Іншыя паўнатэкставыя базы даных краязаўчага зместу >>> Сядзібна-паркавыя ансамблі Ляхавіцкага раёна >>>Сядзібна-паркавы ансамбль у вёсцы Грушаўка>>>
Напярэдадні заканчэння выстаўкі
У Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі працуе выстаўка «Тадэвуш Rе:turn». Яна размясцілася ў дзвюх залах: у галерэях «Лабірынт» і «Атрыум» (пад час мантажу экспазіцыі атрымала назву «Барбакан» за сваё падабенства з тыпам абарончага збудавання).
Тут жа змешчаныя фотаздымкі А. Ясінскай і К. Булас, зробленыя ў Грушаўцы пад час здымак дакументальнага фільма «Аліна Рэйтан. Апошняя з роду» (рэжысёр А. Ясінская).
Асобным блокам былі размешчаныя рэпрадукцыі выяваў Т. Рэйтана, створаныя мастакамі ХІХ і ХХ стст. Ф. Смуглевічам, У. Барвіцкім і інш. Знайшлося тут месца і самаму знакамітаму твору Яна Матэйкі – «Рэйтан на сейме 1773 года».
Як мог знікнуць твор пра наваградца
І, пэўна, зусім не выпадкова нованароджанаму хлопчыку таксама далі імя Тадэвуш. Пад час святкавання, калі ў Матэйкаў сабраліся госці, нехта ўзняў тост за тое, каб сын стаў вялікім творцам, на што Ян Матэйка узняў свой келіх са словамі: “Няхай б’ецца, як Касцюшка! Але не малюе!” Гэтымі словамі малады мастак падкрэсліў, наколькі гэта была цяжкая, а часам — невыносна пакутлівая праца.
Карціна “Рэйтан на Варшаўскім сойме 1773 года” пабывала ў розных складаных сітуацыях, перш чым заняла пачэснае месца ў адноўленым пасля вайны Каралеўскім палацы ў Варшаве. Менавіта ў яго сценах 21 красавіка 1773-га здарылася адна з найвялікшых драм у гісторыі Беларусі і Польшчы.
Як вядома, галоўнай крыніцай натхнення для Яна Матэйкі (1838 — 1893) была гісторыя — не толькі польская, але і наша, бо, пачынаючы ад Грунвальда, дарогі Вялікага Княства Літоўскага і Кароны Польскай сыходзіліся часам даволі блізка. Назвы твораў Матэйкі — красамоўнае таму сведчанне: “Бітва пад Грунвальдам” (1878), “Стэфан Баторый пад Псковам” (1872), “Люблінская ўнія” (1869)… Але хіба самы вядомы з іх — “Рэйтан на Варшаўскім сойме 1773 года”.
Гэта арыгінальная назва работы. Дакладную дату, калі карціна змяніла назву на “Рэйтан. Заняпад Польшчы”, назваць цяжка, але яшчэ ў 1938 годзе крытыкі не ведалі пра такое. Змененая назва для нас, землякоў Рэйтана, нібыта адсланяе гэтую знакавую для нашай гісторыі асобу, стварае ілюзію, што Рэйтан бараніў Польшчу (Карону Польскую ў ме-
жах 1772 года). Тым не менш, пасол з наваградскага ваяводства, Рэйтан быў упаўнаважаны перш за ўсё адстойваць на Сойме інтарэсы ВКЛ, але разам са сваімі суайчыннікамі ён стаў на абарону незалежнасці ўсёй Рэчы Паспалітай (уключна з Каронай Польскай, якую не знайшлося каму так адчайна бараніць).
Сэрца Тэадоры
Ян Матэйка нарадзіўся ў Кракаве ў 1838 годзе. Бацькам ягоным быў Францішак Ксаверый Матэйка, чэх, каталік, селянін паводле паходжання. У Кракаў прыбыў у якасці гувернёра і выкладчыка музыкі. Маці, Яна Караліна Росберг, паходзіла з пратэстанцкай польска-нямецкай сям’і заможных рымараў — майстроў па пашыве конскага рыштунку.
