьменніцу па сваім парку. Ажэшка вельмі любіла гэтыя прагулкі і вярталася пасля іх адпачнуўшай, ажыўленай, задаволенай і памаладзеўшай.
Пасляабедзенныя сходы сталі традыцыяй. Кожны дзень усе збіраліся на веран-дзе. Жанчыны па прыкладзе Ажэшкі сталі займацца рукадзеллем. Ажэшка ўвяла ў моду вышываць шоўкам на папяровай канве закладкі для кніг. Гэтыя закладкі яна пазней падарыла сябрам на памяць аб сваім знаходжанні ў Фларыянаве.

Ажыўленыя дыскусіі праходзілі перад вячэрай у невялікім салоне, які прылягаў да пакоя Ажэшкі. Тут вылучаўся сваёй красамоўнасцю Уладзіслаў Рэймант. Ва ўсім доме панавала ажыўленне. Літаратурны настрой заразіў усіх. Кожны спрабаваў нешта пісаць, складаць артыкулы для штодзённай газеткі, якая стала рэгулярна выдавацца жыльцамі пансіяната. Пастаянна складаліся вершы, любоўныя пасланні, і рыфмы сталі аблюбаванай формай размоў. Тадэвуш Бохвіц, вялікі прыхільнік творчасці і таленту Ажэшкі, быў абражаны тым, што ў яго доме, у прысутнасці вялікай пісьменніцы, так «прымяншаюць» літаратуру і дазваляюць сабе легкадумныя забавы. Таму ён забараніў моладзі што-небудзь пісаць. Хутка слых пра гэты загад дайшоў да Ажэшкі і па яе просьбе забарона на пісьменніцтва была знята.
Ажэшка ў паўсядзённым жыцці аказалася вельмі добрай і далікатнай, з пачуццём гумару. Пісьменніцу не засмучалі выхадкі моладзі, яна з гумарам адносілася да іх забаў.

Праведзенае ў атмасферы, якая моцна адрознівалася ад той, што была ў яе пустым доме, лета ў Фларыянаве перанесла Элізу Ажэшку ў зусім іншы свет. Тут побач з ёй былі добрыя людзі, якія прынялі яе як блізкую сваячку, а таксама ўсцешаны яе прысутнасцю гаспадар дома — зачараваны Тадэвуш Бохвіц, які быў літаральна захоплены пісьменніцай.
Эліза Ажэшка і Тадэвуш Бохвіц былі рамантыкамі і цудоўна разумелі адзін аднаго, дзяліліся кожнай думкай. Яна, стомленая жыццём, была старэйшая за яго на дваццаць гадоў. Ён быў у самым росквіце сіл, прадстаўнічы і абаяльны мужчына. Пасля вяртання Ажэшкі дамоў штодзённыя ра-нішнія і вячэрнія пісьмы ў пунсовых і блакітных канвертах сталі лятаць паміж Гродна і Фларыянава, як птушкі, з хваляваннем чаканыя кожным бокам.
Пасля вяртання з Фларыянава Ажэшка сур’ёзна задумвалася пра тое, каб пасяліцца там назаўсёды. Сям’я Бохвіцаў з задавальненнем прыняла гэты праект. Браніслава Бохвіц спадзявалася таксама, што пісьменніца будзе аказваць уплыў на яе мужа: у прысутнасці Ажэшкі Тадэвуш станавіўся спакойным, мяняліся ў лепшы бок яго адносіны да блізкіх.
Уладзіслаў Рэймант уносіў у жыццё жыльцоў Фларыянава шмат энергіі і гумару. Ён быў вельмі мілым з субяседнікамі, няўлоўны і заўсёды розны. Часам Рэймант быў маўклівы, пагружаны ў роздумы, а потым зноў станавіўся ажыўленым і гаварлівым.

27 чэрвеня 1908 года ў Фларыянаве адзначалі дзень святога Уладзіслава. Святочны стол прыбралі кветкамі. Жанчыны былі ажыўлены і апрануты ашаламляльна — гэта было прадвесцем імянін самага ветлівага з прысутных мужчын — Уладзіслава Рэйманта. Пісьменніку шчыра жадалі далейшага росквіту творчасці. Затым узяў слова Тадэвуш Бохвіц, сказаўшы, што Рэймант аказаў яму вялікі гонар, наведаўшы Фларыянава, і пажадаў поспехаў на літаратурным шляху. Пасля Тадэвуша з прамовай выступіла Эліза Ажэшка. Яна гаварыла доўга, выказваючы імя-нінніку лепшыя пачуцці, а сваё віншаванне закончыла словамі: “Тваё першынство прызнаю перад сабою і лютню сваю табе аддаю”. Глыбокі сэнс і вялікая павага заключаліся ў словах пісьменніцы…

