Сядзібна-паркавы ансамбль у вёсцы Флер’янова. Лёс сядзібы.

Флер’яноўскія зарніцы

Беларуская гісторыя ведае нямала выпадкаў, калі не пазначаныя на карце і мала каму знаныя мясціны раптам пачынаюць прыцягваць увагу сучаснікаў. Вязынка, Акінчыцы, Ляўкі, апетае Адамам Міцкевічам рамантычнае возера Свіцязь, Ракуцёўшчына, што натхняла Максіма Багдановіча, блокаўскія мясціны на Палессі — Лапаціна і вёска Калбы са старой каплічкай, якую ўвекавечыў рускі паэт сваёй замалёўкай. Яны азораны далёкім святлом жыцця выдатных прадстаўнікоў культуры, трывожаць нашу памяць, вяртаюць наш роздум да каштоўных вытокаў, каб глыбей асэнсаваць сучаснае, узбагачаюць наша духоўнае жыццё.

Да ліку запаветных беларускіх куткоў належыць і Флер’янова (Фларыянаў, Фларыянава), што за пяць кіламетраў ад Ляхавіч. У канцы мінулага і пачатку нашага стагоддзя яно было адным з асяродкаў беларуска-польскіх культурных зносін, стала цэнтрам прыцягнення такіх выдатных дзеячаў польскай літаратуры, як Эліза Ажэшка, Уладзіслаў Рэймант, тэатральны дзеяч і літаратурны крытык Юзаф Катарбінскі, і інш. Гэты куток неаддзельны ад біяграфіі польскай пісьменніцы Элізы Ажэшка і прыхільнікі яе светлага гуманістычнага таленту сюды прыходзяць з асаблівым душэўным настроем.

Яшчэ і сёння тут стаіць старасвецкі будынак, у якім цяпер праўленне калгаса імя Ламаносава, засталіся рэшткі некалі вялізнага фруктовага саду, закладзенага над самай рэчкай Ведзьмай, адным з прытокаў вядомай Шчары. Шырока раскінуў разгалістую крону дуб, пасаджаны рукою Элізы Ажэшка восенню 1909 г.

Вёснамі, калі сад квітнеў, як белы сон, і ўлетку, калі ружовыя, залацістыя, чырвоныя і сінявата-іністыя плады наліваліся сокам, а паркавыя алеі вакол саду, як здавалася пісьменніцы, «вялі ў Бясконцасць», сад упрыгожваў бязлеснае наваколле, рабіў яго маляўнічым.

Сапраўды, пейзажны сад у Флер’янове з фруктовымі насаджэннямі і цяністымі ліпавымі алеямі, з домам і флігелем «у пятнаццаці кроках ад дому», з вялізным партэрным кветнікам і пляцоўкай для кракету, з прагу-лачнымі дарожкамі адлюстраваў эстэтычны густ эпохі. Сад ствараўся пад уплывам пэўных эстэтычных прынцыпаў, дзе ўлічваўся спеў птушак, водар кветак, траў, фруктовых пладоў, а вузкія прамыя ліпавыя алеі, што заглыбляліся ў загадкавую далячынь, складалі характэрную асаблівасць тагачаснага садова-паркавага стылю. За садам — прасторы хвалістага жыта, квадраты ўзараных палёў.

Можна ўявіць абшар флер’яноўскага саду, пра які трапна нагадвае адзін з маладых сучаснікаў той пары: «…танцы адышлі на другі план і неяк вялікага поспеху не мелі. Можа таму, што часцей за ўсё кампанія збіралася пасля доўгіх шпацыраў, а сама прагулка па вялізным маляўнічым фларыяноўскім садзе настолькі стамляла, што не было ўжо вялікай ахвоты да жвавай мазуркі, альбо таксама стамляльнай полькі» *.

Уваскрашаюцца іншыя дэталі забудовы і планіроўкі саду, і абавязкова партэрны кветнік паблізу дома, які гарманічна звязваў сядзібу з прамой цесна пасаджанай сцяной нястрыжаных ліпавых прысад, што давалі прахалоду ў спякотныя дні, служылі прытулкам і гняздоўем для птушак.

Партэрны кветнік — не наша прыдумка,— захаваўся яго здымак, зроблены рукой гаспадара маёнтка. Ёсць яшчэ і другое дакументальнае пацвярджэнне таму, што сад і кветнік успрымаліся як адзіны жывы арганізм, адпавядалі садова-дэкаратыўнаму правілу чаргавання яркіх кветак і больш сціплых, затое пахучых раслін: «У гэтай прыгожай вёсцы я адчуваю сябе больш моцнай, чым калі-небудзь,— паведамляла з Флер’янова Эліза Ажэшка.— Веска патанае ў зялёных раскошных дрэвах, квітнее слупкамі касачоў і дыванамі незабудак, спявае мільёнамі галасоў, якія звіняць, шэпчуць у крышталі духмянага паветра…»

Нават сёння праз прызму часу глядзіш на гэта месца, падзеі, людзей — і адчуваеш подых гісторыі, пашыраеш сваё ўяўленне аб культурным уздзеянні на грамадскае жыццё, разумееш, што зусім не выпадкова апошнія два гады жыцця ўжо тады прызнанага класіка польскай літаратуры звязаны з гэтым «дваранскім гняздом».

Сярод шматлікіх у гэтых месцах маёнтках Флер’янова вылучалася высокім узроўнем духоўнай культуры, моцнымі традыцыямі асветніцтва, трываласцю нацыянальна-вызваленчага і патрыятычнага ідэалаў. Неапошнюю ролю ў стане флер’яноўскай гаспадаркі адыграла ўвядзенне новых дадзеных агрыкультуры, сельскагаспадарчых машын, як і ўтварэнне гадавальнай школкі пры садзе, дзе вялася селекцыйная работа па вырошчванню рэдкіх парод паркавых і фруктовых дрэў.

Набывае значную вагу найлірычнейшая спавядальная кніга Элізы Ажэшка «Збор лістоў» (том 5), адрасаваных за два гады гаспадару флер’яноўскага маёнтка Тадэвушу Бохвіцу. Яны выйшлі за межы асабістай перапіскі і сталі фактам літаратуры. У вялізнай карэспандэнцыі пісьменніцы, што складае дзесяць тамоў, імя Т. Бохвіца да 1908 года ніколі не ўпаміналася, і толькі з гэтага часу ён становіцца адным з самых блізкіх людзей.

Прыезд славутай пісьменніцы ў Флер’янова вядомы польскі біёграф Э. Янкоўскі назваў «апошняй прыгодай» y яе жыцці, бо яна, маўляў, скончылася шчырай закаханасцю ў гаспадара. Аднак жыццё ў Гродне, толькі даволі вонкава спакойнае і аселае, на самай справе складанае і пакручастае, вяло да незвычайных здарэнняў і людзей, сярод якіх Эліза Ажэшка заўсёды заставалася гуманістам, патрыётам, грамадскім дзеячам. Ні яе доўгае знаходжанне ў Флер’янове, ні яе перапіску з Тадэвушам Бохвіцам ніяк нельга назваць «прыгодай». Завяршалася жыццё пісьменніцы, падводзіліся яго вынікі. I лісты да Бохвіца не трацяць літаратурнай каштоўнасці, становяцца сведчаннем сяброўскай размовы двух людзей, якія паважаюць і кахаюць адзін aднагo. Калі ж пашанцавала пранесці любоў да сяброў да самай мяжы, не азмрочваючы яе зайздрасцю, эгаізмам, злосцю і іншымі чалавечымі слабасцямі, значыць пашанцавала надаць больш годнасці ўласнаму жыццю і грамадскаму асяроддзю.

Як жа завітала ў флер’яноўскі кут Эліза Ажэшка? Гэта пытанне не пазбаўлена цікавасці. Усё пачалося з пошуку летняга адпачынку, да якога яна ставілася заўсёды вельмі сур’ёзна. Шукала месца, якое хоць y нейкай меры адпавядала б яе запатрабаванням — стаць крыніцай здароўя і даць нейкі матэрыял для творчага натхнення. Амаль ніколі не выязджаючы на модныя курорты, пісьменніца мусіла адмовіцца і ад ранейшых нёманскіх вёсак Міневічы і Панямунь, a таксама і ад Белавежскай пушчы, бо там нікога не за-сталося з яе былых гаспадароў.

3 вялікай карэспандэнцыі пісьменніцы даведваемся, што яна з 10(23) чэрвеня 1908 г. заказала сабе і сваёй сяброўцы два пакоі ў флер’яноўскім доме і ўдакладняла, якім цягніком ехаць з Гродна да Ляхавіч. Аўтар выдатных твораў пра жыццё беларускага народа (аповесці «Нізіны», «Дзюрдзі», «Хам», апавяданні «У зімовы вечар» і інш.), Эліза Ажэшка ні ў чым не здраджвала сваёй творчай натуры, калі паведамляла: «Я прагну яшчэ раз y жыцці правесці лета на шчырай, сапраўднай літоўскай вёсцы, карыстаючыся гасціннасцю панства Бохвіцаў, якія тут уладкавалі выгодны і ладны пансіянат для людзей такіх, як я, y вясковым значэнні, бяздомных».

Тым не менш, напярэдадні ад’езду, яшчэ 4(17) чэрвеня, яна даверыла свой непакой адносна флер’яноўскага адпачынку рэдактару «Тыднёвіка мод і аповесцей» Люцыне Катарбінскай:

«Адчуваю поўнае вычарпанне і нават нейкае заканчэнне. Можа тое самае адчувае агеньчык перад згасаннем, калі пасля імгненнай успышкі западае ў глыб падсвечніка. Праз тыдзень еду ў вёску, дзесьці на Навагрудчыне, чыгуначная станцыя Ляхавічы, маёнтак Фларыянаў, дзе буду піць нейкія воды і дыхаць свежым паветрам (тут яно жахлівае).

Не ведаю ні месца, ні людзей, да якіх еду, не ведаю, як мне там будзе. Гэта пансіянат, які прымае ўлетку гасцей за памяркоўную плату.

Маляўнічага там, здаецца, нічога няма, але дом выгодны і вялізны парк. Прыезджых толькі 10 асоб, гэта не надта многа. Напішу табе адтуль, што ўбачу і як там будзе. Еду з Марыняй **. Зараз я значна здаравей, але ўвесь час слабая і мізэрная…

Зрэшты цешуся тым, што ўбачу поле, дзікія кветкі, падыхаю свежым паветрам. Можа вернецца трохі сіл, зноў y галаве пасвятлее і, магчыма, восенню здолею паслужыць табе і твайму «Тыднёвіку» лепш, чым y гэтым годзе». Праўда, y пісьме ёсць трохі літаратурнай стылізацыі, бо зусім нічога не ведаць пра флер’яноўскіх гаспадароў пісьменніца не магла. Род Бохвіцаў яшчэ здаўна быў вядомы на Беларусі. Заснавальнікам радавога гнязда ў Вошкаўцах, суседніх з Флер’яновам (Новымі Вошкаўцамі), быў польскі пісьменнік і філосаф-мараліст Фларыян Бохвіц, Вельмі захопленая айчыннай і еўрапейскай філасофскай думкай, Эліза Ажэшка, безумоўна, ведала яго папулярны трактат «Думкі пра выхаванне чалавека» (1847), y аснове якога за-кладзены пастулат маральна-этычнага выхавання асобы: «…Належыць вучыцца таму, што сапраўды развівае нашы веды, што робіць нас карыснымі грамадству на розных пасадах і ў розных жыццёвых абавязках; нам належыць вучыцца таму, што сапраўды цікавіць чалавецтва, што тлумачыць сэнс яго існавання».***

У высновах пра людзей той пары нельга не ўлічваць гэты этычны прынцып карысці грамадству, якім кіраваліся сын і ўнук філосафа Бохвіца. Сад і сядзіба ў Флер’янове, высокі ўзровень агрыкультуры — заслуга Яна Отана Бохвіца (1835—1915). Звяртае ўвагу яго ранняя самастойная роля ў гаспадарцы, палітыцы, жыцці. Васемнаццацігадовым афіцэрам гусарскага палка ён удзельнічаў y Крымскай вайне, пасля яе заканчэння атрымаў шырокую папулярнасць y сваёй мясцовасці, асабліва сярод сялянства, як прыхільнік скасавання паншчыны.

За ўдзел y нацыянальна-вызваленчым паўстанні 1863—64 гг. адбываў год зняволення ў Дынабургскай крэпасці. А потым зноў адбудоўваў зруйнаваны маёнтак, гадаваў сад, прыкладам і парадамі, сур’ёзнымі ведамі ў садаводстве імкнуўся падняць земляробчую культуру не толькі ўласных 260 маргоў, але і сваёй мясцовасці. Трохі пісаў і друкаваў вершы, праўда, для нашчадкаў большую цікавасць мае яго друкаваная праца «Як закладваць і даглядаць сады» (1904).

У адносінах да ўнука філосафа, Тадэвуша Бохвіца (1863—1930), біёграф пісьменніцы не памыляецца, калі сцвярджае, што ён не быў звычайным «грэчкасеем». Скончыўшы Слуцкую гімназію, a потым земляробчую школу ў Горках, ён не атрымаў вышэйшай адукацыі як з-за слабога здароўя, так і па той прычыне, што земляробчы інстытут за ўдзел студэнтаў y паўстанні 1863 г. быў пераведзены ў Пецярбург. Двойчы пан Тадэвуш быў вымушаны ездзіць y Егіпет для лячэння лёгкіх, бо больш радыкальных спосабаў тады не існавала.

Аднак дзякуючы духоўнай спадчыне старэйшага пакалення ён настойлівай самаадукацыяй папоўніў свае веды. Як гэта было блізка і зразумела Элізе Ажэшка. Тытанічнай працай, самаадукацыяй яна дасягнула вяршынь тагачаснай культуры, a «сваім універсітэтам» назвала сялянскую рэформу і паўстанне 1863 года: «Калі б не яго молат і разец, я не была б пісьменніцай».

Добра валодаючы французскай мовай, Тадэвуш Бохвіц так захапіўся французскай прозай 19 стагоддзя, што ў арыгінале прачытаў амаль усіх яе лепшых прадстаўнікоў. Сапраўдным жа яго захапленнем стала гісторыя журналістыкі — не толькі польскай, але і рускай. Ім сабрана вялізная калекцыя перыядычных выданняў, складзена бібліяграфія па гісторыі польскай журналістыкі, праўда, яна не была апублікавана. A збор перыёдыкі, завяшчаны бібліятэцы ў Нясвіжы, часткова загінуў y час першай сусветнай вайны.

Прыгожы і прыстойны з выгляду, добра выхаваны пан Тадэвуш уяўляў сабой постаць летуценніка той пары, калі пад націскам капіталістычнай эканомікі затрашчалі «вішнёвыя сады». Не вельмі прыстасаваны да жыццёвай прозы, ён «пакінуў галоўнае кіраванне домам y руках жонкі, a сам ахвотна ўцякаў да сваіх «папер»****. Аднак і ён быў вымушаны звярнуцца да Таварыства забеспячэння і ў летнія месяцы засяліць флер’яноўскі двор дачнікамі з розных куткоў Беларусі і Польшчы. Так адной з іх стала Эліза Ажэшка.

Бясспрэчна, лісты пісьменніцы да Тадэвуша Бохвіца з самага пачатку маюць спавядальны тон, паступова набываюць характар дзённіка, становяцца «гісторыяй душы» на працягу кожнага пражытага дня і — усяго ўзноўленага ў памяці творчага шляху.

Яна ўзвышала духоўна свайго сябра, ахвяруючы яму шматлікія лісты-«чайкі», y якіх выказвала свае погляды на служэнне пісьменніка Радзіме і народу, адкрывала яму таямніцы творчай працы, калі пісала «3 вячэрніх думак», стварала ледзь не гісторыю польскага краснага пісьменства, пісала пра Красінскага і Славацкага, прачытаных ёю на публічных лекцыях y Гродне, рабіла амаль што разгорнутыя рэцэнзіі на творчасць сваіх сучаснікаў Г.Сянкевіча, М.Канапніцкую, Б.Пруса, С. Жаромскага, У. Рэйманта і нават Сельму Лагерлёф, з якой спаборнічала за Нобелеўскую прэмію. Шчыра размаўляючы пра свае светапоглядныя змены на працягу саракагадовага творчага шляху, яна здолела кінуць погляд на пражытае жыццё як частку гісторыі сваёй краіны — удзел y нацыянальна-вызваленчым паўстанні, часовае захапленне філасофіяй пазітывізму, спадзяванні на рэвалюцыю 1905—07 гг., творчая праца пад цэнзурным і паліцэйскім наглядам y правінцыяльным горадзе, якім было тагачаснае Гродна.

Заўсёды пазбягаючы асабістых тэм з іншымі людзьмі, іменна пану Тадэвушу яна даверыла адказ на балючае пытанне аб продажы радавога маёнтка Мількаўшчына, альбо філасофскі трактат y двух доўгіх пісьмах пра яе разуменне сутнасці рэлігіі.