Ян стаў дзявятым з адзінаццаці дзяцей, сярод якіх было толькі дзве дзяўчынкі. Дзяцінства яго нельга назваць бясхмарным: маці пайшла з жыцця, калі хлопчыку было ўсяго сем, а бацька ставіўся да дзяцей даволі сурова і да таго ж не звяртаў належнай увагі на мастацкія схільнасці сына. Але пасля атрымання пачатковага навучання ва ўзросце 13 гадоў хлопец паступіў у кракаўскую Школу прыгожых мастацтваў, якая па ўзроўні адукацыі была не горшая за акадэмію. Рэалізацыі яго вялікіх амбіцый на той час моцна перашкаджалі не менш значныя праблемы, перадусім фінансавыя. Тым больш і здароўе пачало падводзіць: ужо ў раннім веку сур’ёзна пагоршыўся зрок.
Тым не менш, пад кіраўніцтвам добрых выкладчыкаў Ян рабіў поспехі. Цікава, што першы ж ягоны буйны твор “Цары Шуйскія перад Жыгімонтам ІІІ” (1853), намаляваны мастаком усяго ў пятнаццаць гадоў, быў прысвечаны падзеям мінуўшчыны. Адораны юнак атрымаў стыпендыю і прадоўжыў адукацыю ў Мюнхене. Сур’ёзна захапіўшыся пад час вучобы творчасцю вядомых майстроў гістарычнага жывапісу Поля Дэлароша і яго вучня Карла Тэадора фон Пілаці, малады мастак умацаваўся ў сваёй адданасці менавіта гэтаму кірунку.
Неўзабаве ўдалося сяк-так выправіць і фінансавае становішча, чаму ў немалой ступені паспрыяў ганарар за даследчыцкую працу “Строі ў Польшчы”. А вось у асабістым жыцці мастака пераследавалі суцэльныя няўдачы.
З ранняга веку Яну Матэйку давялося часцяком гасцяваць у сям’і Гебультоўскіх. Гаспадыню дома пані Паліну ён лічыў сваёй другой маці, а вось да яе дачкі Тэадоры нарадзілася зусім іншае пачуццё: яна стала “каханнем жыцця” маладога мастака. Аднак характар у паненкі быў яшчэ той, і на ўсе прапановы рукі ды сэрца Ян шторазу атрымліваў адмову. Небагаты жывапісец не лічыўся выгоднай партыяй. І ёсць падставы меркаваць, што гэтая жыццёвая калізія істотна стымулявала творчы пошук мастака.
У 1862-м 24-гадовы Матэйка скончыў карціну “Станьчык”, прысвечаную прыдворнаму блазну-мудрацу. Твор не проста быў заўважаны — ён стаў візітоўкай руху “станьчыкаў”, польскіх кансерватараў, якія ў гістарычных бедах вінавацілі як “вонкавы ўплыў”, так і адмоўныя якасці самога польскага грамадства.
Паўстанне, што грымнула ў наступным годзе, амаль не паўплывала на лёс мастака: непасрэдны ўдзел у ім узялі два старэйшыя браты Яна, а сам ён, праз сваё слабое здароўе і кепскі зрок, абмежаваўся фінансавай дапамогай ды забеспячэннем інсургентаў. Правіна перад урадам была невялікая, таму ўдалося пазбегнуць рэпрэсій ды працягваць працу на абранай ніве.
Чарговы буйны твор “Прамова Скаргі” (1864) прынёс Яну Матэйку вялікі поспех, гучнае імя. І вось сэрца Тэадоры, нарэшце, растала…
Абранніца мастака была даволі… своесаблівай асобай, праз што ейны адданы муж меў у будучыні шмат клопату. Пра гісторыю іх адносінаў можна напісаць не адзін белетрыстычны раман. Затое капрызлівы характар жонкі не дазваляў Яну разняволіцца.
Схаваць альбо… спаліць?
Па сутнасці, карціну “Прамова Скаргі” можна ўспрымаць як ідэалагічную прадвесніцу будучага шэдэўра. Выбітны прапаведнік, першы рэктар Віленскага ўніверсітэта, езуіт Пётр Скарга натхнёна абмалёўвае перад каралеўскім дваром Жыгімонта Вазы пагрозлівыя перспектывы. Аднак большасць прысутных не звяртае на палымяную прамову асаблівай увагі, а той-сёй (уключна з самім Жыгімонтам) нават прыснуў. Дый на тварах тых, каго “зачапіла”, — хіба толькі разгубленасць, а зусім не гатоўнасць нешта змяніць, пачаўшы з сябе.