Жанчыны разам з Люцынай Катарбін-скай, адпачыўшы ў вёсцы ад грамадскіх спраў, заняліся арганізацыяй літаратурна-музычных вечароў з нагоды імянін, нацыянальных святаў або ў гонар прыбыцця цікавых гасцей. У той час салон на другім паверсе фларыянаўскага дома быў запоўнены. Усім жадаючым не хапала месца, людзі стаялі на лесвіцы. На адным з такіх сходаў госці слухалі вершы, якія цытаваў Юзэф Катарбінскі, у другі раз — паэзію Красінскага ў выкананні Катарбінскага і Ажэшкі, і, нарэшце, вядомы верш “Сыграй мне чардаш, цыганскі музыкант”. Юзэф Катарбінскі зачараваў усіх прысутных, у той вечар не змаўкалі апладысменты ў яго гонар.
На жаль, сярод столькіх таленавітых людзей ніхто не музыцыраваў, не спяваў. На вечарах не хапала музыкі. У сувязі з гэтым жыльцы пансіяната звярнулі ўвагу на Марту Асецімскую, якая толькі што прыехала з Вільні пасля здачы дыпломнага экзамену ў сярэдняй музычнай школе Расійскага музычнага таварыства. Рэпертуар яе быў невялікім, але добра развучаным. Жанчыны адабралі творы, якія спалучаліся з літаратурнай часткай вечароў, і такім чынам музычнае суправаджэнне было гатова.

Ажэшка не была тонкім знатаком музыкі. Пісьменніца любіла рамантычныя творы, і ў музыцы яе прывабліваў выключна эмацыянальны бок. Марта Асецімская, акрыленая даверам знакамітых гасцей, іграла часта і не толькі на ўрачыстых мерапрыемствах. Пажылы Генрых Нусбаум, сябар Ажэшкі, які рэдка даваў волю пачуццям, падарыў Марце ўласнаручна размаляваную закладку з памятным надпісам. Там была намалявана ваза з кветкамі, адна кветка ў форме сэрца ляжала ля вазы. Гэты падарунак Марта Асецімская захоўвала доўгія гады (закладка згубілася ў час Другой сусветнай вайны). Гаспадары Фларыянава адносіліся да літаратурна-музычных вечароў з глыбокай пашанай. Яны вельмі клапаціліся пра прыгожае афар-мленне, дарылі выканаўцам вялікія букеты кветак. Ажэшка заўсёды атрымлівала белы букет, Катарбінскі — фіялетавы або чырвоны, а Марта Асецімская, як самая малодшая, — бела-ружовы.

У 1909 годзе Ажэшка зноў прыехала ў Фларыянава, а разам з ёй — і частка мінулагодняй кампаніі і некалькі новых гасцей, галоўным чынам жанчын. Прыехаў таксама Уладзіслаў Рэймант з жонкай. Але на гэты раз са здароўем Элізы Ажэшкі было не ўсё ў парадку. Гродзенскія ўрачы раілі пісьменніцы не стамляць сябе паездкамі і рэкамендавалі ёй поўны спакой. Ажэшка бунтавала супраць усіх распараджэнняў і хацела вярнуцца да нармальнага ладу жыцця. Яна не змагла адмовіць сабе зноў правесці лета ў гасцях у сям’і Бохвіцаў. Спадзявалася, што атмасфера дома, сяброўскае акружэнне, а таксама свежае вясковае паветра вернуць яе да жыцця. І на самай справе, спачатку яна адчувала сябе нядрэнна, прымаючы самы актыўны ўдзел у жыцці пансіяната.

Аднак, стан здароўя Ажэшкі марудна, але пастаянна пагаршаўся. Зломленая гэтым, пісьменніца вярнулася ў Гродна. Нягледзячы на ўсе намаганні ўрачоў, 18 мая 1910 года сэрца Элізы Ажэшкі перастала біцца. Лета, праведзенае ў Фларыянаве, стала апошнім у жыцці пісьменніцы.
Пасля смерці Ажэшкі Фларыянава нібы замерла ў ціхім смутку. Успаміны пра яе, яе голас, гук яе крокаў ахуталі ўсе куткі дома. Гаспадар дома пастанавіў, што месца Ажэшкі за сталом назаўсёды застанецца за ёй, там заўсёды павінны былі стаяць свежыя кветкі.