Напэўна, чытач будзе здзіўлены, калі даведаецца, што перапіска пачалася непасрэдна ў флер’яноўскім доме. Ужо другі ліст, перасланы з пакою ў пакой пры пасрэдніцтве дамачадцаў — можа, сына Яначкі альбо хатняй настаўніцы, сястры славутага лінгвіста Яніны Шобэр,— заслугоўвае таго, каб працытаваць яго амаль цалкам. Гэта і ўзор эпісталярнага жанру мінулай эпохі, і сведчанне нейкай душэўнай успышкі творчай асобы, калі ўзнікла сімпатыя, адчулася псіхалагічная «роднасць душ» з чалавекам, яшчэ недастаткова знаёмым:

«13 [26] VIII. [1908 г., Фларыянаў]

Збіралася больш не пісаць, аддаць ужо кніжачку (дзённік Тадэвуша Бохвіца, куды ён запісваў і афарызмы.—В. Г.). Праз нейкую хвіліну, менш, y адзін міг мне стукнула,— кніжачкі не аддаю, пішу. Забаўна тое, што, маючы магчымасць размаўляць, я пішу. Але што ж? У кожнага свая натура. У мяне такая, што калі справы блізкія, асабістыя, сардэчныя, словы на маіх вуснах дрыжаць і канаюць. Зрэшты, можа ў гэтым няма нічога дзіўнага, калі такі майстар мовы, як Міцкевіч, скардзіўся на тое, што яны «на паветры сты-нуць».

Прачытанне, a хутчэй учытанне ў дзённікавую — назавем яе так! — Вашу кніжку мяне глыбока ўзрушыла. Не ўгадала з яе, але знайшла ў ёй сцверджанне таго, што, дзіўная рэч, угадвала з першага дня нашага знаёмства. У першы дзень прыезду, пасля хвіліннай размовы на ганку, адыходзячы ў сад, я падумала: якія тужлівыя вочы. Пазней запытвала сябе, ці памыляюся? I не зважаючы на выгляд, мне здавалася, што трапна здагадваюся. Ваша кніжка не выклікае ў гэтым сумнення. У Bac на душы глыбокі пласт смутку і тугі, можа часам нават страта ахвоты да жыцця, як Вы некалі ў сувязі з нечым іншым акрэслілі: «ні крышачкі шчасця».

Іменна гэта ў спалучэнні з Вашай чуллівасцю і тонкай уражлівасцю, таксама ўгаданымі, выклікала ў мяне асаблівую да Bac сімпатыю. Асаблівую, бо нашы сімпатыі заўсёды розныя. Любім ці кахаем шмат асоб, але кожную трохі альбо і вельмі па-рознаму. Зрэшты, хто ж ведае таямніцу ўзнікнення тых унутраных рухаў, якія людзей да сябе прыцягваюць? Пэўна тое, што адчуванне пакут кагосьці нам сімпатычнага ўзмацняе гэты таямніча ўзнікшы рух і напаўняе, не існуючай y іншых адносінах, чуласцю.

Прычын я не ведаю і не маю намеру іх дадумацца. Але прычынай нашых смуткаў і пакут з’яўляецца пераважна наш псіхічны лад, наша ўласная граючая арфа са струнамі больш альбо менш чулымі і настроенымі выключна на нейкую адну песню. Адзін з шылераўскіх герояў гаворыць: «ва ўласных грудзях носіш зорку свайго лёсу». Вялікая гэта праўда. Хто-небудзь з іншай зоркай ці з іншай арфай y грудзях быў бы можа шчаслівы ў тых умовах, якія поўняць Вашу душу ценем смутку і холадам пустэльні. Не адна жанчына, калі б мела тое, што я, таксама адчувала б сябе ў эмпірэях шчасця. A для мяне, калі Вы адгадаеце тое, што ў кніжцы напісала, сам парог яго недаступны, вось, справа не ў прычынах…

Справа ў тым, што мы крэўна звязаны палаючым і святым вузлом пакут і, ведаючы пра гэта, ужо ніколі чужымі не павінны застацца. Я ахвотна аддала б рэшту жыцця, каб толькі на дарагую для мяне Вашу галаву спра-вадзіць прамень радасці. Але — што я магу? Прыходзяць на думку словы песенкі: «Gdybym byоa gwiazd§ na niebie». Тысячы разоў называлі мяне зоркай польскай літаратуры, але гэта зусім непрыдатна для шчасця. Апрача гэтага не маю нічога. Ці нічога? Можа падзяліцца хоць бы здалёк думкамі і ўражаннямі. Можа іскра сардэчнай цеплыні… Можа гэта думка і ўпэўненасць, што нечае сэрца, далёкае ў прасторы, але блізкае ў каралеўскай сферы пачуццяў, насцігае нас тужлівым успамінам, братэрскай і чуллівай думкай, каб усё, зразумець, гатовае ўсё раздзяліць і адчуць…

Зрэшты, няхай пан з гэтым учыніць, што захоча. Калі гэта мая fata morgana,— знікну для Bac без следу. Слоў тут напісаных ніколі не паўтару…»*****

Не памылімся, калі скажам, што ў Тадэвуша Бохвіца было даволі і радасці, і клопату з лістоўным штурмам славутай пісьменніцы, старэйшай за яго больш чым на дваццаць гадоў. Але пані Эліза ўмела сябраваць і ніколі не здраджвала ў сяброўстве, а заўсёды дзейная, старалася сям’і Бохвіцаў дапамагчы ўсім, чым магла.

Назваўшы сваё першае флер’яноўскае лета «страфой паэмы», яна здолела застацца тактоўнай, асцерагалася, каб лісты не выдавалі яе больш чым сяброўскіх пачуццяў, надавала ім літаратурна-стылізаваныя формы: «Калі Вы ўбачыце ў мяне што-небудзь занадта экзальтаванае, экспансіўнае, што не гарманізуе з эпохай майго жыцця, y якой мы пазнаёміліся, няхай пан не прыпісвае гэта крыніцы зла і не асуджае мяне сурова».

Лістоў Тадэвуша Бохвіца не захавалася, аднак, не прыходзіцца сумнявацца, што літаратурнае партнёрства было няроўным і двухгадовая перапіска патрабавала ад яго вялікіх намаганняў. A ў жыцці ён агарнуў сардэчнасцю, увагай, клапатлівасцю самотную, стомленую цяжкай пісьменніцкай працай і хваробай сэрца, таленавітую жанчыну.

Лета да краёў поўнілася адпачынкам, цікавымі гутаркамі, прагулкамі пешшу і на лінейцы «з мілым вазаком», зборам для гербарыяў мясцовых раслін, бо Эліза Ажэшка валодала значнымі ведамі ў галіне батанікі. Вопыт многіх пакаленняў беларусаў адлюстраваўся на яе думку ў народных назвах кветак і траў — «загартушка», «парушэнец», «любізнік» і іншыя, да якіх яна стасавала адпаведныя лацінскія назвы. У гродзенскі дом яна прывезла гербарый з кветніка, a пялёсткамі флер’яноўскіх ружаў аздабляла свае пісьмы.

Вандроўны дух не пакінуў яе і тут. Дастаткова валодаючы беларускай мовай, як і ўсе старэйшыя Бохвіцы, яна наведвала беларускае наваколле, захапілася мясцовым фальклорам.

Яшчэ недастаткова асветлены акалічнасці запісу, але пэўна тое, што іменна яна прычынілася да з’яўлення ў кракаўскім друку «Беларускай легенды» (Czas, 1908), заснаванай на мясцовым матэрыяле. Наваколле роілася лробнымі і буйнымі шляхецкімі маёнткамі — y Паўлінаве старыя Бохвіцы, y Грушаўцы Рэйтаны, y Дараве — некалькі маёнткаў, y Начы — Чарноцкія…

Народны розум не прамінуў пасмяяцца над фанабэрыстасцю шматлікай шляхты. Сатырычная гумарэска пра тое, як беларускі мужык атрымаў на свой хрыбет мноства паноў, вобразна аднесла дзеянне ў Ляхавічы. Іегова (бог) вырашыў да бездапаможнага, абутага ў беларускія лапці, першага продка Адама прыставіць пана. 3 мукі, якую прынёс Адам, ён замясіў цеста і загадаў пільнаваць. Але стомлены продак задрамаў, a тым часам галодны сабака з’еў цеста. Раззлаваны Адам схапіў сабаку і стукнуў ім аб дрэва — бярозу, з сабачай морды выскачыў пан Бжазінскі. Так і пайшло — сыпаліся паны Сасноўскія, Ядлінскія, Дубоўскія, a калі ашалелы Адам затрос сабаку ў паветры — высыпаліся паны Рэйтаны і Бохвіцы. За вялізную колькасць паноў Адам зноў быў пакараны пажыццёва служыць ім ******.

3 часоў стварэння аповесцей пра беларускі народ, a потым нарысаў «Людзі і кветкі на берагах Нёмана» Эліза Ажэшка яскрава выказвала свае дэмакратычныя погляды да беларускай народна-паэтычнай творчасці, y якой убачыла адлюстраванне духоўнага багацця прыгнечанай нацыі. «Беларуская легенда» была яе апошнім фальклорным падарункам y польскі друк.

Важнай падзеяй для пісьменніцы з’явілася паездка разам з Т. Бохвіцам і М. Абрэмбскай y Ракаў да Здзяхоўскіх (14—18 жніўня). Там яе чакалі разам з гаспадарамі К. Скірмунт, Г. Друцкі-Любецкі і іншыя як ідэолага «шля-хетчызны». Але да такой гістарычнай ролі «ўчарашняга дня» яна не рыхтавалася, бо свой творчы шлях неўзабаве закончыла гімнам y гонар нацыянальна-вызваленчых ідэалаў — кнігай «Gloria victis!» («Слава пера-можаным!», 1910). Самым жа моцным уражаннем ад гэтай паездкі застаўся сам Ракаў, які пісьменніца назвала «літоўскімі Афінамі», ды яшчэ букет незабудак, што сабраў для яе па дарозе пан Тадэвуш.

Так першае флер’яноўскае лета скончылася каштоўным набыткам для чалавечых адносін — трывалым сяброўствам. На парозе «шэрага гродзенскага доміка» яе чакаў загадзя пасланы Бохвіцам ліст. «Не спадзявалася на яго, даў мне адчуць тое, чаго мне вельмі не хапае: помач на дарозе жыцця, руку, хоць аддаленую, але добрую і каханую» (ліст Элізы Ажэшка ад 31 жніўня 1908 г.). Не збяднялася пісьменніца, каб яе пашкадавалі, і яе гродзенскі дом ніколі не пуставаў — госці, сябры, чытачы, нават прыехалі скульптары Куна і Маеўскі, каб зрабіць скульптурны партрэт. У яе заўсёды жылі маладыя дзяўчаты, якіх называла «лялечкамі» і выхоўвала, давала адукацыю, каб ім далей ісці ў свет. Аднак усе яны не запаўнялі той душэўнай пусткі, аб якой з сумам прызнавалася Бохвіцу: «Ніхто на свеце не клапоціцца пра нас, не тужыць пра нас, не сніць пра нас ніякіх сноў, ні для кога на свеце не з’яўляюся чымсьці іншым, як хоць бы і даволі значнай грамадскай ці літаратурнай вартасцю, якой належыць паклон, хоць бы і глыбокі, камплімент, хоць бы і шчыры». Сапраўды, праз усё жыццё яна ратавалася штодзённай вычарпальнай творчай працай. Так і той восенню — артыкул да 80-годдзя Льва Талстога для «Русскнх ведомостей», шэраг артыкулаў y «Кур’ер літоўскі», паасобныя навелы ў кнігу «Gloria victis!».

3 нецярпеннем чакала і рыхтавалася яна да свайго другога флер’яноўскага лета, хвалявалася за ўсё, што адбывалася ў маёнтку сяброў, непакоілася, як перазімаваў сад, асабліва маладыя пасадкі: «Скажыце фларыянаускім бззам, каб да майго прыезду не адквітнелі! A ружы не памерзлі? Ці дрэўцы мае жывуць?» Зноў ехала сюды, як y свой родны дом, і прабыла даволі доўга — ад 9 чэрвеня да 9(22) верасня 1909 года.

Яно было гучным, даволі шырока асвятлялася ў польскім друку, бо дзякуючы Элізе Ажэшка ў беларускай вёсцы сабраліся славутыя людзі — буйнейшы празаік, аўтар «Мужыкоў» і «Зямлі запаветнай» Уладзіслаў Рэй-мант, варшаўскі доктар, пазней прафесар Варшаўскага універсітэта Генрык Нусбаум, тэатральны дзеяч і крытык Юзаф Катарбінскі з жонкай Люцынай — рэдактарам папулярнага тыднёвіка, a таксама віленская піяністка Асецімская, зусім малады, васемнаццацігадовы Страхоцкі, y будучым вядомы артыст. Усіх залучыла сюды пісьменніца перш за ўсё, каб падняць прэстыж пансіяната і зрабіць прыемнае яго гаспадарам. Важна было, па-другое, мець людзей з талентам, каб наладзіць літаратурна-музычныя вечары. Ведаючы, што такія справы запрашэння пачынаць трэба з жанок, яна яшчэ ў лютым напісала да «адной з самых вясёлых жанчын y Еўропе» Люцыны Катарбінскай: «Я на лета зноў выбіраюся да Фларыянава. Вёска прыгожая, здаровая, Бохвіцаў пакахала, гэта людзі бязмежна добрыя і мілыя. I ведаеш, што прыйшло мне на думку. Можа, і вы выбраліся б туды на нейкія тыдні вылежвання. Весялосці асаблівай там няма, але паветра цудоўнае, сад прыгожы, дрэвы раскошныя, купальня ў рэчцы, адпачынак казачна мала каштуе. Падумай пра гэта, пагавары з мужам». Дарэчы, з гэтага пісьма даведваемся мноства дробязей, на якіх адзнака часу: жаданне прывезці гонг для распарадку дня, кошт побыту — за месяц 35 рублёў.

Не прамінула напісаць пані Эліза і свайму сябру — доктару Нусбауму, бо ведала яго сімпатыю да сваёй асобы: «Мне прыйшло на думку — не раз!, што ў гэтым годзе мы маглі б зноў прайсціся разам па цудоўных фларыянаўскіх алеях, разам паглядзець на прыгожыя тут заходы сонца, больш даверліва пагаварыць, чым y гомане і завірусе вялікага горада, як Варшава, a хоць бы і малога, як Гродна».

Неўзабаве ўсе запрошаныя знайшлі тут сабе заняткі па душы — Нусбаум пару тыдняў з вудамі вісеў над Ведзьмай, Катарбінскі са Страхоцкім стваралі «фларыянаўскі тэатрык», які амаль кожны вечар чакаў гледачоў. Захавалася «Музычна-літаратурная праграма». Яна сведчыць, што 18 жніўня адбыўся вечар, на якім са «Словам» выступала Эліза Ажэшка, «Псалм добрай волі» С. Красінскага дэкламавалі Ю. Катарбінскі і Эліза Ажэшка ў суправаджэнні хору, піяністка Асецімская выконвала творы Шапэна, Бетховена і Грыга, «На Літве» прачытаў Г. Нусбаум.

Цікава было б ведаць, з каго складаўся хор. Магчыма, удзельнічала і беларуская моладзь з вёсак y гэтых вечарах, дзе панавала гасцінная, добразычлівая атмасфера. Падставы для такога меркавання дае Ю. Катарбін-скі: «Я дэкламаваў увесь мой рэпертуар даўніх і новых паэтаў, двойчы паўтараючы самыя прыгожыя творы як чалавек мяккага сэрца, які не мог адмовіць мілым спеўным просьбам і блакітным позіркам літоўскіх паненак».

Аднак у цэнтры ўсяго флер’яноўскага жыцця заставаліся двое класікаў. Праца земляроба карысталася вялікай павагай y творчасці Элізы Ажэшка і Уладзіслава Рэйманта, яна была не толькі цяжкім крыжам, але і паэзіяй, яго этычнымі ўстоямі. Чалавек застаецца да таго часу чалавекам, пакуль любіць зямлю, разумее, што яна корміць, успрымае яе як адзіную безумоўную каштоўнасць свету. Зямля — маці-карміцелька і людзі павінны беражліва, любоўна адносіцца да яе. Настроеныя на гэты лад, усе госці флер’яноўскага дому былі запрошаны на свята сяўбы і ўрачыстасць пасадкі дрэў:

«Патрыярхальны дух, які захаваўся на літоўскіх дварах, узнаўляе старыя, прыгожыя звычаі,— паведамляў y друку Ю. Катарбінскі.— Жніво амаль закончана — трэба пачынаць сяўбу, кінуць зерне новага плёну на загон зямлі-карміцелькі. Мы выходзім цэлай грамадой y поле, на краі якога стаіць запрэжаная парай коней сеялка, упрыгожаная для гэтай урачыстасці гірляндамі палявых кветак. Гаспадар падае Ажэшковай аздоблены квет-камі кошык са збожжам. Яна бласлаўляе крыжам раллю і кідае дрыжачай рукой некалькі жменяў сыпкага зерня на ўзараныя загоны. Затым Рэймант з фантазіяй перакідвае сабе праз плячо пас ад сяўні, бярэ поўную жменю жыта і робіць некалькі рухаў lege artis, a потым сяўбу распачынае сеялка, – дасканала ашчаджаючы зерне..

Мы вяртаемся да двара на другі сімвалічны абрад.