На наступнай карціне Матэйкі “Рэйтан..” дзея адбываецца амаль праз два стагоддзі і выглядае ажыццяўленнем прароцтва Скаргі. У цэнтры ўвагі — постаць героя, які, убачыўшы бясплённасць слоў, у роспачы закрыў сваім целам шлях да здрады паслам Сойму. Заклінаючы іх “У імя Бога! У імя Бацькаўшчыны!”, ліцвін Рэйтан спрабуе спыніць тое, што ён, відавочна, спыніць няздатны.
Карпатлівая праца над вялізным творам доўжылася цягам усяго 1866 года. Але замест чарговага поспеху мастака чакала хваля абурэння. Пэўная частка польскага грамадства адразу ўспрыняла твор у штыкі. Сярод закідаў гучала: “Нашто ён звярнуў увагу на нашу ганьбу?”, “Паміж сабой мы можам цішком пра тое згадваць, але не на людзях…”.
Акрамя ідэалагічных папрокаў, якія з кожным днём толькі множыліся, знаўцы жывапісу прад’яўлялі Матэйку і прэтэнзіі “тэхнічнага” характару: маўляў, перспектыва — няправільная, фарбы — цёмныя. Але не ведалі крытыкі, або не жадалі ведаць, што Матэйка быў страшэнна блізарукім і проста не мог маляваць інакш. Дый не ставіў ён перад сабой такую звышзадачу — стварыць бездакорную работу. Мастак перадусім імкнуўся апеляваць да сэрцаў сваіх гледачоў…
Асаблівыя прэтэнзіі да аўтара былі ў польскага магнацкага лобі. Прыкладам, паважная пані Ганна Валеўска, унучка Яцэка Малахоўскага, са слязьмі на вачах даводзіла Матэйку, што яе дзед ў 1773 годзе быў без віны. На што Матэйка адказаў: “Але ж не быў без віны ў 1772 годзе”. Дарэчы, не быў ён без віны і ў 1793-м, а ў 1794-м яго нават асудзілі паўстанцы. Насуперак гістарычнай дакладнасці, мастак адлюстраваў у сваім творы не толькі непасрэдных удзельнікаў сумна вядомага Сойма, але і гандляроў дзяржавай у часы Таргавіцкай канфедэрацыі, што таксама закідалася мастаку.
Нашчадкі ўвасобленых Матэйкам асоб не надта саромеліся нешляхетных учынкаў сваіх продкаў ды па-ранейшаму пачувалі сябе гаспадарамі. І калі нейкі мастак “без роду без племені” наважваўся згадаць пра тыя старонкі гісторыі, што ўжо нібыта прызабыліся, гэта выклікала вельмі нервовую рэакцыю.
Супраць Матэйкі паўстала цэлая плеяда крытыкаў на чале з Тарноўскім і Сяменьскім, якія, па замове, бэсцілі яго праз прэсу. Мастак апынуўся пад агнём літаральна з усіх бакоў. На пэўны час ад яго адвярнуўся нават наш зямляк, прадстаўнік патрыятычнага лагера, знакаміты пісьменнік Юзаф Крашэўскі…
Але Яе Вялікасць Гісторыя ўсё ж вынесла іншы вырак.
Цэсар падтрымаў “Рэйтана”
Польская эміграцыя ў Францыі паспрабавала заблакаваць дэманстрацыю карціны на запланаванай у Парыжы выстаўцы. “Дабрадзеі” намаўлялі графа Браніцкага, чые дзяды таксама “мелі гонар” стаць у шыхты “ворагаў Айчыны”, набыць твор, а потым альбо знішчыць, альбо схаваць. На што ён адказаў: “Набываць не жадаю, бо не хачу, каб ён упрыгожваў Монтрэзор (замак Браніцкага. — З.Ю.), а спаліць твор мастацтва лічу ўчынкам вандала. Гісторыя ёсць гісторыя, кожны малюе і піша, як яму падабаецца”. Генерал Жамойскі пераконваў таго ж Браніцкага звярнуцца да імператара Напалеона ІІІ, каб той сваёй уладай забараніў паказ карціны, але — безвынікова. Давялося Матэйку пачуць і такія словы: “Хто ж купіць такі твор? Хіба толькі рускія?”. На што ён адказаў: “Чаму б і не? Змаглі купіць арыгіналы, змогуць і намаляваных”.