У наступныя гады да пачатку Першай сусветнай вайны фларыянаўскую сядзібу летам наведвалі госці. Бываў тут вядомы ў далейшым вучоны Тадэвуш Катарбінскі з маладой жонкай Сафіяй Баум. У перапоўненым доме тады не хапала месца, і маладая пара пасялілася ў летнім доміку ў парку. Катарбінскія пазбягалі стасункаў з іншымі гасцямі (яны атрымлівалі задавальненне адзін ад аднаго) і таму пакінулі ўражанне таямнічай пары.

А некалькімі гадамі пазней у пакоі, які калісьці займала Ажэшка, у Марты Асецімскай нарадзілася дачка, якой яна і прысвяціла гэтыя ўспаміны.

Падрыхтаваў Дзмітрый МІРАЎ, г. Баранавічы.

P.S. У заключэнне прывядзём некалькі цікавых дэталяў.
Гэтыя ўспаміны былі перададзены аўтару Янушам Францкевічам, унукам Вітольда і Соф’і Лопатаў, які жыве ў Варшаве. Па словах Януша Францкевіча, яго бабуля была сярод гасцей фларыянаўскага пансіяната і добра памятала Ажэшку, але пісьменніцу не любіла і практычна нічога пра яе не расказвала.

Нашчадкі сям’і Лопатаў да гэтага часу падтрымліваюць адносіны з Бохвіцамі. Апошняй прадстаўніцай сям’і Бохвіцаў, якая прысутнічала на знакамітых канікулах у Фларыянаве, была дачка Тадэвуша Бохвіца Ядвіга. Ядвіга была лепшай сяброўкай Соф’і Лопат. Знаёмыя ўспаміналі пра яе як пра вельмі добрага, поўнага душэўнага цяпла чалавека. Яна памерла ў 1993 годзе ва ўзросце 93 гады.

Фларыянаўскія сезоны Элізы Ажэшкі / падрыхтаваў Дзмітрый Міраў // Ляхавіцкі веснік. – 2011. – 19 сакавіка. – С. 4; 25 сакавіка. – С. 4.

Бохвіц, Ажэшка, Флер’янова

Аксамітавы водар ліпавых алей, які прыемна разносіцца па наваколлі, нібы запрашае прайсціся па гістарычных сцяжынках Флер’янова. Кожны куточак гэтых цудоўных краявідаў — своеасаблівы ўспамін пра знакаміты маёнтак Бохвіца, які напрыканцы ХІХ-пачатку XX стагоддзяў быў культурным цэнтрам, дзе збіралася мясцовая інтэлігенцыя і знакамітыя дзеячы літаратуры і мастацтва: Эліза Ажэшка, Уладзіслаў Рэймант, Юзаф Катарбінскі і многія іншыя.

Цягнецца вышэй да нябёс магутны дуб, які, па чутках, пасаджаны славутай Элізай Ажэшка. На жаль, у гады Вялікай Айчыннай вайны, не вытрымаўшы сцюдзёных зім, вымерз вялікі сад, які ўпрыгожваў флер’яноўскія пейзажы. Аднак, новыя пакаленні ў памяць пра сваіх продкаў пасадзілі новы, які вясной радуе белай квеценню, а восенню — сакавітымі яблыкамі.

Архітэктурны стыль XIX стагоддзя захаваўся і ў пабудове старога маёнтка. I сёння палацава-паркавы ансамбль Флер’янова — манументальны помнік гісторыі. Нейкі час тут жылі людзі, знаходзілася праўленне калгаса імя Ламаносава. Заслугоўвае ўвагі і той факт, што колішні старшыня гаспадаркі Генрых Траццяк перад выхадам на заслужаны адпачынак прапаноўваў стварыць музей у былым маёнтку. Тады яшчэ было тoe-сёе з уласных рэчаў паноў Бохвіцаў. Аднак, прапанова Гэнрыха Міхайлавіча пакуль не рэалізавана. Але сённяшняе пакаленне маладых можа паправіць тое, што не было зроблена. I, магчыма, агульнымі намаганнямі ўсё ж будзе створаны невялікі музей. Хацелася б верыць. Тым больш, што ў вёскі Флер’янова цікавая гісторыя, пра якую і пагаворым.