Каля дома выкапаны дзве ямы, садоўнікі прывезлі з школкі два маладзенькія дубочкі з клубамі зямлі вакол каранёў. Ажэшкова і Рэймант трымаюць за галінкі маладыя дрэвы, і так проста адбываецца ўрачыстасць закладкі маладога гаю на памяць побыту польскіх літаратараў».

Народная памяць Флер’янова захавала паданне пра пасадку дуба Элізай Ажэшка, які і сёння жыве, маўкліва адлічвае дзесяцігоддзі.

Флер’яноўскімі зарніцамі было асветлена вяртанне ў Гродна праз Вільню, куды Тадэвуш Бохвіц суправаджаў пані Элізу і Люцыну Катарбінскую. Разам наведалі Польскі тэатр, дзе пісьменніца была захоплена пастаноўкай «Ліліі Венеды» Славацкага і «чарадзейнымі» дэкарацыямі Рушчыца. Дарэчы, y тым жа сезоне пастаноўку Славацкага ўзрушана глядзеў Янка Купала.

Вяртанне ў Гродна стала для пісьменніцы трагічным. Цяжка перажыла яна расстанне з Флер’яновам, яе лісты прасякнуты горыччу, жалем, нават адчаем: «Як сабе даць рады? Як знясу і перамагу гэта, што выклікае ў мяне гвалтоўную змену, гэта раптоўнае адсячэнне ці рассячэнне… Цяпер адчуваю сябе слабай супраць тугі, болю і магу бяздзейна марнаваць дарагія дні, напэўна, нямногіяй [ліст ад 10 (23.) верасня 1909 г.]. Сапраўды, не памы-лілася ў сваім прадчуванні!

Не ўласцівы для Элізы Ажэшка глыбока песімістычны настрой, выкліканы сукупнасцю прычын — асабістае пачуццё і пагоршанне стану здароўя, a таксама ўдушлівая грамадская атмасфера пасля паражэння рэвалюцыі 1905— 1907 гг. і — нават трохі моды на мадэрнізм, які захліснуў тагачасную польскую літаратуру. У маі 1910 года пісьменніцы не стала.

Засталося вечнае — цудоўны том эпісталярнай спадчыны: «Папросту кажучы, y свае лісты пані Эліза ўклала, па крайняй меры, палавіну свайго таленту,— сцвярджае Яраслаў Івашкевіч.— I калі некаторыя яе творы ўжо блекнуць, пакрываюцца імжой аддалення,— y лістах жыве, пакутуе, мысліць і стварае ўзвышаная, мудрая і добрая жанчына».

Трыста старонак мастацкай прозы Элізы Ажэшка адрасаваны ў беларускае Флер’янова.

Валянціна Гапава

* Bochwic L. Wspomnienia uniwersyteckie. Wilno, 1938. S. 26.

** Марыня Абрэмбская — былая сакратарка і блізкая сяброўка пісьменніцы.

*** Антологня педагогнческой мыслн Белорусской ССP. М., 1986. С. 171.

**** Jankowski Е. Eliza Orzeszkowa. Warszawa, 1964. S. 304.

***** Orzeszkowa Е. Listyzebrane. T. 5. ЛУгос-law etc., 1961. S. 7—8.

****** Пераказ легенды зроблены з «Каментарыяў» да пятага тома «Збору лістоў» Элізы Ажэшка

******* «Бомбы» — рускае сатырычнае выданне, выходзіла ў 1906 г. ў Пецярбургу.

Гапава, В. Флер’яноўскія зарніцы / Валянціна Гапава // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 108-115.

Фларыянава (Флер’янова)

Florianow

Флорианово

Мемарыяльны палацава-паркавы ансамбль. Захаваўся ў параўнальна добрым стане. Да 2-й паловы XIX ст. на гэтым месцы было чыстае поле. Гэтыя землі перайшлі ў спадчыну Яну Отану Бохвіцу (1855—1915) ад бацькі Фларыяна, пісьменніка і філосафа, жанатага з Паўлінай Маеўскай, роднай сястрой маці Адама Міцкевіча Барбары Маеўскай. Сам Ян Бохвіц маладым афіцэрам расійскай арміі прымаў удзел у Крымскай вайне, а пасля яе заканчэння атрымаў шырокую папулярнасць у сваіх родных мясцінах як гарачы прыхільнік скасавання прыгонніцтва. За ўдзел у нацыянальна-вызваленчым паўстанні 1863 г. быў кінуты за краты ў Дынабургскую крэпасць. Пасля году турмы быў памілаваны, пасля чаго шчыра ўзяўся за працу па аднаўленні разбураных уласных сядзіб. Спачатку пабудаваў палац непадалёку ад в. Вошкаўцы і назваў яго імем бацькі — Фларыянава, а заклаўшы новы палацава-паркавы ансамбль на р. Качарэшцы пад Баранавічамі, назваў яго імем сваёй маці — Паўлінава .

Ян Отан Бохвіц належаў да кагорты тых прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, якія жылі рэфарматарскім духам.

У сваім спадчынным і адноўленым маёнтку Фларыянава ён заклаў эксперыментальны сад, у якім вырошчваў новыя гатункі пладовых дрэў, што прыносіла гаспадарцы даволі высокія даходы.

Пасля Яна Отана, жанатага з Феліцыяй Булгак, маёнтак перайшоў да яго сына Тадэвуша (1863—1930), пашлюбленага з Браніславай Цывінскай. Тадэвуш Бохвіц быў блізкім сябрам Элізы Ажэшкі. Пасля Тадэвуша Фларыянавам валодаў яго сын Ян Бохвіц (1894—1937), жанаты з Марыяй Гольстэн. Апошнімі гаспадарамі маёнтка да 2-й сусветнай вайны былі блізкія родзічы Яна Бохвіца.

Палац быў пабудаваны Янам Отанам Бохвіцам каля 1870 г. Будынак быў драўляны, узведзены на высокім падмурку, часткова аднапавярховы, часткова мансардны. 3 боку парку існавала веранда. Палац быў накрыты гладкім гонтавым дахам. У хуткім часе палац стаў цесным, таму з двух бакоў былі дабудаваны ў стылі неаготыкі мураваныя прыбудоўкі.

Пасля заканчэння будоўлі і рэканструкцыі палац налічваў 19 пакояў (15 на першым паверсе і 4 на другім). На другім паверсе знаходзіўся вялікі салон, аздоблены ў неагатычным стылі. У палацы не было старадаўняй спадчыннай мэблі, а толькі набытая ў час будаўніцтва палаца. На першым паверсе акрамя бібліятэкі існавала сталовая. На сценах пакояў першага і другога паверхаў вісела невялікая калекцыя малюнкаў мастакоў Арлоўскага і Фялінскага. Перад 1-й сусветнай вайной частка мастацкіх твораў і літаратуры была перавезена ў Нясвіжскі палац.

Пры будаўніцтве палаца вакол яго быў закладзены ўнікальны парк. Алея вяла да палаца ад уязной брамы, якая яшчэ ў 1-ю сусветную вайну была разрабавана. Дзверы брамы як арыгінальная каштоўнасць былі зняты і вывезены кайзераўцамі ў Германію .

Паміж брамай і палацам цягнуўся доўгі газон, абсаджаны жывой агароджай. Пасярэдзіне газона расла вялікая ліпа. Газоны з кветкавымі клумбамі абкружалі палац з усіх бакоў.

Бохвіцы былі не толькі добрымі гаспадарамі, але і гасціннымі людзьмі, патрыятычныя і інтэлігентныя. Таму сядзіба прыцягвала слынных асоб з навакольных сядзіб. Частымі гасцямі тут былі Рэйтаны з Грушаўкі, Ажэшкі з Людвінава, Радзівілы з Нясвіжа і іншыя асобы. Цікавым сведкам мінулага з’яўляецца векавы дуб, пасаджаны тут Элізай Ажэшкай.

Сядзіба мае мемарыяльнае значэнне, узята на ўлік і пад ахову дзяржавы. Патрабуе капітальнай рэстаўрацыі і ў перспектыве выкарыстання пад мемарыяльны музей.

Фларыянава (Флер’янова) // Несцярчук, Л. М. Замкі, палацы, паркі Берасцейшчыны Х-ХХ стагоддзяў. – Мінск: БЕЛТА, 2002. – С. 233-234.

Флер’янова

На адлегласці пяці кіламетраў ад Ляхавіч знаходзіцца вёска Флер’янова, якая ў свой час называлася Новыя Вошкаўцы, належала роду Бохвіцаў і мела значную ролю ў беларуска-польскіх культурных зносінах.

У 1856 годзе Ян Отан Бохвіц (1835-1915), ушаноўваючы памяць свайго бацькі Фларыяна Бохвіца, перайменаваў вёску ў Фларыянава.

Карані гэтага шляхецкага роду не мясцовыя. Каля 1600 года з Кракава ў Літву пераехаў Філіп Бохвіц, кальвінскі пастыр. Флер’яноўскія Бохвіцы з’яўляюцца нашчадкамі Рамуальда Бохвіца (1749 г.н.), які паклаў пачатак шматлікай і вядомай y XIX стагоддзі галіне роду. Адным з трох сыноў Рамуальда быў Фларыян Бохвіц, вядомы філосаф-мараліст, пісьменнік і тэолаг. У сваіх творах Ф. Бохвіц імкнуўся прымірыць філасофію з рэлігійным мысленнем. У аснове яго эстэтычна-педагагічных поглядаў ляжала імкненне да прынцыпаў асветніцтва, спалучаных з рэлігійнай мараллю.

Філосаф марыў аб стварэнні такой сістэмы выхавання, якая б сваёй мэтай ставіла падрыхтоўку людзей, карысных для грамадства.

У канцы XIX – пачатку XX стагоддзя Флер’яноўская сядзіба была адным з асяродкаў беларуска-польскіх культурных зносінаў. Сярод гасцей Бохвіцаў вядомыя дзеячы літаратуры: Эліза Ажэшка, нобелеўскі лаўрэат y галіне літаратуры Уладзіслаў Рэймант, тэатральны дзеяч і літаратурны крытык Юзаф Катарбінскі, доктар, прафесар Варшаўскага універсітэта Генрык Насбаўм, віленская піяністка Асецімская, вядомы артыст Страхоцкі.

Усе гэтыя людзі трапілі ў Флер’янова дзякуючы запрашэнню Элізы Ажэшка. Сама пісьменніца завітала ў вёску ў пошуку летняга адпачынку.

У маёнтку збіралася мясцовая інтэлігенцыя, вяліся інтэлектуальныя размовы, абмяркоўваліся навіны літаратуры, падзеі культурнага жыцця краіны. Вечарамі ладзілі прадстаўленні «флер’яноўскага тэатрыка», дзе ў якасці актораў выступалі самі знакамітыя госці. Усё гэта адбывалася на фоне цудоўных мясцовых краявідаў Вёснамі квітнеў як белы сон сад, стракатым дываном высцілалі яго палявыя кветкі, a паркавыя алеі клікалі ў бясконцасць…

Зносіны са знакамітымі людзьмі, жыццё ў атачэнні прыроднай прыгажосці зрабілі вялікі ўплыў на фарміраванне светапогляду дзяцей Фларыяна Бохвіца.

Ян Отан Бохвіц стаў вядомым грамадскім дзеячам, прыхільнікам адмены прыгоннага права, спецыялістам y галіне сельскай гаспадаркі. Ён актыўна выступаў за павышэнне ў краі культуры земляробства, выдаў свае даследванні: «Некаторыя агародніцкія назіранні» (1910), «Як закладваць і даглядаць сады» (1904) і іншыя. У маладыя гады Я.О.Бохвіц y складзе гусарскага палка прымаў удзел y Крымскай вайне. За ўдзел y нацыянальна-вызваленчым паўстанні 1863-1864 гадоў адбываў год зняволення ў Дынабургскай крэпасці.

Унук філосафа, Тадэвуш Бохвіц, скончыўшы Слуцкую гімназію, a потым земляробчую школу ў Горках, не атрымаў вышэйшай адукацыі як з-за слабога здароўя, так і па той прычыне, што земляробчы інстытут за ўдзел студэнтаў y паўстанні 1863-1864 гадоў быў пераведзены ў Пецярбург. Але дзякуючы духоўнай спадчыне старэйшага пакалення сям’і ён настойлівай самаадукацыяй папоўніў свае веды. Тадэвуш дасканала вывучае французскую мову, складае бібліяграфію па гісторыі польскай журналістыкі, збірае вялікую калекцыю перыядычных выданняў, якую перадае бібліятэцы ў Нясвіжы. Не аднойчы апісаны ў гістарычнай літаратуры сяброўскія адносіны, што ўзніклі паміж Тадэвушам Бохвіцам і пісьменніцай Элізай Ажэшка. Лісты, што былі накіраваны пісьменніцай Т. Бохвіцу, былі выдадзены ў кнізе Элізы Ажэшка «Збор лістоў».

***

Пейзажны сад y Флер’янове, з вялізным партэрным кветнікам і пляцоўкай для кракету, шматлікімі сцежкамі для вандровак, адлюстроўваў эстэтычны густ эпохі. Ён ствараўся пад уплывам такіх эстэтычных прынцыпаў, якія ўлічвалі спевы птушак, водар кветак і пладоў. Характэрную асаблівасць саду дадавалі вузкія і прамыя алеі, што вялі ў загадкавую далячынь. Нават і сёння, наведаўшы маёнтак, яшчэ адчуваеш прыгажосць колішняга жыцця, што так шчодра квітнела ў Флер’янове зусім нядаўна.

Да нашага часу парк, на жаль, не захаваўся, зберагліся толькі рэшткі ліпавай алеі. Стары сад вымерз падчас моцных маразоў у 40-я гады ХХ стагоддзя.

 

Флер’янова // Ляхавіцкі раён. Сцежкамі роднага краю : турыстычны даведнік / мастацкае афармленне, фотаздымкі, тэкст С. В. Чарановіча.- С. 10-12.

Флер’яноўскі палацава-паркавы ансамбль

Роду Бохвіцаў належала і вёска Новыя Вошкаўцы. Яе гаспадар – удзельнік паўстання 1863-1864 гадоў, паэт і грамадскі дзеяч, аграном-садавод Ян Отан, сын Фларыяна Бохвіца, y другой палове XIX стагоддзя адбудаваў тут палац і перайменаваў вёску ў памяць бацькі – Фларыянавым. Цяпер вёска завецца Флер’янова. Дарэчы, Ян Отан пабудаваў яшчэ адну сядзібу і назваў яе ў гонар маці – Паўлінава. Цяпер гэта вёска суседняга Баранавіцкага раёна.

Дом налічваў 19 пакояў, сярод якіх выдзяляліся бібліятэка, сталовая і салон. Сядзібу ўпрыгожваў пейзажны парк з фруктовымі насаджэннямі, цяністымі ліпавымі алеямі, вялізным кветнікам, пляцоўкай для кракету і прагулачнымі дарожкамі.

У канцы XIX – пачатку XX стагоддзя флер’яноўскі фальварак быў адным з асяродкаў беларуска-польскіх культурных зносін. Пры апошнім яго ўладальніку ў доме быў створаны летні пансіянат, які наведвалі вядомыя людзі – польская пісьменніца Эліза Ажэшка -добрая знаёмая Тадэвуша Бохвіца (сына Яна Отана), нобелеўскі лаўрэат y галіне літаратуры Уладзіслаў Рэймант, літаратурны крытык Юзаф Катарбінскі і многія іншыя.

“У гэтай прыгожай вёсцы я адчуваю сябе больш моцнай, чым калі-небудзь. Вёска патанае ў зялёных раскошных дрэвах, квітнее слупкамі касачоў і дыванамі незабудак, спявае мільёнамі галасоў, якія звіняць, шэпчуць y крышталі духмянага паветра, – пісала Эліза Ажэшка з Флер’янова. – … Я прагну яшчэ раз y жыцці правесці лета, карыстаючыся гасціннасцю панства Бохвіцаў, якія тут уладкавалі выгодны і ладны пансіянат для людзей такіх, як я, y вясковым значэнні бяздомных”.

Сёння ў Флер’янове пра Ажэшку нагадвае стары дуб, пасаджаны пісьменніцай y 1909 годзе.

Флер’яноўская сядзіба захавалася да нашых дзён. Нейкі час тут знаходзілася праўленне калгаса імя Ламаносава, потым жылі людзі. Пейзажны парк захаваўся часткова і цяпер займае плошчу да 3 гектараў.

Флер’яноўскі палацава-паркавы ансамбль // Ляхавіцкі край вачамі патэнцыяльнага турыста : [буклет-даведнік] / складзены і падрыхтаваны да друку ўстановай “Рэдакцыя раённай газеты “Ляхавіцкі веснік” ; фота Сяргея Варановіча; тэкст Святланы Стыкуць. – [Брэст], 2007. – С. 10-11.

 

Флёрианов

Во второй половине 19 столетия в этом месте, в котором потом находилось имение Флёрианов, было пустое поле. Эти земли перешли в наследство Яну Оттону Бохвицу от его отца Флориана, известного в то время философа, Ян Оттон Бохвиц был одним из окружных начальников в январском восстании, приговорен к высшей мере наказания, узник Диненбурга, после попал в помилование военного трибунала. Выйдя на свободу, отлично похозяйничал на унаследованной земле, имение назвал Флёрианово в честь своего отца.