На парыжскай выстаўцы ў 1867 годзе “Рэйтан…” атрымаў залаты медаль, а саму карціну набыў аўстрыйскі імператар Францішак Іосіф І. Фактычна менавіта ён і выратаваў шэдэўр ад знішчэння, а Матэйку і ягоную сям’ю — ад абструкцыі і галоднай смерці. Каб перадаць свае пачуцці ад перажытага, мастак намаляваў палатно “Прысуд Матэйку” (1867), дзе адлюстраваны ён сам, прыкуты да ганебнага слупа, у атачэнні зачэпленых ім за жывое ўладароў гэтага свету, якія чыняць над ім “праведны” суд…
Падсумаванне-зварот
Ці лёс так выпрабоўвае нас, ці бязлітасныя абставіны не далі шанцу нашым продкам выгадаваць такіх патрыятычных геніяў, як Матэйка або Юзэф Брант. Але, яны, тыя, хто абуджае дух народа па-ранейшаму запатрабаваны ў наш час. Без іх немагчыма завяршыць адну эпоху і распачаць новую…
Рэйтан. Вяртанне з нябыту
Выстаўка, прысвечаная 275-й гадавіне з дня нараджэння Тадэвуша Рэйтана, адкрылася ў галерэі «Лабірынт» Нацыянальнай бібліятэкі. Гэтае імя звязана са змрочнымі падзеямі ў гісторыі Беларусі — Першым падзелам Рэчы Паспалітай. Рэйтан, які з дзяцінства быў сапраўдным патрыётам сваёй краіны, да апошняга змагаўся за яе незалежнасць, часта рызыкуючы жыццём. Але на пачатку XX стагоддзя яго імя пачало забывацца. Тым больш істотна, што ў ХХІ-м гісторыя яго подзвігу зноў актуальна, пра што сведчаць і заснаваная ў 2013 годзе арт-суполка Тадэвуша Рэйтана, і гэтая выстаўка.
Экспазіцыя складаецца з дзвюх частак — мастацкай і літаратурнай. У першай можна ўбачыць як творы сучасных беларускіх мастакоў — графічны шэраг «Род Рэйтанаў. Асобы. Падзеі» А. Родзіна і 3. Юркевіча, Р. Сітніцы, М. Купавы, Р. Батальёнка і інш., так і рэпрадукцыі выяў Тадэвуша Рэйтана нашых папярэднікаў — мастакоў XVIII — XX стст. Ф. Смуглевіч, Л. Горварта. У другой — літаратурныя творы, прысвечаныя Тадэвушу Рэйтану, а таксама памятныя медалі, створаныя яго пляменнікамі — Станіславам Рэйтанам і Ганнай Герычовай з Рэйтанаў.
На адкрыццё сабралася шмат знакамітых і паважаных гасцей, сярод якіх — Адам Мальдзіс, Рыгор Сітніца, арганізатары выстаўкі — заснавальнікі арт-суполкі імя Тадэвуша Рэйтана Алесь Родзін і Зміцер Юркевіч. Апошні заклікаў прыцягнуць увагу да сядзібнага комплексу ў вёсцы Грушаўка (Ляхавіцкі раён), які 250 гадоў з’яўляўся цэнтральнай сядзібай роду Рэйтанаў, і стварыць там не толькі мемарыяльны музей, а і сапраўдны культурны цэнтр.
Ніна Сармант
Сармант, Н. Рэйтан. Вяртанне з нябыту / Ніна Сармант // Літаратура і мастацтва // 2015. – 23 студз. (№ 3). – С. 3.
Выстава памяці Тадэвуша Рэйтана
15 студзеня 2015 года ў нацыянальнай бібліятэцы РБ адбылася выстава, якая была прысвечана памяці Тадэвуша Рэйтана (1740-1780). Мерапрыемства авансавалася газетай “Наша слова”. Тадэвуш здзейсніў толькі адзін подзвіг, рэха якога пралунала на ўсім свеце. У 1773 г. пад час надзвычайнага сойму, на які ён быў абраны дэпутатам ад Наваградскага ваяводства ВКЛ, Рэйтан, на чале невялікай па колькасці групы паслоў з беларускіх земляў, выказаў рашучую нязгоду планам зацвердзіць першы падзел Рэчы Паспалітай.
На мерапрыемстве выступалі: Адам Мальдзіс, Леанід Акаловіч, Рыгор Сітніца, Уладзімір Арлоў, Алесь Родзін і Зміцер Юркевіч.