На адлегласці пяці кіламетраў ад Ляхавіч знаходзіцца вёска Флер’янова, якая ў свой час мела назву Новыя Вошкаўцы і належала роду Бохвіцаў, адыгрывала пэўную ролю ў беларуска-польскіх культурных зносінах.

У 1856 годзе Ян Оттан Бохвіц (1835-1915), ушаноўваючы памяць свайго бацькі Фларыяна Бохвіца, перайменаваў вёску ў Фларыянава.

Карані гэтага шляхецкага роду не тутэйшыя. Каля 1600 года з Кракава ў Літву пераехаў Філіп Бохвіц, кальвінскі пастыр. Фларыянаўскія Бохвіцы з’яўляліся нашчадкамі Рамуальда Бохвіца (1749 г. н.), які паклаў пачатак шматлікай і вядомай у ХІХ стагоддзі галіне роду. Адным з трох сыноў Рамуальда быў Фларыян Бохвіц, вядомы філосаф-мараліст, пісьменнік і тэолаг. У сваіх творах Фларыян Бохвіц імкнуўся прымірыць філасофію з рэлігійным мысленнем. У аснове яго эстэтычна-педагагічных поглядаў ляжала імкненне да прынцыпаў асветніцтва, спалучаных з рэлігійнай мараллю. Філосаф марыў аб стварэнні такой сістэмы выхавання, якая б сваёй мэтай ставіла падрыхтоўку карысных для грамадства людзей.

Фларыян Бохвіц звяртаўся да моладзі свайго часу з прапановай не захапляцца адной толькі іншаземшчынай, а заняцца вывучэннем культуры і мовы свайго народа: “…Шкада смешнай матчынай клапатлівасці і пакут дзяцей, аддадзеных у ахвяру ванітоўнаму патрабаванню педантычнага захоўвання правіл французскага вымаўлення, каб па гаворцы нельга было распазнаць у сыне ліцвіна ці паляка…”.

У маёнтку філосафа збіралася мясцовая інтэлігенцыя, вяліся інтэлектуальныя размовы, абмяркоўваліся навіны літаратуры, падзеі культурнага жыцця краіны. Гэта асяроддзе мела вялікі ўплыў на фарміраванне светапогляду дзяцей Фларыяна Бохвіца. Ян Оттан Бохвіц стаў вядомым грамадскім дзеячам, прыхільнікам адмены прыгоннага права, спецыялістам у галіне сельскай гаспадаркі. Ён актыўна выступаў за павышэнне ў мясцовым краі культуры земляробства, выдаў свае даследаванні: “Некаторыя агародніцкія назіранні” (1910 г.), “Як закладваць і даглядаць сады” (1904 г.) і інш. У маладыя гады Я. Бохвіц у складзе гусарскага палка прымаў удзел у Крымскай вайне. За ўдзел у нацыянальна-вызваленчым паўстанні 1863-1864 гг. адбываў год зняволення ў Дынабургскай крэпасці.

Унук філосафа Тадэвуш Бохвіц, скончыўшы Слуцкую гімназію, а потым земляробчую школу ў Горках, не атрымаў вышэйшай адукацыі як з-за слабага здароўя, так і па той прычыне, што земляробчы інстытут за ўдзел студэнтаў у паўстанні 1863-1864 гадоў быў пераведзены ў Пецярбург. Але, дзякуючы духоўнай спадчыне старэйшага пакалення сям’і, ён настойлівай самаадукацыяй папоўніў свае веды. Тадэвуш дасканальна вывучае французскую мову, складае бібліяграфію па гісторыі польскай журналістыкі, збірае вялікую калекцыю перыядычных выданняў, якую перадае бібліятэцы ў Нясвіжы. Неаднойчы апісаны ў гістарычнай літаратуры сяброўскія адносіны, што ўзніклі паміж Тадэвушам Бохвіцам і пісьменніцай Элізай Ажэшка. Лісты пісьменніцы Т. Бохвіцу былі выдадзены ў лірычнай, спавядальнай кнізе Элізы Ажэшка “Збор лістоў”. На жаль, магілы філосафа ў в. Дарава не стала ў 2003 годзе.

У канцы ХІХ-пачатку XX стагоддзя флер’яноўская сядзіба была адным з асяродкаў беларуска-польскіх культурных зносінаў. Сярод гасцей Бохвіцаў бывалі вядомыя дзеячы літаратуры: Эліза Ажэшка, нобелеўскі лаўрэат у галіне літаратуры Уладзіслаў Рэймант, тэатральны дзеяч і літаратурны крытык Юзаф Катарбінскі, доктар, прафесар Варшаўскага універсітэта Генрык Насбаум, віленская піяністка Асецімская, вядомы артыст Страхоцкі.