Посадил экспериментальный сад площадью 30 моргов, в котором выращивались новые сорта плодовых деревьев, что приносило в хозяйство большие денежные доходы. После Яна Оттона, женатого с Фелицией семьи Булгаков, имение перешло в наследство его сыну Тадеушу (1863-1930 гг.), женатому на Брониславе Цивинской. Тадеуш был близким другом Элизы Ожешко. Дальнейшим предпоследним владельцем имения был сын Тадеуша Ян Бохвиц (1894-1937 гг.) женат на Марии Гольстен, а после Яна владели имением его родственники.

Около 1870 года Ян Оттон Бохвиц построил в Флёрианово сравнительно небольшой двор. Строение было на высоком фундаменте одноэтажное по сторонам, двухэтажное в центре, со стороны сада была веранда. Дом покрыт гладким гонтовым покрытием. Через некоторое время дом оказался тесным, поэтому произвели с обеих сторон мурованные пристройки, они были кирпичные в неоготическом стиле.

После строительства в здании было 19 помещений. 15 на первом этаже и 4 – на втором. На первом этаже кроме библиотеки была столовая. Стены были крашены белой краской. На втором этаже находился большой салон в неоготическом стиле. В оборудовании двора не было мебели старого образца. Вся мебель была со времени строительства двора. Картин было не особо много: несколько художников Александра Орловского и Франтишка Фелинского. Библиотека по тем временам была богатой по количеству и содержанию. Перед первой мировой войной часть литературы была перевезена в Несвижский замок.

В период строительства двора в Флёрианове возник прекрасный огромный парк, в который Ян Бохвиц привозил редкие сорта деревьев и декоративных кустов. Аллея заканчивалась у въездных ворот, смонтированных из двух металлических столбов и дверей. Во время первой мировой войны ворота забрали немцы.

Между воротами и домом тянулся длинный газон с кустами. Посреди травника росла одинокая липа. Травники с цветочными клумбами окружали дом.

Перед первой мировой войной имение Флёрианов отличалось не только отличным хозяйствованием. Высокая культура и знания Тадеуша Бохвица привлекала к его усадьбе многих выдающихся личностей того времени. Это были люди литературы, культуры, художества: Элиза Ожешка, Владислав Реймонт, доктор Генрих Нусбаит, артист и режиссер Януш Страховский и другие. Имение Флёрианов также навещали соседи, среди которых были Радзивилы из Несвижа, Казимир Здеховский из Ракова, Рейтаны из Грушевки.

Флёрианов // Архитектурно-парковые ансамбли Ляховичского района : [справочно-информационный буклет] / ответственный за издание Н. Н. Кулицкий. – 1999. – С. 10-11.

Флорианово

Усадьба построена Яном Оттоном Бохвицом (1835—1915), женатом на Стефании Булгак, участником Крымской войны, получившим по возвращении в 1856 г. в наследство от отца Флориана фольварк Новые Вошковцы. Новая усадьба была вскоре переименована и названа именем отца. Известный мыслитель умер в этом фольварке. Затем имением владели сын Яна Тадеуш Оттон (1863-1930) и внук Ян Оттон (1894-1937), женатый на Марии Гольстен. Усадьба заложена на одной оси в двух километрах от Вошковцов на террасе Ведьмы, притоке Щары. Около 1870 г. Ян Оттон построил небольшой деревянный дом с поперечным вторым этажом, прямоугольный в плане, обшитый крупной горизонтальной доской, с рустованными углами. Затем к нему были пристроены два боковых каменных оштукатуренных объема. Левый двухэтажный корпус построен в неоготических формах. Торцевая его сторона сложенная из красного кирпича, завершенная широким аттиковым фронтоном, приняла вид парадного фасада. В нижнем этаже фасад имеет два входа, оформленных в форме готических проемов, и три больших прямоугольных окна. В верхнем этаже – три готических окна. Декор фасада составляют поребрик, лопатки, машикульный карниз, полуколонки. На фасонном кирпиче указан изготовитель «Б.Е. Лозински, Бобруйск». Завершение фронтона выполнено в виде зубчатой стенки с четырьмя большими и четырьмя малыми 6-гранными башенками, увенчанными чашечками вроде цветочных бутонов. Их форма аналогична декору усадебного дома Бохвицев в Павлинове, датируемого 1906 г. Видимо, пристройка корпуса состоялась примерно в это время.

Дом, увеличенный в размерах, имел 19 комнат. Из них особо выделялись библиотека, столовая и большой салон, оформленный в неоготическом духе. Дом, обставленный новой мебелью, не содержал особых старинных ценностей. Имелись картины кисти Александра Орловского, портреты Флориана и его сестер кисти художника Франтишка Фелинского.

В усадьбу по оси вышеуказанного бокового фасада, который придавал дому вид живописного неоготического замка, проходит липовая въездная аллея шириной 8 м с деревьями в ряду через 6 м. Въезд в усадьбу был оформлен въездной брамой, образуемой массивными каменными пилонами, завершенными декоративной чугунной решеткой. Она была вывезена немцами в войну 1914 г. Не сохранились пилоны, утрачен также подъездной круг на газоне между брамой и домом.

Парадный партер располагался перед главным фасадом, имел прямоугольную форму и фиксировался со сторон симметрично расположенными разной величины зданиями сыроварни и официны (обложена кирпичом и используется под жилье). За партером стояли здания хозяйственного двора (конюшни, коровники, гумно и др.). Во двор с южной стороны вела въездная аллея. Отдельно за официной расположен ледник, небольшое граненое сооружение из самана.

Одна из фотографий начала XX в. передает планировку центральной части партера. По оси здания располагались клумба, широкая, хорошо отсыпанная инертным материалом дорожка и высокая шпалера. С двух сторон дорожка охвачена кустарниками и деревьями, растущими на газоне. Старые одиночные деревья клена, липы и дуба дошли до нашего времени. Особой красотой выделялся цветник около дома, из которого Э.Ожешко привезла в грод­ненский дом гербарий, а лепестками флориановских роз украшала письма. Здесь же располагалась площадка для крокета. Теперь перед домом проходит газопровод, примыкает машинный двор колхоза, что отрицательно сказывается на состоянии бывшего партера.

Хороший газон с одиночными деревьями, цветочными рабатками имелся за домом, со стороны парка. Около паркового фасада дома сохранилась величественная, более чем двухсотлетняя липа крупнолистная со сломанной вершиной (диаметр ствола 145 см). Радом с ней растет кустом крупное дерево липы мелколистной.

Парк с садом имеет в плане вид полусферы (схема). Парк расположен с северной стороны дома, окружен аллеями. Был открыт в сторону поймы, а одной из видовых точек служило крыльцо, называемое «альтаной» (сохранился его фундамент), под мощной кроной вышеупомянутой липы крупнолистной. Здесь отдыхала семья, собирались гости. От «альтаны» начиналась аллея сирени обыкновенной, к которой обращалась Э. Ожешко в письме: «Скажыце фларыянаўскім бэзам, каб да майго прыезду не адквітнелі!». Аллея вела в пойму к небольшому водоему, питаемому родником. Отсюда открывалась живописная, слегка всхолмленная равнина. С превращением русла Ведьмы в канал, пейзаж нарушился, не стало родника, пруд зарастает.

Существенно изменился, почти утрачен и сам парк. Часть его распахана. Оставшийся древостой одичал. Под пологом деревьев первого яруса (вяз, липа, сосна, ель) обильное развитие получил подрост. Поляна разъезжена (на ней установлена газовая станция). Аллеи из липы, граба, ясеня покрылись подростом и принимают вид защитных полос.

Яном Оттоном в парк привлекалось много редких видов деревьев и кустарников. Сохранились одиночные деревья конского каштана восьмитычинкового, сосны сибирской кедровой, лиственницы, белой акации. Крупным деревом представлена редкая в культуре липа Мольтке (высота 19 м, диаметр ствола 92 см, диаметр кроны 15 м). Гибрид был получен в Берлине до 1880 г. Величественных размеров достигает тополь канадский ‘Serotina’. Из кустарников растут боярышник, бузина черная, спиреи. Почти свелась сирень, в которой утопала усадьба. Выпали в последнее время старые конские каштаны, сосна веймутова.

С восточной стороны, по всей ширине усадьбы, Ян Оттон заложил тридцатиморговый сад, включающий производственное и экспериментальное (по испытанию новых сортов) отделения и сад вишневый – сортовой привитой вишни (на его месте теперь бензозаправка). Он считался одним из лучших среди садов Беларуси. Сад, который частично дошел до наших дней, по периметру окружен липовой двухрядной аллеей, в составе которой в виде акцентов введена лиственница. Десять лиственниц выделяются по высоте и особенно золотистым осенним нарядом. Окружная аллея композиционно увязывала сад и парк, а прогулочный маршрут был бесконечно долгим. Один из современников того времени писал: «…кампанія збіралася пасля доўгіх шпацыраў, а сама прагулка па вялізным маляўнічым фларыянаўскім садзе настолькі стамляла, што не было ўжо вялікай ахвоты да жвавай мазуркі, альбо таксама стамляльнай полькі». Э. Ожешко казалось, что усадебные аллеи «вялі ў бесканечнасць».

Сад с парком и небольшим, но хорошо устроенным усадебным домом с башенками на фасаде, по выражению Александра Ельского, являлся «украшением околицы». Его владелец писал стихи, был известным общественным деятелем, сторонником отмены крепостного права, специалистом в области сельского хозяйства, особенно садоводства. Он ратовал за повышение в местном крае культуры земледелия, любил растения,

занимался помологией – изучением сортов плодовых растений и отбором наиболее перспективных для культуры. Его исследования опубликованы в работах «Некоторые огороднические наблюдения» (1901), «Как закладывать и ухаживать за садами» (1904). Современники называли Я.О. Бохвица «образованным хозяином».

В начале XX в. хорошо сложившаяся к этому времени усадьба, во главе которой стоял уже немолодой Ян Оттон, в прошлом участник восстания 1863—1864 гг., приговоренный к смертной казни узник Динабур-га, тянула к себе людей. В доме имелась немалая библиотека, которую собирал владелец, а затем его сын Тадеуш, который хорошо владел французским языком и перечитал в оригинале лучшие произведения французских классиков XIX в. Серьезно увлекался Тадеуш историей журналистики. Им была собрана огромная коллекция периодических изданий, включающая по одному номеру все журналы, издаваемые в мире, и полностью польские периодические издания. Имелась библиография по истории польской журналистики. Периодические издания завещались библиотеке в Несвиже, но значительная часть их была утрачена уже в годы первой мировой войны.

Флориановская усадьба выделялась высоким уровнем духовной культуры, крепкими традициями просвещения, патриотическим духом. Ее посещали Рейтаны из Грушевки, Радзивиллы из Несвижа, Казимир Здеховский из Ракова и др. Известность дому принес также летний пансионат, который вела жена Тадеуша Бронислава из Цивинских (1865—1938). «Пани Броня», по воспоминаниям участников пансионата, была олицетворением «доброты, мягкости и трудолюбия». В основном она вела флориановское имение. Интеллектуальный Тадеуш спешил уйти от хозяйственных забот к своим «паперам».

В пансионате отдыхали лауреат Нобелевской премии, писатель Владислав Реймонт с женой Аурелей, Генрих Нусбаум, известный врач, профессор Варшавского университета, родственник Витольд Чечот, артист Януш Страхоцкий и др.

Участницей салона в доме Бохвицов на склоне лет стала Элиза Ожешко, которая в 1908 г. вместе со своей подругой Марыней (Марией Обремской из Семашко; около 1850 — около 1915) приехала во Флорианово. Собираясь в дорогу, она писала: «Я прагну яшчэ раз у жыцці правесці лета, карыстаючыся гасціннасцю панства Бохвіцаў, якія тут уладкавалі выгодны i ладны пансіянат для людзей такіх, як я, у вясковым значэнні, бяздомных». Многое, что любила писательница, она нашла в усадьбе: настоящее литовское гостеприимство, большое количество цветов. Кроме того визит неожиданно одарил писательницу дружбой с духовно богатым Тадеушем. Их переписка составила целый том – триста страниц художественной прозы. Она началась прямо здесь — на месте и продолжалась около двух лет. Первые письма передавались из комнаты в комнату дома, под крышей которого они жили. Письма были откровенным разгово­ром людей, ставших близкими по духу, мыслям и стремлениям. Элиза делилась воспоминаниями о восстании, писала о своих отношениях к самым популяр­ным писателям, пытаясь определить место писателя в обществе, не скрывала также своих хозяйственных забот, обеспокоенности состоянием, продажей родительского имения в Мильковщине. Симпатии были взаимны. Элиза являлась для Тадеуша «ангелом-хранителем, наивысшим даром неба». Так писал он в одном из писем, которое вспоминала Мария Домейко, подруга Валерии, дочери Тадеуша.

Гости флориановского дома приглашались на праздники, посвященные посеву зерновых, посадке деревьев. Труд на земле особо почитался Элизой, а также известным писателем Владиславом Реймонтом, автором «Мужиков», «Земли обетованной», который также бывал во Флорианове. Писательница считала его тяжелым крестом и одновременно поэзией. Театральный деятель и литературный критик Юзеф Катарбинский так описывал флориановские обычаи: «… Мы выходзілі цэлай грамадой у поле, на краі якога стаіць запрэжаная парай коней сеялка, упрыгожаная для гэтай урачыстасці гірляндамі палявых кветак. Гаспадар падае Ажэшкавай аздоблены кветкамі кошык са збожжам. Яна бласлаўляе крыжам раллю i кідае дрыжачай рукой некалькі жменяў сыпнага зерня на ўзараныя загоны. Затым Рэймонт з фантазіяй перакідвае сабе праз плячо пас ад сяўні, бярэ поўную жменю жыта i робіць некалькі рухаў як артыст, а потым сяўбу распачынае сеялка, дасканала ашчаджаючы зерне…». Гости устраивали литературно-музыкальные вечера, на которых пели песни, читали стихи, заслушивались мелодиями Шопена, Бетховена, Грига.

В 1909 г. проживание Элизы в имении затянулось до осени. Она вместе с В. Реймонтом заложила рощу в память о проживании здесь польских литераторов. Один из дубов, посаженных с восточной стороны дома, теперь именуется дубом Элизы Ожешко. Вскоре дерево отметит свое столетие.

Усадьба Бохвицев имеет мемориальное значение. Разрушается. Принадлежит местному колхозу.

Флорианово // Федорук, А. Т. Старинные усадьбы Берестейщины / А. Т. Федорук. – Минск: Беларуская энцыклапедыя, 2004. – С. 483-487.

Запрашэнне да творчасці

Амаль 9 месяцаў прайшло з даты, калі творчы праект “Ляхавіцкага весніка” “Гісторыя ў асобах” выйшаў за межы раёнкі, і нованароджаны парк-дуброва ў былым маёнтку Бохвіцаў у Флер’янове стаў рукатворным увасабленнем памяці нашай пра тых, хто жыў на гэтай зямлі задоўга да нас.

Насупраць дуба, пасаджанага на пачатку мінулага стагоддзя славутай Элізай Ажэшкай, якая гасцявала ў тагачасных гаспадароў маёнтка Бохвіцаў, цягнецца да сонца сотняй галінак будучая дуброва – як прыпынак на гістарычным маршруце ўчора-сёння-заўтра. Месца, мусіць, тут такое, што дае імпульс творчасці і абу-джае жаданне стваральнай дзейнасці.

Зусім нядаўна на ўваходных дзвярах дома, пад дахам якога некалі гучалі галасы Ажэшкі, Катарбінскага, Рэйманта і многіх іншых прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі таго часу, з’явілася таблічка, якая сцвярджае, што тут знаходзіцца клуб навукова-тэхнічнай творчасці ветэранаў. Адразу зазначу, што памяшканне, якое шмат гадоў не эксплуатавалася і патрабуе грунтоўнага рамонту, сёння мае выгляд значна больш памала-дзеўшы, чым мінулай вясною. Адсюль вывезена смецце, замест поліэтыленавай плёнкі ў аконных рамах з’явілася шкло, а ў пакоі з камінам і наогул “жылая” абстаноўка: патрэскваюць дровы, закіпае электрачайнік… Кіраўнік ветэранскай арганізацыі Генрых Траццяк запрасіў старшыню раённага выканаўчага камітэта Дзмітрыя Бурдука на пасяджэнне актыву клуба навукова-тэхнічнай творчасці. Актывіст Валянцін Багатыроў расказаў пра планы гэтага аб’яднання. Запрошаная на пасяджэнне наша зямлячка Валянціна Пабягайла чытала свае вершы. Меркаваннямі і поглядамі падзяліліся Павел Сіцько, які працуе галоўным ветурачом раёна, ветэраны працы Валянцін Сапун, Міхаіл Варановіч, Віктар Алейнік. З чымсьці можна пагадзіцца, нешта – аспрэчыць. Аднак, відавочна, і ніхто не будзе гэтага адмаўляць, што раўнадушных ля старадаўняга каміна не было. І менавіта гэту акалічнасць падкрэсліў Дзмітрый Бурдук.