Было адзначана, што сядзіба Рэйтанаў, якой пашанцавала перажыць падзеі ХІХ-ХХ стст., у незалежнай Беларусі прыйшла амаль у поўны заняпад. Замест мемарыяльнага музея адной з самых значных у нашай гісторыі постацей, там віруюць кажаны ды гукаюць па начах совы, замест культурнага жыцця – цішыня. На выставе былі прадстаўлены літаратурныя творы, прысвечаныя Тадэвушу Рэйтану, або створаныя яго пляменнікамі – Станіславам Рэйтанам і Ганнай Герычовай з Рэйтанаў з прыватных збораў і кнігасховішчаў НББ.
Выстава была цікавай і насычанай, а галоўнае стала знакавай падзеяй. На мерапрыемстве прысутнічала творчая інтэлігенцыя, а таксама беларуская моладзь.
Трэба адзначыць добрую працу Арт-суполкі імя Тадэвуша Рэйтана, што заснавана 18 красавіка 2013 года Змітром Юркевічам і Алесем Родзіным, якія робяць усебаковую папулярызацыю асобы нацыянальнага героя Беларусі!
Шалахоўскі, А. Выстава памяці Тадэвуша Рэйтана / Аляксей Шалахоўскі // Наша слова. – 2015. – 4 лют. (№ 5). – С. 8.
Рэйтан. Перазагрузка
Беларускія мастакі вяртаюць з небыцця патрыёта Радзімы
Імя Тадэвуша Рэйтана, славутага шляхціца, які разам з паплечнікамі ў 1773 годзе чатыры дні зрываў «падзельны» сойм Рэчы Паспалітай, чулі многія. Але ведаюць пра яго не так шмат. Пры гэтым у суседняй Польшчы Рэйтана, што нарадзіўся на тэрыторыі сучаснай Беларусі, а не на беразе Віслы, паважаюць: называюць у яго гонар вуліцы, гатэлі і ліцэі. А што ў нас? Час ад часу пра яго пісалі нарысы, але маштабна ўвекавечваць памяць пра яго пачалі толькі некалькі гадоў таму, калі энтузіясты арганізавалі арт-суполку імя Тадэвуша Рэйтана…
«Тадэвуш на 500 працэнтаў беларус»
Са Зміцерам Юркевічам і Алесем Родзіным, мастакамі, заснавальнікамі арт-суполкі, я сустракаюся ў галерэі «Лабірынт», што ў Нацыянальнай бібліятэцы, напярэдадні вернісажу выставы «Тадэвуш RE: TURN», прысвечанай 275-й гадавіне з дня нараджэння Тадэвуша Рэйтана. Экспазіцыя амаль зманціраваная, застаецца размясціць толькі некалькі работ, і Юркевіч, які прычоскай вельмі нагадвае беларускага шляхцюка, разам з Родзіным апантана расказваюць пра асобу Рэйтана і шляхі, якія прывялі іх да ўшанавання выбітнай асобы.
Як аказалася, усё пачалося два гады таму, калі яны даведаліся пра тое, што спрадвечная сядзіба Рэйтанаў у Грушаўцы, што на Ляхавіччыне, выстаўлена на продаж.
Адам Мальдзіс, прафесар, гісторык, пісьменнік:
— На маю думку, арт-суполка імя Тадэвуша Рэйтана, якая зрабіла вельмі шмат для ўшанавання патрыёта, павінна стварыць фонд і выкупіць у дзяржавы маёнтак у Грушаўцы. Ініцыятыва для таго, каб узяць яе ў надзейныя рукі, ужо саспела. І на гэта я вельмі разлічваю.
— Мы насамрэч гэтаму здзівіліся. Бо сядзібу зараз можа набыць любы ахвотны і пасля зрабіць там казіно ці гасцініцу. Але гэтага дапусціць нельга. Трэба талакой, дзяржавай аднавіць сядзібу, стварыць мемарыяльны музей, які ў будучыні можа стаць буйным культурным цэнтрам, — разважае Зміцер Юркевіч. — Вось мы і распачалі працу. Падсумавалі ўсё здзейсненае нашымі папярэднікамі для вяртання Беларусі імя Рэйтана. Адзначылі, што зроблена было нямала, аднак гэта ўсё роўна кропля ў моры. Сістэмнасці не было. І гэта праца не аказвала значнага ўздзеяння. Тады мы і вырашылі стварыць арт-суполку. Спадар Алесь распачаў свой графічны шэраг «Род Рэйтанаў. Асобы. Падзеі», а я кінуўся ў бібліятэкі, беларускія і польскія архівы. Сойм з удзелам Рэйтана апісаны добра, а вось пра яго жыццё да і пасля гэтай знакавай падзеі фактычна нічога невядома. У выніку даследаванняў мы на два гады адсунулі дату нараджэння Рэйтана (з 1742 на 1740), пра што даведаліся з захаваных лістоў бацькі Тадэвуша. Вядзём перапіску з дзяржаўнымі ўстановамі, ладзім у Грушаўцы суботнікі і фестывалі. Даводзім усім, што ён наш, а не немец ці паляк, як пра яго паходжанне пісалі раней. Тадэвуш Рэйтан на 500 працэнтаў беларус! І быў беларусам у пятым пакаленні. Яго продкі служылі Вялікаму Княству Літоўскаму і абаранялі яго з самага пачатку ХVІІ стагоддзя.