Усе гэтыя людзі трапілі ў Флер’янова па запрашэнні Элізы Ажэшка. Сама пісьменніца завітала ў Флер’янова ў пошуку летняга адпачынку. Шукала месца, якое хоць у нейкай меры адпавядала б яе запатрабаванням — стаць крыніцай здароўя і даць нейкі матэрыял для творчага натхнення.

У адным з лістоў пісьменніцы чытаем: “Я прагну яшчэ раз у жыцці правесці лета на шчырай… вёсцы, карыстаючыся гасціннасцю панства Бохвіцаў, якія тут уладкавалі выгодны і ладны пансіянат дзеля людзей такіх як я, у вясковым значэнні, бяздомных”. Услед за Элізай Ажэшка ў Флер’янова з’ехаліся і астатнія знакамітыя госці. Кожнаму знайшлася справа па душы: Насбаум пару тыдняў з вудамі “вісеў” над Ведзьмай, Катарбінскі са Страхоцкім стваралі “фларыянаўскі тэатрык”, які амаль кожны вечар чакаў гледачоў. Захавалася “Музычна-літаратурная праграма”. 3 яе можна даведацца, што 18 жніўня адбыўся вечар, на якім са “Словам” выступіла Эліза Ажэшка, “Псалм добрай волі” С. Красінскага дэкламавалі Юзаф Катарбінскі і Эліза Ажэшка ў суправаджэнні хору, піяністка Асецімская выконвала творы Шапэна, Бетховена і Грыга, “На Літве” чытаў Генрык Насбаум. Усё гэта адбывалася на фоне цудоўных флер’яноўскіх краявідаў. Вёснамі квітнеў, як белы сон, сад, а ўлетку, калі залатыя плады наліваліся сокам, а паркавыя алеі клікалі ў бясконцасць, сад рабіўся вельмі маляўнічым. Пейзажны сад у Флер’янове, з вялізным партэрным кветнікам і пляцоўкай для кракету, шматлікімі сцежкамі для вандровак, адлюстроўваў эстэтычны густ эпохі. Ён ствараўся пад уплывам такіх эстэтычных прынцыпаў, у якіх улічваліся спевы птушак, водар кветак і пладоў. Характэрную асаблівасць саду надавалі вузкія і прамыя ліпавыя алеі, што заглыбляліся ў загадкавую далячынь.

Нават і сёння, наведаўшы гістарычны маёнтак, адчуваеш прыгажосць таго жыцця…

Экскурсію правялі

мастак Сяргей Чарановіч

і Галіна Канько,

карэспандэнт “ЛВ”

Чарановіч, С, Бохвіц, Ажэшка, Флер’янова / Сяргей Чарановіч, Галіна Канько // Ляхавіцкі веснік. – 2006. – 26 ліпеня. – С. 3.

Ажэшка ці Арэшка?

З прэзентацыі рамана “Над Нёманам”

Толькі-толькі ў Ляхавіцкім раёне, што на Брэсчыне, адбыліся III “Флер’яноўскія чытанні”, прымеркаваныя да 179-годдзя з дня нараджэння Элізы Ажэшка. І тут жа прыйшла яшчэ адна навіна, якая таксама датычылася нашай славутай пісьменніцы.

24 верасня ў Дзяржаўным музеі гісторыі беларускай літаратуры адбылася прэзентацыя 103-га тома з серыі “Беларускі кнігазбор”, які сумесна падрыхтавалі выдавецкі дом “Беларуская навука” і Нацыянальная акадэмія навук. У яго ўвайшлі: раман “Над Нёманам” і цыкл навел “Gloria Victis” Элізы Ажэшкі.

Хацелася б спадзявацца, што імя і творчасць “Каралевы жывога слова” (так Элізу Ажэшка назвала вядомая літаратуразнаўца Валянціна Гапава), калі-небудзь будзе па-сапраўднаму ацэнены. Бо, як заўважыла спадарыня Гапава: “..творы пісьменніцы маюць асаблівую значнасць для беларускага чытача. Лепшая частка яе творчай спадчыны прысвечана беларускаму народу. Гэта многія апавяданні, аповесці “Нізіны”, “Дзюрдзі” (у расійскіх перакладах “Ведьма”), “Хам”, раман “Над Нёманам”, а таксама фальклорна-этнаграфічныя нарысы “Людзі і кветкі над Нёманам” і іншыя”.