Ну, а ў слове ад імя раёнкі прагучала “гісторыя пытання” – ад публікацыі “Заверасніла…”, у якой была агучана ідэя “Ляхавіцкага весніка”, што сёння ўвасоблена ў парк-дуброву і, па сутнасці, далучыла да справы, актывізавала дзейнасць ветэранскай арганізацыі — ”цяпер і тут” — у Флер’янове. І ўсё ж як адзін з аўтараў ідэі выкажу сваё меркаванне: навукова-тэхнічная творчасць – гэта цудоўна. І мэты яе заслугоўваюць павагі. Але яшчэ больш дарэчы, да месца, да атмасферы гэтых гістарычных каардынатаў – творчасць мастацкая, літаратурная. Не губляю надзеі, што з цягам часу флер’яноўскі куточак гісторыі стане адрасам турыстычнага маршруту. А пад векавой кронай дуба, пасаджанага Ажэшкай, ля маладзенькага парка-дубровы будуць гучаць галасы літаратараў раёна, Брэстчыны, а, магчыма, і ўсёй краіны на нейкім фэсце, падчас традыцыйных чытанняў і г. д. І што тут будуць праходзіць пленэры нашых мастакоў. І гучаць, гучаць, гучаць Гісторыя, якая пераплятаецца з днём сённяшнім і перакідвае масток у заўтра.

Вольга Барадзіна

Барадзіна, В. Запрашэнне да творчасці / Вольга Барадзіна // Ляхавіцкі веснік. – 2012. – 18 студз. – С. 2.

І сыры варылі, і сады садзілі

У вёсках Ураджайная і Флер’янова захаваліся гістарычныя помнікі канца 19 стагоддзя

Сядзібныя дамы ва Ураджайнай і Флер’янова (раней Вошкаўцы і Фларыянава), стары млын, сады з экзатычнымі дрэвамі… Мала хто ведае пра гаспадароў, якія калісьці пакінулі нам гэтую спадчыну. Іх радавод і імёны сёння памятаюць хіба што мясцовыя старажылы. Менавіта яны і расказалі некалькі цікавых гісторый з жыцця паноў Бохвіцаў.

Крыху гісторыі

Філосаф і вучоны Фларыян Бохвіц у 1838 годзе набыў сядзібу ў Вошкаўцах. Яго сын Ян Отан, атрымаўшы ў спадчыну гэтую мясцовасць, прадоўжыў фарміраванне сядзібы. Аднак самы вялікі ўклад у тутэйшае эканамічнае і культурнае жыццё ўнеслі ўнукі Фларыяна. Але пра ўсё па парадку.

Млын з сыраварні

Мала хто ведае, што некалі на месцы млына ў вёсцы Ураджайная была сыраварня. I рабілі там вельмі смачныя сыры. Ян Бохвіц меў добры прыбытак, бо такіх прадпрыемстваў было няшмат у канцы 19 стагоддзя. Хутка сядзіба ў Вошкаўцах перайшла ў рукі аднаго з сыноў Яна, які быў вельмі адукаваны (скончыў аж 4 універсітэты). Ён вырашыў, што сыраварню перабудуе на млын. Але ў яго не хапала сродкаў. Таму, не доўга думаючы, Бохвіц-малодшы падпісаў дагавор з дараўскім ксяндзом, па якім увесь прыбытак дзяліўся пароўну паміж уладальнікамі. I ў 1920 годзе ў Вошкаўцах з’явіўся паветраны млын, на якім выраблялі муку высокай якасці. Пан разумеў, што сяляне не багатыя. Таму замест грошай браў пяць працэнтаў зерня з таго, што прывозілі малоць. Забіраўшы з кожнага пакрыху, эканом вазіў муку на продаж па даволі высокай цане. Кажуць, што Бохвіц у баранавіцкіх яўрэяў вымяняў на муку шмат золата. У хуткім часе млын перайшоў у поўнае ўладанне Бохвіца — ксёндз адмовіўся ад свайго надзелу.

Прыкладна з 1980 года на млыне пачалі вырабляць муку на корм жывёле. Яго мадэрнізавалі з паветранага на электрычны.

Два гаспадары ў адным садзе

Будынак Ураджайнінскай бальніцы, якая, на жаль, сёння не працуе, некалі быў сядзібным домам Бохвіцаў. Яшчэ сам Ян за домам пасадзіў вялікі сад. Калі сядзіба перайшла да сына, то не толькі млын, але і сад стаў сродкам атрымання даходу. Бохвіц-малодшы вырашыў яго прадаць. Кажуць, што справа была так… Пайшоў у Ляхавічы да аднаго яўрэя і прапанаваў яму купіць “вельмі пладаносныя дрэвы” за добрую плату. Той падумаў і згадзіўся. Тады Бохвіц пайшоў да другога яўрэя і крыху танней прадаў яму… той самы сад. Адзін “уладальнік” паставіў вартаўніка ў адным канцы сада, другі – у другім. Яны не звярталі увагі адзін на аднаго, бо лічылі, што гэта сам пан паставіў свайго назіральніка, каб той сачыў, ці добра даглядаецца сад. Калі прыйшоў час збіраць ураджай, гаспадары зразумелі ўвесь падман. Але, не спрачаючыся, падзялілі сад на дзве роўныя часткі.

Пабудаваў дамы, пасадзіў дрэвы і… прывіў эстэтычны густ

Флер’яноўскі палацава-паркавы комплекс сёння з’яўляецца адным з гістарычных запаветных куткоў Ляхавіччыны. Ян Отан Бохвіц у канцы 19 стагоддзя пабудаваў на месцы сучаснай вёскі пансіянат, дзе жылі і адпачывалі прыезджыя госці. Доўгі час там не было вёскі. Але мясціну трэба было назваць. Спачатку ў Яна была ідэя наконт Новых Вошкаўцаў. Але з-за таго, што гэта была не вёска, а толькі сядзібны дом, у гонар свайго бацькі ён назваў месца Фларыянава. У хуткім часе гаспадаром маёнтка стаў малодшы сын Яна Тадэвуш. Яго можна лічыць будаўніком таго палацава-паркавага комплексу, які часткова захаваўся да сённяшняга дня.

Тадэвуш пасадзіў каля дома вялікі сад з рознымі фруктовымі дрэвамі, прыгожыя кветнікі і ліпавыя алеі, якімі, дарэчы, вельмі захаплялася госця з Гродна Эліза Ажэшка. Ён высаджваў і дрэвы вельмі рэдкіх парод, экзатычныя расліны, многія з іх заказваў нават з-за мяжы.

Праз некаторы час Тадэвуш пашырыў тэрыторыю Фларыянава і пабудаваў некалькі дамоў, дзе маглі жыць не толькі госці, але і майстры, шаўцы і ткачы. Тканіна і адзенне, якое яны выраблялі, былі добрай якасці. Купцы прыязджалі з усяго наваколля. Весткі пра адмысловых майстроў з Вошкаўцаў і Флер’янова разляталіся хутка. Такім чынам, Тадэвуш Бохвіц пабудавау не толькі новую вёску, але і аказаў уплыў на эстэтычны густ мясцовых людзей.

Да нядаўняга часу ў сядзібным доме ў Флер’янова размяшчалася праўленне калгаса імя Ламаносава. Цяпер ён пустуе.

Кажуць, што подых даўніх часоў і сёння жыве ў сценах палаца.

Ірына ВЯЧОРКА, студэнтка ГрДУ

Вячорка, І. І сыры варылі, і сады садзілі : У вёсках Ураджайная і Флер’янова захаваліся гістарычныя помнікі канца 19 стагоддзя / Ірына Вячорка // Ляхавіцкі веснік. – 2008. – 6 верасня. – С. 4.

Тадеуш и Элиза

История усадеб Флерьяново и Павлиново переплелась в интригующий узел

Как известно, Ляховичский и Барановичский районы соседствуют. В обоих регионах Брестчины сохранилось немало исторических и архитектурных памятников — парков, дворцов, усадеб, костелов и церквей. Кто из выходцев этих мест хотя бы раз не побывал в семейной каплице Рейтанов в Грушевке или в Репиховском парке, не любовался прекрасными витражами барановичского Покровского собора или старинным костелом в Ишколди? Но есть в здешних краях два места, связанных особыми узами, своей собственной историей, речь идет о владениях рода Бохвицей, усадьбах Флерьяново в Ляховичском и Павлиново в Барановичском районах.

В честь Флориана и Павлины

В 1897 году Павлиново — владения Новицких — купил Ян Отан Бохвиц, сын известного писателя и философа Флориана Бохвица. Офицер гусарского полка, прошедший Крымскую кампанию, ярый противник крепостного права, он был осужден за участие в восстании 1863 — 1864 годов и провел год в заключении в Динобургской крепости (сейчас Даугавпилс). Вернувшись в родные места, Ян восстановил усадьбу в Новых Вошковцах и дал ей название Флерьяново (Флорианово) в честь отца.

Увлекся Бохвиц и хозяйством, и садоводством. Через некоторое время слава о местном саде и цветниках разнеслась по округе.

Если во Флерьяново родовое гнездо Бохвицей восстанавливали, то в бывших владениях Новицких для них возводился целый дворец. Здешняя усадьба получила имя Павлиново в честь матери Яна Отана — Павлины Маевской, сестры матери Адама Мицкевича, Барбары Маевской. Возведение здания было закончено в 1906 году.

«Строфа поэмы» Элизы Ожешко

Похожи, ах как похожи флерьяновская и павлиновская усадьбы! Стрельчатые готические окна на парадных фасадах, дом–дворец, будто бы устремленный, улетающий вверх, просторные террасы, шикарные парки с традиционными подъездными аллеями…

Усадьбу Флерьяново, утопающую в зелени, в 1908 году выбрала для летнего отдыха писательница Элиза Ожешко и сразу же по приезде влюбилась в эти места. Да и как было не прикипеть всей душой к тенистому парку, цветникам и компании веселых и заинтересованных дачников, собиравшихся во Флерьяново со всех уголков Беларуси. Сын Яна, внук философа Флориана Тадеуш сдавал в усадьбе комнаты для отдыха. Он стал и последним увлечением, а скорее, сердечным другом пожилой уже пани Ожешко. Ему — 45, ей — 67… Их переписка, изданная позже отдельным томом, расскажет о нескольких летних романтических сезонах, проведенных писательницей на реке Ведьме, в 5 километрах от Ляховичей. Не зря называла Ожешко флерьяновское лето «строфой поэмы»!

В 1909 году писательница побывала и в имении Павлиново, где в то время жили старые Бохвицы, совершив туда автомобильную прогулку на машине Юзефа Рейтана из Грушевки. После смерти Яна Отана Бохвица в 1915 году оба имения перешли в собственность Тадеуша, и общая площадь его владений составила около 758 десятин (десятина чуть больше гектара).

Обе усадьбы можно увидеть и сейчас. Рядом с флерьяновской растет дуб, по воспоминаниям современников, посаженный здесь Элизой Ожешко.

По следам автопрогулки

Решив написать об этих удивительных памятниках архитектуры, я отправилась в путешествие Барановичи — Флерьяново — Павлиново, повторив, по сути, маршрут автомобильной прогулки писательницы.

Постояла у дуба, взобралась по ступенькам на остатки террасы во Флерьяново (здесь в свое время проходили своеобразные литературные вечера, привлекающие компанию отдыхающих куда больше танцев и игр), почитала надпись об охране этого памятника на специальном обелиске у въезда. Словно в историю окунулась…

Павлиново же встретило меня руинами. Рухнувшая крыша террасы, груды строительного мусора, стоящее без кровли и окон здание конюшен — грандиозное, кстати, по размеру — только длина их составляет около 28 метров! Оказалось, что реконструкцию (реконструкцию ли?) проводит нынешний владелец усадьбы, негосударственный институт правоведения, в руки которого Павлиновский архитектурный комплекс перекочевал в 2005 году с ведома и по решению Барановичского райисполкома.

— Впервые от вас слышу, что в Павлиново идут какие–то работы, — встревожился главный специалист по охране историко–культурного наследия отдела культуры Брестского облисполкома Леонид Нестерчук. — Увы, усадьба Павлиново, в отличие от флерьяновской, не включена в государственный список историко–культурного наследия по Барановичскому району и от этого все беды. Облисполком неоднократно рекомендовал райисполкому провести процедуру включения, но, увы… У меня уже и руки опускаются, ведь в районе катастрофическая ситуация не только с Павлиново, вы поинтересуйтесь состоянием памятников в Ястрембеле, Полонечке, Стайках…

Впрочем, в райисполкоме на мои вопросы отреагировали куда спокойнее, чем в Бресте.

— Никто ничего там не разрушает, все идет по договору. Владелец делает реконструкцию дома для организации там туристического центра, — успокаивал меня заместитель председателя Барановичского райисполкома Иван Стельмашок.

— А почему районные власти не позаботились о том, чтобы усадьба в Павлиново стала объектом охраняемым, не выступили с инициативой включения дворцово–паркового ансамбля в Государственный список историко–культурных ценностей?

— Мы собираемся это сделать в 2008 году…

Странная позиция, не правда ли? Возможно, в этот реестр после реконструкции просто нечего будет уже включать… Ведь сейчас нынешний владелец законов не нарушает. Раз объект не охраняется государством — делай с ним что хочешь. Честно говоря, можно ни историков, ни археологов на место строительства не приглашать. Да и вообще, можно до фундамента уникальный дворец Бохвицей разобрать «на сувениры» — никто слова не скажет.

Впрочем, владелец в лице Степана Сокола по телефону заверил меня, что историки в Павлиново перед началом работ все–таки побывали.

— Не буду называть имена, но это люди, в нашем государстве известные, — говорил мне Степан Федорович по телефону. — Вы не волнуйтесь, мы планируем на базе Павлиново создать музей белорусско–польской культуры XIX века и туристический центр, возможно, даже оздоровительный. Реконструкция проводится очень осторожно. Хотя, признаюсь честно, официального общения с Министерством культуры у нас по этому вопросу не было.

Хорошо бы, чтобы все это оказалось правдой. И все–таки мне тревожно, ведь там, где дело касается прибыли, о корнях и истоках, о культуре и истории, как правило, забывают…

Автор благодарит за помощь в подготовке материала историка Виталия Скалабана и директора Барановичского районного дома ремесел Михаила Берната.

За строкой биографии

Флориан БОХВИЦ (1799 — 1856) — известный писатель, философ и теолог. Окончил юридический факультет Киевского университета. Жил в поместье Вошковцы Старые, похоронен в деревне Дарево Ляховичского района. Автор философских трактатов: «Форма моего мышления» (1838), «Существо моего мышления» (1838 — 1841), «Основы моих мыслей и чувств» (1842), «Мысли о воспитании человека» (1847). В своих произведениях Бохвиц стремился примирить философию с религиозным сознанием. В основе его эстетико–педагогических взглядов лежало стремление к принципам просвещения, соединенным с религиозной моралью.

Справка «СБ»

Элиза ОЖЕШКО (Orzeszkowa Eliza) — (6.06.1841 — 18.05.1910). Урожденная Эльжбета Павловская (Elzbieta Pawlowska) родилась в семье богатого помещика и адвоката. Образование получила в Варшавском пансионе (1852 — 1857). В 17 лет была выдана замуж за помещика Кобринского уезда Петра Ожешко и жила в его поместье в Людвиново. Оказывала поддержку участникам восстания 1863 года. За причастность к восстанию муж был в 1865 сослан в Пермскую губернию, а имение было конфисковано. Брак Элизы с Петром Ожешко по ее инициативе был признан в 1869 недействительным. Обосновавшись в Гродно, Ожешко продала имение Милковщину (1870) и жила литературными трудами. В 1894 повторно вышла замуж за Станислава Нагорского. Занималась благотворительной и патриотической общественной деятельностью. Широкое признание писательнице принесли роман «Меир Эзофович» (переведен на 13 языков), рассказы сборника «Из разных сфер», повести из жизни белорусских крестьян «Низины» и «Хам». Вершиной ее достижений считается роман «Над Неманом». Элиза Ожешко умерла после тяжелой болезни сердца и похоронена в Гродно.

Самый известный афоризм Элизы Ожешко: «У каждого есть свой остров Святой Елены, и этот остров — старость».

 Гринкевич, Т. Тадеуш и Элиза / Татьяна Гринкевич // СБ Беларусь сегодня. – 2007. – 4 сентября. – С. 13.

Знiчкi Айчыны

Давайце паспрабуем зазірнуць у пачатак мінулага стагоддзя… Ляхавіцкі край. Вёска Флер’янова. У яе межах — сядзіба Яна Бохвіца, сына ўдзельніка паўстання 1863-64 гг. Фларыяна Бохвіца. Калі быць фактаграфічна дакладным, то спярша Бохвіцы жылі ў Вошкаўцах (сённяшняя вёска Ураджайная). Ян, які нарадзіўся ў 1835 годзе, прыехаў сюды разам з бацькамі ў 1838. Фларыян, вядомы ў краі філосаф, пачаў уладкоўваць сядзібную гаспадарку, парк. Справу бацькі працягваў Ян Отан Бохвіц. А праз некаторы час заснаваў яшчэ адну сядзібу — Новыя Вошкаўцы, якую і назваў пазней у гонар бацькі Фларыянова (з часам у мясціны з’явілася новае імя — Флер’янова). Там пісаў вершы. Свае назіранні, свой вопыт усталявання парка і сада выклаў у рабоце “Як закладваць сады”. Сын Яна — Тадэвуш Бохвіц (1863 – 1930) вучыўся ў Слуцкай гімназіі. І ўсямерна імкнуўся працягваць бацькавы клопаты. Аляксандр Ельскі называў фларыянаўскі сад з паркам і невялікім домам “упрыгожаннем ваколіцы”. У Фларыянава ладзіўся пансіён. Сюды прыязджалі літаратурны крытык Юзаф Катарбінскі, яго жонка журналістка Люцына Катарбінская, пісьменнік Уладзісаў Рэймант… У 1908 і 1909 гадах тут летавала вядомая пісьменніца Эліза Ажэшка.