Карціна, якую многія не прымалі
Менавіта гэтая энергічнасць, нават ваяўнічасць да ворагаў Бацькаўшчыны дазволіла вядомаму мастаку Яну Матэйку стварыць карціну «Рэйтан» — самую вядомую і, на думку Алеся Родзіна, моцную выяву нашага героя. Тады на сойме Тадэвуш не пагадзіўся з планам падзелу Рэчы Паспалітай. У сваёй прамове Самуэль Корсак, член Найвышэйшай Літоўскай Рады, удзельнік паўстання Тадэвуша Касцюшкі, выкрыў паслоў-здраднікаў. Тыя паспяшаліся пакінуць залу, але Рэйтан упаў крыжам перад выхадам і закрычаў: «Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыны!» Вось і парадокс: карціну, на якой ідэалізуецца асоба Тадэвуша Рэйтана, не прынялі многія палякі. Нават спрабавалі сарваць яе выставу ў Парыжы, але не атрымалася. Калі судзіць па залатым медалі, які атрымала карціна, французы яе ацанілі.
— Матэйка не проста стварыў твор, прысвечаны Рэйтану. Ён сабраў на гэтай карціне ўсіх здраднікаў Рэчы Паспалітай канца ХVІІІ ст. — распавядае Зміцер Юркевіч. — І найперш абураліся нашчадкі гэтых ворагаў. Маўляў, як гэты мастак, выхадзец з сялянскай сям’і, чэх па паходжанні, раптам адчуў сябе палякам і пачаў маляваць сцэны гісторыі? Але ён не спалохаўся, а наадварот пачаў кляйміць гэтых арыстакратаў.
На жаль, арыгінала гэтай карціны на выставе няма. Ён знаходзіцца ў Варшаве ў Каралеўскім замку. Затое ёсць выдатныя прыклады літаратуры пра Рэйтана з прыватных калекцый, фондаў бібліятэкі, творы мастакоў Рыгора Сітніцы, Міколы Купавы, Рыгора Батальёнка, Яўгена Шунейкі, Пятра і Алены Шарыпаў, рэпрадукцыі малюнкаў Францішка Смуглевіча… Але ўсё ж асноўную частку экспазіцыі займае графічны шэраг (амаль 60 прац) Алеся Родзіна. Сам аўтар удакладняе, што цыкл мае асветніцкі характар. На кожнай карціне адлюстравана пэўная падзея з жыцця Рэйтана, яго сям’і, аб чым напісана ў тэкставым суправаджэнні да твора. Але графічны цыкл Родзіна пакуль не завершаны. На думку сяброў арт-суполкі, у біяграфіі Рэйтана яшчэ хапае пытанняў, адказы на якія таксама трэба будзе адлюстраваць на палатне.
Сёння, напрыклад, ніхто з упэўненасцю не скажа, дзе ён пахаваны, як скончылася жыццё Тадэвуша. На думку Змітра Юркевіча, ён мог стаць ахвярай помсты ворагаў. Бясследна знік іх сямейных архіў. Аднак ужо з’явіліся сцежкі, па якіх можна дабрацца нават да сярэбранага кубка — адзінага артэфакта, які захаваўся пасля Тадэвуша Рэйтана. І калі ўлічваць той велізарны аб’ём працы, што за кароткі час выканаў дуэт мастакоў, здаецца, што і гэта ім па плячы.
Тарас ШЧЫРЫ.
Шчыры, Т. Рэйтан. Перазагрузка : Беларускія мастакі вяртаюць з небыцця патрыёта Радзімы / Тарас Шчыры // Звязда. – 2015. – 20 студзеня. – С. 8.