Радкі гэтыя я ўзяў з прадмовы да першага “кнігазбораўскага” выдання некаторых твораў пісьменніцы (аповесці, апавяданні, нарысы), якое выйшла дваццаць гадоў таму. На вялікі жаль, з-за пэўных абмежаванняў, самы важны твор Элізы Ажэшка, раман “Над Нёманам” у той том не ўвайшоў. Толькі ў 2003 годзе выдавецтва “Мастацкая літаратура” надрукавала раман “Над Нёманам” у перакладзе Анатоля Бутэвіча, пісьменніка, перакладчыка, першага міністра культуры і друку незалежнай Беларусі.

У імпрэзе, якую вяла загадчык навукова-асветніцкага аддзела музея Эліна Свірыдовіч, бралі ўдзел: аўтар перакладу рамана “Над Нёманам” на беларускую мову Анатоль Бутэвіч, галоўны рэдактар серыі “Беларускі кнігазбор” Кастусь Цвірка, старшыня Беларускага фонду культуры Тадэвуш Стружэцкі, дырэктар Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры Міхаіл Рыбакоў, галоўны рэдактар часопіса “Маладосць”, даследчыца жыцця і творчасці Элізы Ажэшка Святлана Воцінава, рэдактар кнігі “Над Нёманам” выдавецкага дома “Беларуская навука” Аксана Насухранава, заснавальнік Арт-суполкі імя Тадэвуша Рэйтана, гісторык-архівіст Зміцер Юркевіч і інш.

Госці імпрэзы даведаліся пра цікавыя акалічнасці з’яўлення на свет беларускага перакладу рамана “Над Нёманам”. Як было адзначана, яшчэ ў 1995 годзе рэдактар серыі “БК” Кастусь Цвірка падказаў Анатолю Бутэвічу звярнуць асаблівую ўвагу на гэты раман. Нямала цікавага прагучала таксама пра жыццёвы лёс і творчасць пісьменніцы.

Асабліва трэба сказаць, што магчыма ўпершыню ўвага грамадскасці была звернута на форму прозвішча пісьменніцы. Бо зараз актыўна ўжываецца паланізаваны варыянт “Ажэшка”. Але так у беларускім друку было не заўсёды. Наш класік Францішак Багушэвіч, без якога беларуская літаратура дакладна не была б такой, якой мы яе ведаем сёння, з удзячнасцю прысвяціў сваёй сяброўцы спадарыне Элізе верш “Яснавельможнай пані Арэшчысе”. І не проста прысвяціў, але чытаў яго ў яе прысутнасці на адной з імпрэз.

Вядомая беларуская паэтэса, родам з Наваградчыны, Данута Бічэль-Загнетава таксама выкарыстала беларускі варыянт прозвішча пісьменніцы ў вершы “Арэшка”. Яна цікава абыграла “перафарматаванне” пісьменніцы Францішкам Багушэвічам з польскіх літаратурных рэек на беларускія. Бо вядома, што менавіта спадарыня Эліза натхніла пісаць Багушэвіча па-беларуску, бо па-польску ў яго выходзіла не надта добра: “Варшаўскі свет не раскусіў Арэшку — Якой зямлі была яна дачка. Так рызыкоўна стала на сумежку. На градку пасадзіла Бурачка.” (Мацей Бурачок — псеўданім Францішка Багушэвіча — рэд.).

Варта падкрэсліць, што беларускія гісторыкі свядома ўзялі курс на пазбаўленне беларускіх прозвішчаў паланізмаў. Прынамсі, у “Гербоўніку беларускай шляхты”, які ўжо шмат гадоў выдае Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, паланізаванай форме прозвішча шляхецкага роду “Ажэшка”, вернуты першапачатковы беларускі варыянт “Арэшка”. Іншымі словамі, падставы для дыскусіі ёсць.

Напрыканцы імпрэзы адбылася аўтограф-сесія, і кожны жадаючы змог пакінуць сабе асобнік выдання з подпісамі тых, дзякуючы каму раман “Над Нёмнам” сёлета пабачыў свет.

Што ж датычыцца радаводу пісьменніцы, “К” абавязкова прысвеціць яму адпаведную ўвагу. Але крыху пазней.

Зміцер Юркевіч

 

Юркевіч, З. Ажэшка ці Арэшка? / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2020. – 3 кастрычніка (№ 40) – С. 14.