І вось мы ў Фларыянава 18 жніўня 1908 года. Дзякуючы даследчыцы Валянціне Гапавай можна з пэўнай доляй дакладнасці ўзнавіць атмасферу таго вечара. У Бохвіцаў адпачываюць знакамітасці, якія далёка не ў апошнюю чаргу пагадзіліся правесці лета ў пансіёне з-за вядомай у краі пісьменніцы. Гэта Э. Ажэшка яшчэ ў лютым пісала Люцыне Катарбінскай: “Я на лета зноў выбіраюся да Фларыянава. Вёска прыгожая, здаровая, Бохвіцаў пакахала, гэта людзі бязмежна добрыя і мілыя. І ведаеш, што прыйшло мне на думку. Можа, вы выбраліся б туды на нейкія тыдні”. Прыехалі Катарбінскія… 18 жніўня на літаратурна-мастацкім вечары Юзаф, бы сапраўдны артыст, дэкламуе вершы. “Псалм добрай волі” С. Красінскага. Катарбінскі і Ажэшка чытаюць па чарзе. Дэкламацыю суправаджае хор. Піяністка Асецімская выконвае творы Шапэна, Грыга, Бетховена. Доктар Нусбаум чытае “На Літве”. А затым усе госці фларыянаўскага вечара запрашаюцца на свята сяўбы і ўрачыстую пасадку дрэў. Пасля Катарбінскі напіша аб гэтым у друку: “Патрыярхальны дух, які захаваўся на літоўскіх дварах, узнаўляе старыя, прыгожыя звычаі. Жніво амаль закончана — трэба пачынаць сяўбу, кінуць зерне новага плёну на загон зямлі-карміцелькі. Мы выходзім цэлай грамадой у поле, на краі якога стаіць запрэжаная парай коней сеялка, упрыгожаная для гэтай урачыстасці гірляндамі палявых кветак. Гаспадар падае Ажэшцы аздоблены кветкамі кошык са збожжам. Яна бласлаўляе крыжам раллю і кідае дрыжачай рукой некалькі жменяў сыпкага зерня на ўзараныя загоны…

Мы вяртаемся да двара на другі сімвалічны абрад.
Каля дома выкапаны дзве ямы, садоўнікі прывезлі два маладзенькія дубочкі. Ажэшка і Рэймант трымаюць за галінкі маладыя дрэвы, так проста адбываецца ўрачыстасць закладкі маладога гаю на памяць побыту польскіх літаратараў”.

З тае пасадкі — дуб Элізы Ажэшкі ў Флер’янова… А яшчэ — цэлы том эпісталярыі, адрасаванай пісьменніцай Тадэвушу Бохвіцу.
Літаратурная і мастацкая памяць гэтых ваколіц наўздзіў багатая на яркія імёны. У самім мястэчку нарадзіўся польскі празаік Сяргей Пясецкі. Напрыканцы 1930-х ён набыў шырокую вядомасць праз аповесць “Каханак Вялікай Мядзведзіцы”. Многія свае творы, нягледзячы на ўсю іх авантурнасць, Пясецкі выпісаў з уласнага жыцця, бо прайшоў і праз вопыт кантрабандыста, і ў астрозе пасядзеў.

У пачатку ХІХ стагоддзя ў Ляхавічах пабываў рускі пісьменнік Уладзімір Бранеўскі (у будучым — генерал-маёр). У сваіх дарожных нататках апісаў паселішча, руіны Ляхавіцкага замка. Нататкі называюцца наступным чынам — “Падарожжа ад Трыеста да Санкт-Пецярбурга ў 1810 г.” і былі выдадзены ў Маскве ў 1828 годзе ў двух тамах. Распавядаючы пра Аўстрыю, Венгрыю і Польшчу, Бранеўскі прывёў безліч унікальных звестак па культуры, этнаграфіі і фальклору паўднёвых і заходніх славян.

А ў вёсцы Нача, якая не так і далёка ад Ляхавіч, нарадзіўся Янка Сваяк. Сапраўднае прозвішча перакладчыка, педагога, публіцыста, вучонага, грамадскага дзеяча, які пражыў болей за 90 гадоў, — Марыян Фальскі. Аўтар брашуры “Як будзе з зямлёю?”, якая пабачыла свет у 1910 годзе. Тады ж наш зямляк выдаў польскі буквар “Навука чытання і пісання”.

А з маёнтка Нач-Брындзоўская (паблізу вёскі Нача) — публіцыст, папулярызатар беларускай літаратуры Напалеон Чарноцкі. У Мядзведзічах, якія апісаў у “Паездцы па Палессі летам 1912” этнограф Ісак Сербаў, працавала настаўніцай легендарная Паўліна Мядзёлка. І было гэта ў 1918-19 гадах, калі яна вярнулася з Паволжа.

Ляхавіцкая зямля падаравала Беларусі многіх энергічных, руплівых сыноў і дачок. І ўсіх, відаць, у межах аднаго нарыса не ўзгадаеш. Але як не сказаць пра братоў Міхаіла і Уладзіміра Мінкевічаў. Міхаіл Гаўрылавіч — міністр асветы БССР з амаль дваццацігадовым стажам. Яго імя прысвоена Жарабковіцкай сярэдняй школе. А Уладзімір Гаўрылавіч — заходнебеларускі падпольшчык, які вымушана яшчэ ў 1930-ыя гады выехаў у Амерыку. Дзякуючы намаганням Уладзіміра Мінкевіча і яго сяброў быў набыты ва ўласнасць беларускай дыяспары Араў-парк у Нью-Йорку, дзе зараз стаіць помнік Янку Купале. З ляхавіцкіх Дамашоў — вядомы палітык, публіцыст Іван Антановіч, які адзін час ужо ў незалежнай Беларусі займаў пасаду міністра замежных спраў. З Ляхавічамі паяднаны лёсы знакамітага празаіка Уладзіміра Дамашэвіча, гісторыка Віталя Скалабана, паэтаў Леаніда Пранчака, Алеся Бадака…

Прываблівы Ляхавіцкі край — цудоўны кавалачак нашай неабсяжнай Айчыны. І прываблівыя постаці сыноў і дачок Ляхавіцкай стараны.

Алесь Карлюкевіч

паштоўка з калекцыі Уладзіміра Ліхадзедава

http://www.golas.by/index.php?subaction=showfull&id=1186751536&archive=1188564378&start_from=&ucat=8&

Карлюкевіч, А. Знічкі Айчыны / Алесь Карлюкевіч // Голас Радзімы. – 2007. – 9 жніўня. – № 30.

Карлюкевіч, А. Сады Флер’янова // Радзімазнаўства. – Мінск, 2010. – С. 103-106.

Фольварок в подарок

Генрих Третьяк живет в деревушке Флерьяново — между Барановичами и Ляховичами. 27 лет он руководил местным колхозом имени Ломоносова. В 1988 году в Кремле Председатель Президиума Верховного Совета СССР Андрей Громыко вручил аграрию из полесской глубинки Золотую Звезду Героя Соцтруда. На пенсии 83-летний Третьяк без дела тоже не сидит — в 2012 году он купил за одну базовую величину заброшенную усадьбу XIX века. Каждый месяц половину своей пенсии Генрих Михайлович тратит на спасение фольварка, который спасает от старости и его самого.

Пока  часы  двенадцать  бьют

Генрих Третьяк разливает по чашкам чай. В старинном камине потрескивают дрова. За окном по заснеженной дороге мужики куда-то тянут сани с металлическими бидонами. Гулко тикают настенные часы. Они вторую сотню лет собирают секунды в годы. С черно-белых фотографий за возрождением усадьбы наблюдают ее бывшие владельцы.

Усадьбу во Флерьяново в 1870 году построил Ян Оттон Бохвиц — сын писателя и философа Флориана Бохвица. Ян участвовал в восстании 1863 года, за что был приговорен к году тюремного заключения. Несколько летних пор во Флерьяново провела Элиза Ожешко. К ней наведывались писатели, музыканты, художники. Литературные чтения собирали гостей из Варшавы, Вильни, Петербурга, Одессы. Сын Яна Тадеуш стал «сердечным другом» пани Ожешко. Позже их письма друг другу издадут отдельным 300-страничным томом.

После войны в усадьбе жило около 20 семей. В советское время здесь располагались сельхозтехника, Дом ветеранов, пансионат, потом — правление колхоза имени Ломоносова.

— В 26 лет я поступил на педагогический факультет Белорусской сельскохозяйственной академии, занимался наукой, был ленинским стипендиатом, — вспоминает Генрих Третьяк, подкладывая в камин дрова. — Для себя твердо решил: женюсь лишь после того, как стану доктором наук. Но мы предполагаем, а жизнь располагает. Еще будучи студентом, влюбился в аспирантку из Ленинграда. Вот уже полвека, как мы с моей Ларисой идем по жизни вместе.

Как-то молодая семья приехала к родителям в Ляховичский район. Поразмыслив, решили остаться на родине. Молодой ученый отправился в райком партии, предложил свои услуги в качестве председателя сельхозпредприятия. Год проработал главным агрономом в колхозе имени Ломоносова, а затем сельчане избрали Генриха Третьяка своим председателем.

Колхоз в те годы прочно стоял на ногах. У некогда скромного сельхозпредприятия появилась своя двухэтажная лаборатория. Разработали даже проект областной школы передового опыта. После распада СССР эти планы пришлось отложить. В 1997 году Генрих Третьяк вышел на заслуженный отдых, а шесть лет спустя усадьба опустела…

Вторая  жизнь  старых  стен

— Мы живем неподалеку, а потому постройка ветшала и рушилась на наших глазах. За этим было больно наблюдать. Сначала я решил здесь создать клуб научно-технического творчества ветеранов, а вскоре мне предложили стать полноценным собственником усадьбы и заняться ее восстановлением. Выхода у меня не было — в противном случае она бы просто пропала. Я купил усадьбу за одну базовую величину. Еще 500 долларов ушло на оформление документов. Понимал, что я ввязываюсь в очень непростое и масштабное дело. Но страшно не было. Больше пугала реакция супруги. Она, к счастью, меня поддержала. Отреагировала спокойно: «Будем восстанавливать».

Вместе с Генрихом Михайловичем идем хитросплетениями коридоров. Комнаты, комнатки, комнатушки. Заблудиться можно запросто. Площадь усадьбы больше трехсот «квадратов»! Хозяин показывает, что удалось сделать за последние пять лет:

— Здесь страх что творилось. Перекрытия между этажами кое-где обрушились, в окнах не было стекол, двери выбиты… За пять лет удалось починить крышу, остановить процесс разрушения. Поставил деревянные окна, в некоторых комнатах отшлифовал полы, выровнял стены и потолки. Дубовые двери — отдельная история. Им около 100 лет. Я вручную снимаю все слои краски, шлифую дерево. На одну дверь уходит около двух дней. 90% работы делаю сам, своими руками. Денег на все не хватает, так что стараюсь сделать максимум возможного с минимальными затратами.

Хозяин усадьбы приглашает в одну из комнат, показывает пятно, темнеющее на полу. У странной отметки своя история:

— В этой комнате жила одна семья. Как-то шестилетний мальчишка гладил брюки утюгом на углях. Не удержал тяжелый предмет, уронил. Угли рассыпались, на досках закипела смола. Так на полу появилось это пятно. Мальчишка вырос, стал главным механиком в колхозе, а теперь ему больше 70 лет. Он часто приезжает во Флерьяново, заходит в усадьбу, чтобы взглянуть на оставленную в детстве отметину. Когда мы в этой комнате шлифовали пол, пятно решили оставить. На память.

Усадьба для Генриха Третьяка тоже возможность оставить свой след на земле. Здесь он работает с утра до вечера. Каждый день, без выходных.

Сохранение  утраченного

По деревянной лестнице, которая, вероятно, помнит поступь Ожешко, поднимаемся на второй этаж. В просторной комнате светло и уютно. Ремонт почти закончен. Генрих Третьяк предполагает, что именно здесь располагалась спальня владельцев усадьбы:

— Вот тут сохранилась дверь, которая когда-то вела на большую террасу. Окна выходят на три стороны. Из комнаты можно было наблюдать за восходящим солнцем и любоваться закатом. Я стараюсь восстановить все точно так, как было 150 лет назад. Очень хочется, чтобы в усадьбе сохранился запах старины. И эта работа мне в радость. Хотя какая это работа? Одно удовольствие.

Пока хозяин усадьбы даже не думает зарабатывать на результате своего кропотливого труда, хотя денег не хватает. Радуется, когда приезжают редкие туристы и случайные путники. Не без удовольствия рассказывает, что недавно минская турфирма привезла целый автобус гостей. Супруга Генриха Михайловича Лариса Павловна, педагог по образованию, проводит экскурсии, рассказывает историю усадьбы, поет романсы. Здесь живут счастливые люди, которых трудности не пугают, лишь бы сил хватило. Впрочем, у хозяина Флерьяново есть свой источник, от которого можно подзарядиться.

С восточной стороны усадьбы растет дуб. Его в 1908 году посадила Элиза Ожешко. Генрих Третьяк прикладывает к стволу руки. Призывает меня сделать то же самое — подзарядиться энергией столетнего исполина:

— Вот так подзаряжусь — и за работу. Я ведь до сих пор всю эту территорию вручную обкашиваю и на здоровье не жалуюсь. Получается, что я спасаю усадьбу, а усадьба спасает меня. Нам друг без друга никак не обойтись…

Лосич, П. Фольварок в подарок : Пенсионер из Флерьяново своими руками восстанавливает усадьбу, где гостила Элиза Ожешко / Павел Лосич // Рэспубліка. – 2017. – № 247. – 30 снежня. – С. 20.

ГОД МАЛОЙ РОДИНЫ

Возрождение усадьбы Бохвицей

Каждому из нас хоть раз доводилось встречаться с людь­ми, которые сразу же привлекают к себе внимание своей жизненной энергией и целеустремленностью. К таким сильным личностям относится и Генрих Третьяк – Герой Со­циалистического Труда, кандидат сельскохозяйственных наук и бывший председатель колхоза имени Ломоносова Ляховичского района. В молодости он не побоялся про­явить инициативу и вывел слабое хозяйство на передовые позиции в республике. А в пожилом возрасте взялся за восстановление старой усадьбы конца XIX века шляхетско­го рода Бохвицей в деревне Флерьяново.

Столь трепетное отношение к Флерьяново Генрих Третьяк объясняет несколькими причи­нами. Он уроженец этих мест – на свет появился в расположен­ной неподалеку деревне Литва. Здесь, во Флерьяново, находи­лась и центральная усадьба кол­хоза, в котором Генрих Михай­лович проработал 28 лет, в том числе 27 лет – председателем. Но главный источник любви к этому уголку ляховичской земли он видит в своей семье, в вос­питании и примере родителей.

— Мне посчастливилось ро­диться в замечательной семье, – говорит Генрих Третьяк. – Мои родители: Михаил Васильевич и Александра Ивановна искренне любили эту землю, на которой жили и считали, что именно она дает человеку силы. Многое из истории родного края я впервые узнал от своего отца – он, хоть и был крестьянином, но в свое вре­мя окончил гимназию в Ляхови­чах. Люди ценили его за образо­ванность и рассудительность, а в 1928 году даже избрали войтом Даревской гмины, то есть по-современному – председателем сельсовета. Кроме того, отец са­мостоятельно изучал народную медицину – лечение травами и гипнозом. В 1948 году, когда ему было уже 58 лет, он экстерном окончил фельдшерско-акушер­скую школу в Барановичах и до 65 лет работал фельдшером уча­стковой больницы в соседней де­ревне Вошковцы (в 1971 году пе­реименована в дер. Урожайная. – Прим. авт.).

Тяга к знаниям от Михаила Васильевича передалась и ше­стерым его детям. Правда, трудное послевоенное время вносило свои коррективы в образовательный процесс. Окончив в 1953 году Даревскую семилетку, шестна­дцатилетний Генрих, чтобы по­мочь родителям, пошел работать в колхоз. Параллельно учился в Барановичской очно-заочной шко­ле рабочей молодежи. В 1956 году сразу после ее окончания был призван в армию. Отслужив положенных тогда три года, еще четыре года работал шофером на строительстве ракетных площадок и авиационным техником на сверхсрочной службе.

– В 1963 году меня из-за трав­мы комиссовали из армии, – про­должает Генрих Михайлович. – Встал вопрос: что делать даль­ше? И я поступил на педагоги­ческий факультет Белорусской сельскохозяйственной академий, который готовил кадры для сель­ских школ. В 1965 году этот фа­культет упразднили, и мне при­шлось перевестись на агрохи­мический факультет. После окон­чания в 1968 году академии с отличием по специальности «Ученый агроном-химик» про­должил в ней научную деятель­ность и поступил на заочное от­деление аспирантуры.

Учась в академии, Генрих Третьяк познакомился с приехав­шей из Ленинграда молодой ас­систенткой кафедры химии Ла­рисой, с которой в 1967 году сыг­рал свадьбу. Через год у них ро­дился старший сын Дмитрий.

– В январе шестьдесят девятого я с женой и маленьким сыном приехал погостить к родителям, – вспоминает Генрих Михайло­вич. – Отец в разговоре пожало­вался на нехватку кормов для до­машней живности. Тогда я поду­мал: почему бы не постараться помочь землякам с повышением урожайности при помощи науки, а заодно опробовать на практике свои теоретические наработки? Со своими идеями пришел к то­гдашнему первому секретарю Ляховичского райкома партии Ни­колаю Лукичу Степанюку и по­просил поставить меня предсе­дателем какого-нибудь колхоза.

Председателем Третьяка сразу поставить не решились, но пред­ложили должность главного агро­нома в колхозе имени Ломоносова. Тот согласился и с февраля при­ступил к работе. Новый главный агроном начал с наведения техно­логической дисциплины я заложил опытное поле, для которого спе­циально из Москвы привез новые сорта ячменя. Перемены к лучшему в хозяйстве заметили уже к осени, когда вместо предыдущих 9 цент­неров зерновых с гектара собрали 18, а на опытном поле – и все 32. Также заметно выросла и урожай­ность других культур. Неудиви­тельно, что в феврале 1970 года на общем колхозном собрании глав­ного агронома единогласно выбра­ли председателем хозяйства.

Период, когда Генрих Третьяк руководил колхозом имени Ломо­носова, стал самым лучшим в ис­тории хозяйства. К концу 1980-х годов здесь собирали средний уро­жай зерновых по 60 – 62 центнера с гектара, а на отдельных полях урожайность доходила и до 90 центнеров. Перенимать передовой опыт в хозяйство приезжали со всей области и республики. В ав­густе 1988 года Генриху Третьяку по итогам работы колхоза имени Ломоносова за 1987 год присвоили почетное звание Героя Социали­стического Труда.

В 1997 году, достигнув 60-лет­него возраста, Генрих Михайлович ушел на заслуженный отдых, но продолжил принимать деятельное участие в общественной жизни. В 2003 году его избрали депутатом районного Совета, а в 2006-м – председателем, районной ветеран­ской организации, которую он воз­главлял на протяжении десяти лет.

В 2011 году у Третьяка возникла идея создать клуб научно-техни­ческого творчества ветеранов. По­дыскивая помещение для клуба, он обратился к руководству СПК «Путь новый», в состав которого в середине 2000-х вошел колхоз имени Ломоносова. Ему предло­жили старое здание конторы кол­хоза имени Ломоносова во Флерьяново – бывшую усадьбу Бохвицей, которое пустовало с 1998 года. На то время пригодными к использо­ванию в нем были лишь пару ком­нат. В остальных же не было ни окон, ни дверей, местами прогнили полы и протекала крыша. Но Ген­рих Третьяк принял это предло­жение. С помощью друзей-вете­ранов и при поддержке СПК он начал потихоньку ремонтировать усадьбу. В том же году на ее тер­ритории заложили символическую дубраву из ста деревьев. Саженцы для нее предоставил Ляховичский лесхоз, а участие в их посадке при­няли члены ветеранской органи­зации, БРСМ, работники СПК «Путь новый» и районной газеты.

В первый год работы ветеран­ского клуба удалось несколько «подлатать» ветшавшую на глазах усадьбу. Но чтобы спасти ее от разрушения, требовалось выпол­нить еще массу работ. В конце 2011 года Третьяк попросил пред­седателя СПК выделить рабочего по уходу за зданием, а он в ответ предложил ему забрать эту усадьбу в частную собственность за одну

базовую величину и продолжить ее восстановление.

– Я начал размышлять над этим предложением, – вспоминает Генрих Михайлович. – Мы живем рядом с усадьбой, и все эти годы, пока она пустовала и разрушалась, было горько на нее смотреть. С другой стороны, понимал, какая это большая ответственность. И все-таки, поразмыслив, согласил­ся. За оформление необходимых документов пришлось отдать еще сумму, эквивалентную примерно 500 долларам, – и в 2012 году я стал полноправным хозяином усадьбы.

Надо сказать, что с усадьбой во Флерьяново связаны биографии многих известных людей. Ее в 1870 году построил сын писателя и философа Флориана Бохвица – Ян Отгон и назвал ее в честь отца. Сам Ян Отгон также был человеке»! неординарным – офицер гусарского полка, прошедший Крымскую кам­панию, и убежденный противник крепостного права, он принял уча­стие в восстании 1863 -1864 годов, за что год провел в заключении в Динабургской крепости. В 1908 – 1909 годах во Флерьяново гостила Элиза Ожешко, которая на память посадила здесь дуб, полюбоваться которым можно и сейчас. Кстати, сын Яна Отгона – Тадеуш стал «сердечным другом» писательни­цы, а их письма друг другу через некоторое время были изданы от­дельным 300-страничным томом.

Гостил во Флерьяново и нобелев­ский лауреат по литературе Вла­дислав Реймонт, известный врач, философ и журналист Генрих Нусбаум, литераторы Юзеф и Люцина Катарбинские, представители семей Радзивиллов и Рейтанов.

– В те времена усадьба поражала всех своей красотой, – рассказывает Генрих Михайлович. – Гости въез­жали сюда по тенистой липовой аллее через витые чугунные ворота, вокруг был образцовый порядок: ухоженные парк, дом, хозяйствен­ные постройки. Об этом я знаю не только из книг, но и от людей, ко­торые все это видели своими гла­зами. Например, много интересных вещей об усадьбе и Бохвицах мне в семидесятые годы рассказывал наш колхозный садовод Андрей Макаревич, который служил здесь возницей.

Правда, когда Генрих Третьяк стал хозяином усадьбы, от всего этого величия осталась лишь ма­лая часть. Засучив рукава он вме­сте с сыновьями Дмитрием, Ви­талием и Михаилом, которые жи­вут поблизости – в Ляховичах и Барановичах, взялся за ее вос­становление.

— Усадебный дом большой – примерно 400 «квадратов», и ра­боты здесь было хоть отбавляй, – говорит Генрих Михайлович. – Чтобы остановить его разруше­ние, начали с первоочередных работ: починили крышу и вста­вили деревянные окна. Затем в некоторых комнатах отшлифовали полы, выровняли потолки и сте­ны, восстановили старые дубовые двери, отреставрировали старин­ный камин, которому уже почти полтора столетия. По возможно­сти стремимся сделать все так, как было в доме при его прежних хозяевах Бохвицах. Но работы здесь хватит еще лет на сто.

По словам теперешнего хозяина усадьбы, свою поддержку в вос­становлении усадьбы и уходе за ее территорией оказывают раз­личные волонтеры. В частности – учащиеся Ляховичского аграр­ного колледжа и частное пред­приятие ООО «Фермент», про­изводственная база которого на­ходится во Флерьяново. Сам же Генрих Третьяк на восстановление усадьбы каждый месяц тратит примерно половину своей пенсии: 400 – 500 рублей. Примечательно: несмотря на свой солидный воз­раст – 29 июня Генриху Михай­ловичу должен исполниться 81 год, многие ремонтные работы он еще выполняет своими руками.

– У меня часто интересуются: откуда у вас берутся силы для восстановления этого дома? – рас­сказывает пенсионер. – А я отве­чаю: работая здесь, свои силы не трачу, а наоборот – приумножаю. Так мы друг другу и «помогаем»: я – дому, а дом – мне. Кроме сы­новей, постоянно приезжают и внуки с внучками – а их у меня пятеро, и каждый раз спрашивают: дедушка, чем тебе помочь? Но в первую очередь меня в этом на­чинании колоссально поддержи­вает моя супруга Лариса Павловна. Без ее понимания и поддержки я бы, наверное, все-таки не решился бы взяться за это дело.

Супруги Третьяки вместе и ре­шили, что усадьба вновь должна стать тем местом, где могли бы собираться творческие люди.

– При Бохвицах усадьба была пропитана духом творчества, – го­ворит Генрих Третьяк. – И мы с женой решили, что будем возрож­дать этот дух. Когда к нам при­езжают туристы, супруга бесплатно проводит для них экскурсии, на которых в ее исполнении звучат романсы и песни на разных языках.

С каждым годом культурная жизнь в усадьбе становится все насыщеннее и разнообразнее. Не­сколько лет назад здесь проходил районный праздник народного творчества «3 крышц спрадвечных», периодически сюда при­езжают художники и поэты, про­ходят тематические мероприятия с участием преподавателей и сту­дентов Барановичского госуни­верситета. С 2016 года при под­держке центральной районной библиотеки в усадьбе регулярно проводятся литературные «Флер’янаўскія чытанні», соби­рающие множество гостей из рай­она и области.

Совместными усилиями создается здесь и небольшая экспозиция. К примеру жи­тельница Ляховичей Валентина Побегайло, вдова бывшего ди­ректора Ляховичского совхозатехникума Мефодия Побегайло, передала в дар аутентичную де­ревянную детскую люльку-кро­ватку, швейную машинку и другие вещи, которые находились в этом доме в первой половине прошлого века. В свое время родители ее мужа работали у Бохвицей, и те в благодарность за хорошую ра­боту подарили им эти вещи.

– Я не хочу и не собираюсь де­лать во Флерьяново имение Треть­яков, – подчеркивает Генрих Ми­хайлович. – Здесь была, есть и будет усадьба Бохвицей. И ее не­обходимо сохранить, чтобы люди могли прийти сюда и прикоснуться к нашей истории. Поэтому я не вижу в своей работе какого-то по­двига. Ляховичская земля – наша малая родина. И мы разными спо­собами должны заботиться о ней. В том числе – сохраняя для по­томков то, что создали предки.

Поплавский, Г. Возрождение усадьба Бохвицей / Геннадий Поплавский // Заря. – 2018. – № 47. – 26 апреля. – С. 1 , 4.

 

Флер’янова

У архіўных дакументах 1861 года, звязаных з адменай прыгоннага права, упамінаецца вёска Новыя Вошкаўцы Навагрудскага павета, якая таксама належала роду Бохвіцаў. Цяпер яна носіць назву Флер’янова. Туды і ляжаў наш далейшы шлях. Ісці было лёгка — усё прама і прама. Па небе кацілася ласкавае сонца, і ўсё ад гэтага здавалася радасным. Вось наблізілася центральная сядзіба мясцовай гаспадаркі, а ад яе да былога Флер’яноўскага маёнтка Бохвіцаў рукой падаць.

Быў час, калі ў былым шляхецкім палацы размяшчалася кантора. Але некалькі гадоў таму мясцовы калгас імя Ламаносава пабудаваў сабе новую. I цяпер Флер’яноўская славутасць ператварылася ў звычайны шматкватэрны жылы дом з абдрапанымі сценамі, бруднымі лесвіцамі і вяроўкамі, на якіх сушыцца бялізна.

Ян Бохвіц

Гаспадар Флер’янова, Ян Оттан, быў сынам філосафа Фларыяна Бохвіца і Паліны Маеўскай, роднай сястры Барбары Маеўскай — маці вялікага Адама Міцкевіча. Сам Ян Оттан маладым афіцэрам гусарскага палка прымаў удзел у Крымскай вайне (1853—56г.г.), а пасля яе заканчэння быў вельмі папулярным у сваіх родных месцах сярод сялян як гарачы прыхільнік адмены прыгоннага права.

За ўдзел у нацыянальна-вызваленчым руху пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага (1863-64 г.г.) яго кінулі за краты ў Дзінабурскую крэпасць. Пасля года турмы ўсур’ёз узяўся за рэканструкцыю сваіх разбураных уладанняў. Спачатку Ян Бохвіц адбудаваў палац у Новых Вошкаўцах і назваў яго імем бацькі — Фларыянавым, а пры закладцы новага палацава-паркавага ансамбля на рацэ Качарэшцы назваў будучы маёнтак імем маці — Паўлінава (цяпер Баранавіцкі раён).

Палац

Захаваныя да сённяшніх дзён Флер’яноўская і Паўліноўская сядзібы арыгінальныя і ў многім падобныя. Флер’яноўскі палац – гэта двухпавярховы будынак, драўляны з крыжападобнай аб’ёмна-прасторавай кампазіцыяй, якая складаецца з двух прамавугольных у плане аб’ёмаў рознай вышыні. На нізкіх аб’ёмах другі паверх задуманы як мансардны. Паўночны і паўднёвы тарцы аб’ёмаў завершаны ступенчатымі шчытамі франтонаў, якія выкананы з чырвонай цэглы ў стылі неаготыкі і завершаны зубчатымі вежамі. Побач уцалела невялікая цагляная клець.

Пры ўзвядзенні і палаца, і клеці дойлід паспяхова выкарыстаў дэкаратыўныя якасці фактуры і колеру неатынкованай, але высакаякаснай цаглянай кладкі, таму архітэктура маёнтка вызначаецца каларыстычнай маляўнічасцю.

Маўклівы пратэст

Крах вольналюбівых надзей і ілюзій пасля паражэння паўстання 1863-64 г.г. афарбаваў рамантызаванай марай усе бакі культурнага і інтэлектуальнага жыцця тагачаснага грамадства. Зварот да готыкі — гэта своеасаблівая форма пратэсту, а ў асобных выпадках — і завуаліраванага палітычнага бунту.

Арыентацыя на готыку, як на магутную праяву каталіцкай сакральнасці, была звычайнай для большасці беларускіх землеўладальнікаў, здаўна лацінізаваных і акаталічаных. Невыпадкова першыя “гатычныя” пабудовы з’явіліся не ў сталіцах, а ў загарадных палацава-паркавых рэзідэнцыях арыстакратыі, у іх “англійскіх” парках.

Парк

Побач з Флер’яноўскім маёнткам калісьці быў (і часткова захаваўся) пейзажны парк. Цяпер ён займае плошчу да 3 га, мае форму квадрата, з поўначы абмежаванага ракой Ведзьмай і моцна заросшай, абмялелай сажалкай. Існуе некалькі баскетаў, раздзеленых чарадой ліпавых, дубовых, тапалёвых алей і сцяжынак, акружаных туяй, клёнам, грабам і іншымі пародамі дрэў.

…Мы агледзелі і сфатаграфавалі былы палац, прайшліся па парку, дзе засталіся руіны альтанкі, смалакурні і іншых гаспадарчых пабудоў. Было горача. 3 саду даносіўся пах яблыкаў і гудзенне вос.

Флер’янова было канчатковым пунктам нашага падарожжа. Праз гадзіну на станцыі Кавалі мы селі на цягнік і паехалі дадому. Цудоўная сустрэча з гісторыяй на гэты раз завяршылася, і ляхавіцкая зямля прыадчыніла нам яшчэ адну са сваіх шматлікіх старонак.

Святлана і Ігар ПРАКОФ’ЕВЫ, члены Слонімскага

літаратурнага аб’яднання

Пракоф’ева, С. Дваранскае гняздо. Флер’янова / Святлана Пракоф’ева, Ігар Пракоф’еў // Ляхавіцкі веснік. – 2003. – 8 лютага.

Каб дах зусім не пацёк…

Частка другая. Малая і вялікая гісторыя

Ці не большасць колішніх шляхецкіх сядзібаў да сённяшняга дня займела сваіх гаспадароў — прынамсі дэ-юрэ. Дэ-факта гэта шмат дзе нават і незаўважна: заняпад пануе па-ранейшаму. Але ёсць і прыемныя зрухі — што было мной адзначана падчас чарговай велавыправы, цяпер ужо разам з сябрамі.

Ледзь прыкметная пляма

Суботнім вечарам Генрых Траццяк косіць траву на падворку знакамітага сваім неагатычным фасадам палаца ў Фларыянава, які выглядае як сапраўдны замак! Што, аднак, не перашкодзіла яму “выпадкова” пазбавіцца ў свой час статусу помніка. У “Зборы” сядзіба ёсць, а вось у Дзяржспіс яна чамусьці ўжо не патрапіла, і таму прыгожая шыльда з надпісам “Ахоўваецца дзяржавай”, на жаль, страціла актуальнасць.

Затое ў палаца ёсць гаспадар. Пабачыўшы нечаканых гасцей (то-бок нас), ён зухавата спыняе газонакасілку ды ідзе вітацца: і ніколі не скажаш, што спадар Генрых тры гады таму размяняў дзявяты дзясятак!

Герой Сацыялістычнай працы, аграном-наватар, чыё імя гучала на ўвесь Саюз, былы старшыня перадавога ў свой час калгаса, ён не здолеў змірыцца з тым, што галоўная адметнасць малой радзімы марнее літаральна на вачах. Некалі там была яго кантора — сапраўдны сацыякультурны цэнтр вёскі. А потым яна пераўтварылася ў “бамжатнік” з нявызначаным лёсам.

І вось ужо амаль дзесяцігоддзе Генрых Траццяк цягне гэтую непасільную, здавалася б, ношу — сваімі рукамі аднаўляе колішняе котлішча Бохвіцаў. З фінансавых рэсурсаў — хіба што пенсія. Але яму падабаецца, бо праца і місія надаюць імпэту. Недарэмна ж ён кажа: я трымаю пры жыцці сядзібу, а сядзіба трымае мяне.

Балазе, заўсёды побач аднадумца — жонка Ларыса Паўлаўна, карэнная ленінградка. Яна тут жа перахоплівае ініцыятыву ды праводзіць для нас экскурсію, якая доўжыцца добрую гадзіну. Паказвае малатарню на коннай цязе — цуд сельгастэхнікі стагадовай даўніны, які нядаўна падаравалі тутэйшыя сяляне, дазваляе спусціцца ў лёхі ды ўзняцца на другі паверх. Інтэр’еры шыкоўнымі не назавеш (“Тут у нас не Нясвіж”, — адразу папярэджвае гід), аднак некаторыя дэталі кранаюць куды болей за кесонныя столі ды пазалоту.

— Бачыце гэтую пляму на падлозе? — пытае спадарыня Ларыса. — Гэта сапраўдны адбітак гісторыі, Генрых Міхайлавіч пакінуў яго наўмысна! Неяк да нас прыехаў мужчына, які шмат гадоў таму тут жыў. І прыгадаў, што калі быў малы, аднойчы прасаваў нагавіцы прасам на вуглях, ды не ўтрымаў яго, і прас пакінуў гэтую пляму. Згадаўшы той выпадак з дзяцінства, сталы ўжо чалавек расчуліўся ажно да слёз.

І ў такія моманты ты разумееш важнасць гэтых “лакальных”, здавалася б, помнікаў мінуўшчыны. Яны захоўваюць памяць не толькі пра абстрактную гісторыю — тую, якую мы ведаем з падручнікаў — але найперш пра канкрэтную, асабістую, “сваю”. Гісторыю “малую” — па аналогіі з малой радзімай. І менавіта за гэтую памяць так утрапёна змагаецца спадар Генрых — зразумела, выключна мірным шляхам.

Зрэшты, “вялікая” гісторыя сядзібу таксама не абмінула. У памяць пра тыя часы, калі размешчаны ў ёй пансіянат быў модным сярод літаратурнай багемы, гаспадары ініцыявалі новы фэст — Фларыянаўскія чытанні. Мясцовыя ўлады ідэю ахвотна рэалізавалі: і як мы ўжо не раз пераконваліся, ладзіць густоўныя народныя святы на Ляхавіччыне любяць ды ўмеюць. Ды і ў буднія дні дзверы сядзібы адчыненыя для ўсіх ахвотных.

— Вялікае шчасце для нас, калі сюды прыходзіць мясцовая дзятва, — кажа спадарыня Ларыса. — Дазваляем ёй тут трохі пабавіцца ды пагарэзнічаць, а яны потым такія малюнкі ды вырабы ствараюць! Важна, каб дзецям было куды падзецца. Дый наогул — мы ж не для сябе робім…

Свірын, І. Каб дах зусім не пацёк… : Частка другая. Малая і вялікая гісторыя [урывак] / Ілья Свірын // Культура. – 2020. – 20 чэрвеня (№ 25). – С. 5. 

Бохвіц, Ажэшка, Флер’янова

Аксамітавы водар ліпавых алей, які прыемна разносіцца па наваколлі, нібы запрашае прайсціся па гістарычных сцяжынках Флер’янова. Кожны куточак гэтых цудоўных краявідаў — своеасаблівы ўспамін пра знакаміты маёнтак Бохвіца, які напрыканцы ХІХ-пачатку XX стагоддзяў быў культурным цэнтрам, дзе збіралася мясцовая інтэлігенцыя і знакамітыя дзеячы літаратуры і мастацтва: Эліза Ажэшка, Уладзіслаў Рэймант, Юзаф Катарбінскі і многія іншыя.

Цягнецца вышэй да нябёс магутны дуб, які, па чутках, пасаджаны славутай Элізай Ажэшка. На жаль, у гады Вялікай Айчыннай вайны, не вытрымаўшы сцюдзёных зім, вымерз вялікі сад, які ўпрыгожваў флер’яноўскія пейзажы. Аднак, новыя пакаленні ў памяць пра сваіх продкаў пасадзілі новы, які вясной радуе белай квеценню, а восенню — сакавітымі яблыкамі.

Архітэктурны стыль XIX стагоддзя захаваўся і ў пабудове старога маёнтка. I сёння палацава-паркавы ансамбль Флер’янова — манументальны помнік гісторыі. Нейкі час тут жылі людзі, знаходзілася праўленне калгаса імя Ламаносава. Заслугоўвае ўвагі і той факт, што колішні старшыня гаспадаркі Генрых Траццяк перад выхадам на заслужаны адпачынак прапаноўваў стварыць музей у былым маёнтку. Тады яшчэ было тoe-сёе з уласных рэчаў паноў Бохвіцаў. Аднак, прапанова Гэнрыха Міхайлавіча пакуль не рэалізавана. Але сённяшняе пакаленне маладых можа паправіць тое, што не было зроблена. I, магчыма, агульнымі намаганнямі ўсё ж будзе створаны невялікі музей. Хацелася б верыць. Тым больш, што ў вёскі Флер’янова цікавая гісторыя, пра якую і пагаворым.

На адлегласці пяці кіламетраў ад Ляхавіч знаходзіцца вёска Флер’янова, якая ў свой час мела назву Новыя Вошкаўцы і належала роду Бохвіцаў, адыгрывала пэўную ролю ў беларуска-польскіх культурных зносінах.

У 1856 годзе Ян Оттан Бохвіц (1835-1915), ушаноўваючы памяць свайго бацькі Фларыяна Бохвіца, перайменаваў вёску ў Фларыянава.

Карані гэтага шляхецкага роду не тутэйшыя. Каля 1600 года з Кракава ў Літву пераехаў Філіп Бохвіц, кальвінскі пастыр. Фларыянаўскія Бохвіцы з’яўляліся нашчадкамі Рамуальда Бохвіца (1749 г. н.), які паклаў пачатак шматлікай і вядомай у ХІХ стагоддзі галіне роду. Адным з трох сыноў Рамуальда быў Фларыян Бохвіц, вядомы філосаф-мараліст, пісьменнік і тэолаг. У сваіх творах Фларыян Бохвіц імкнуўся прымірыць філасофію з рэлігійным мысленнем. У аснове яго эстэтычна-педагагічных поглядаў ляжала імкненне да прынцыпаў асветніцтва, спалучаных з рэлігійнай мараллю. Філосаф марыў аб стварэнні такой сістэмы выхавання, якая б сваёй мэтай ставіла падрыхтоўку карысных для грамадства людзей.

Фларыян Бохвіц звяртаўся да моладзі свайго часу з прапановай не захапляцца адной толькі іншаземшчынай, а заняцца вывучэннем культуры і мовы свайго народа: “…Шкада смешнай матчынай клапатлівасці і пакут дзяцей, аддадзеных у ахвяру ванітоўнаму патрабаванню педантычнага захоўвання правіл французскага вымаўлення, каб па гаворцы нельга было распазнаць у сыне ліцвіна ці паляка…”.

У маёнтку філосафа збіралася мясцовая інтэлігенцыя, вяліся інтэлектуальныя размовы, абмяркоўваліся навіны літаратуры, падзеі культурнага жыцця краіны. Гэта асяроддзе мела вялікі ўплыў на фарміраванне светапогляду дзяцей Фларыяна Бохвіца. Ян Оттан Бохвіц стаў вядомым грамадскім дзеячам, прыхільнікам адмены прыгоннага права, спецыялістам у галіне сельскай гаспадаркі. Ён актыўна выступаў за павышэнне ў мясцовым краі культуры земляробства, выдаў свае даследаванні: “Некаторыя агародніцкія назіранні” (1910 г.), “Як закладваць і даглядаць сады” (1904 г.) і інш. У маладыя гады Я. Бохвіц у складзе гусарскага палка прымаў удзел у Крымскай вайне. За ўдзел у нацыянальна-вызваленчым паўстанні 1863-1864 гг. адбываў год зняволення ў Дынабургскай крэпасці.

Унук філосафа Тадэвуш Бохвіц, скончыўшы Слуцкую гімназію, а потым земляробчую школу ў Горках, не атрымаў вышэйшай адукацыі як з-за слабага здароўя, так і па той прычыне, што земляробчы інстытут за ўдзел студэнтаў у паўстанні 1863-1864 гадоў быў пераведзены ў Пецярбург. Але, дзякуючы духоўнай спадчыне старэйшага пакалення сям’і, ён настойлівай самаадукацыяй папоўніў свае веды. Тадэвуш дасканальна вывучае французскую мову, складае бібліяграфію па гісторыі польскай журналістыкі, збірае вялікую калекцыю перыядычных выданняў, якую перадае бібліятэцы ў Нясвіжы. Неаднойчы апісаны ў гістарычнай літаратуры сяброўскія адносіны, што ўзніклі паміж Тадэвушам Бохвіцам і пісьменніцай Элізай Ажэшка. Лісты пісьменніцы Т. Бохвіцу былі выдадзены ў лірычнай, спавядальнай кнізе Элізы Ажэшка “Збор лістоў”. На жаль, магілы філосафа ў в. Дарава не стала ў 2003 годзе.

У канцы ХІХ-пачатку XX стагоддзя флер’яноўская сядзіба была адным з асяродкаў беларуска-польскіх культурных зносінаў. Сярод гасцей Бохвіцаў бывалі вядомыя дзеячы літаратуры: Эліза Ажэшка, нобелеўскі лаўрэат у галіне літаратуры Уладзіслаў Рэймант, тэатральны дзеяч і літаратурны крытык Юзаф Катарбінскі, доктар, прафесар Варшаўскага універсітэта Генрык Насбаум, віленская піяністка Асецімская, вядомы артыст Страхоцкі.

Усе гэтыя людзі трапілі ў Флер’янова па запрашэнні Элізы Ажэшка. Сама пісьменніца завітала ў Флер’янова ў пошуку летняга адпачынку. Шукала месца, якое хоць у нейкай меры адпавядала б яе запатрабаванням — стаць крыніцай здароўя і даць нейкі матэрыял для творчага натхнення.

У адным з лістоў пісьменніцы чытаем: “Я прагну яшчэ раз у жыцці правесці лета на шчырай… вёсцы, карыстаючыся гасціннасцю панства Бохвіцаў, якія тут уладкавалі выгодны і ладны пансіянат дзеля людзей такіх як я, у вясковым значэнні, бяздомных”. Услед за Элізай Ажэшка ў Флер’янова з’ехаліся і астатнія знакамітыя госці. Кожнаму знайшлася справа па душы: Насбаум пару тыдняў з вудамі “вісеў” над Ведзьмай, Катарбінскі са Страхоцкім стваралі “фларыянаўскі тэатрык”, які амаль кожны вечар чакаў гледачоў. Захавалася “Музычна-літаратурная праграма”. 3 яе можна даведацца, што 18 жніўня адбыўся вечар, на якім са “Словам” выступіла Эліза Ажэшка, “Псалм добрай волі” С. Красінскага дэкламавалі Юзаф Катарбінскі і Эліза Ажэшка ў суправаджэнні хору, піяністка Асецімская выконвала творы Шапэна, Бетховена і Грыга, “На Літве” чытаў Генрык Насбаум. Усё гэта адбывалася на фоне цудоўных флер’яноўскіх краявідаў. Вёснамі квітнеў, як белы сон, сад, а ўлетку, калі залатыя плады наліваліся сокам, а паркавыя алеі клікалі ў бясконцасць, сад рабіўся вельмі маляўнічым. Пейзажны сад у Флер’янове, з вялізным партэрным кветнікам і пляцоўкай для кракету, шматлікімі сцежкамі для вандровак, адлюстроўваў эстэтычны густ эпохі. Ён ствараўся пад уплывам такіх эстэтычных прынцыпаў, у якіх улічваліся спевы птушак, водар кветак і пладоў. Характэрную асаблівасць саду надавалі вузкія і прамыя ліпавыя алеі, што заглыбляліся ў загадкавую далячынь.

Нават і сёння, наведаўшы гістарычны маёнтак, адчуваеш прыгажосць таго жыцця…

Экскурсію правялі

мастак Сяргей Чарановіч

і Галіна Канько,

карэспандэнт “ЛВ”

Чарановіч, С. Бохвіц, Ажэшка, Флер’янова / Сяргей Чарановіч, Галіна Канько // Ляхавіцкі веснік. – 2006. – 26 ліпеня. – С. 3.

История и наука, или Второе рождение старой усадьбы

В доме, где любила останавливаться Элиза Ожешко,

создан научно-технический клуб

Усадьба Флерьяново, что в Ляховичском районе, обрела вторую
жизнь: с недавних пор здесь разместился научно-технический клуб ветеранов, созданный при поддержке руководства района при СПК «Путь новый» для того, чтобы ветераны сельского хозяйства делились опытом и знаниями с молодежью. Инициатор его создания – Герой Социалистического Труда, кандидат сельскохозяйственных наук Генрих Михайлович Третьяк. Человек на Брестчине известный: «Заря» не раз рассказывала о нем в былые годы как о председателе передового колхоза им. Ломоносова. Теперь Генрих Михайлович возглавляет совет ветеранов Ляховичского района, и сегодня мы расскажем о его новой инициативе.

Бохвиц, Реймонт, Ожешко…

Бывшая усадьба пана Яна Бохвица Флерьяново – место особенное. Построенная в начале 70-х годов XIX столетия, она представляла собой большой деревянный дом, парадный фасад которого был «задекорирован» стеной из красного кирпича и украшавшими его шестигранными башенками. Когда-то она была окружена парком, где до сих пор сохранились редкие для наших краев растения. Усадьба считалась настоящим украшением этих мест. Ее владелец был образованным человеком, общественным деятелем, писал стихи, отлично разбирался в сельском хозяйстве, занимался садоводством. С восточной стороны дома был разбит большой сад, где Бохвиц проводил испытания новых сортов. В доме была собрана большая библиотека, которую пополняли Ян Бохвиц, а также его сын Тадеуш, собравший полную коллекцию периодических изданий Польши и по одному экземпляру журналов, издававшихся в то время в мире. Неудивительно, что гостили здесь люди, близкие хозяевам по духу: Рейтаны, Радзивиллы, Казимир Здеховский и другие. В летнем пансионате, организованном в усадьбе, отдыхали лауреат Нобелевской премии, писатель Владислав Реймонт, артист Януш Страхоцкий, полюбила это место и писательница Элиза Ожешко. Чуть более века назад, в 1909 году, в память о своем пребывании она посадила здесь дуб.

В отличие от многих старинных домов и усадеб, Флерьяново неплохо сохранилось благодаря тому, что в советские годы здесь размещалось правление колхоза им. Ломоносова, которым тогда руководил Генрих Михайлович Третьяк. После того, как колхоз присоединили к СПК «Путь новый», оно опустело и более десяти лет постепенно ветшало. Уныло выглядели окна, закрытые пленкой, и молодая зеленая поросль на башенках…

Усадьбу и парк, которые входят в Список культурного наследия, нужно было спасать от дальнейшего разрушения. Первым этапом стала посадка на месте выкорчеванного бывшего сада молодой дубравы. В инициативную группу, кроме Генриха Третьяка, вошли главный редактор газеты «Ляховичский вестник» Ольга Бородина и полковник авиации в отставке Валентин Богатырев. До увольнения в запас Валентин Петрович возглавлял 558-й авиазавод в Барановичах, а потом, в 1992 – 96 годах, трудился в колхозе им. Ломоносова инженером по трудоемким процессам. Эти неравнодушные люди стали костяком инициативной группы, к акции по посадке мини-парка «100 дубков» подключились лесхоз, СПК «Путь новый», другие организации, местные жители. И вот уже почти год радуют глаз молодые саженцы, которые в будущем превратятся в дубраву.

НТК – двигатель прогресса

Поддержало руководство района и другую инициативу – создать по предложению Г. М. Третьяка на базе СПК «Путь новый» школу передового опыта. Задача ее в том, чтобы ветераны сельхозпроизводства могли не только делиться своим богатым опытом с молодыми коллегами, но и внедрять интенсивные технологии, чтобы повысить объемы производства сельхозпродукции. К 2015 году предстоит вдвое увеличить объемы продукции кор­мопроизводства, и на этой основе производство молока и мяса в живом весе также должно возрасти в два раза. В прошлом году Генриху Михайловичу вы­делили опытное поле площадью 0,5 га для изучения эффективности 4-польного севооборота с обязательным присутствием клевера. На 2012 год, видя результаты, выделили под опытное поле уже 10 га!

Постепенно инициатива приобрела официальную форму – теперь это научно-технический клуб (НТК) по разработке и внедрению в СПК «Путь новый» передовых технологий производства сельхозпродукции на базе использования знаний и опыта ветеранов сельскохозяйственного производства. Возглавил его Генрих Третьяк, инженером проекта стал человек с огромным опытом – Валентин Богатырев. Также в состав НТК вошли ученый агроном-химик Виктор Олейник, главный ветеринарный врач района Павел Ситько и другие опытные специалисты.

«Поселить» НТК сначала планировали в здании, расположенном рядом с усадьбой, однако оно оказалось непригодно. И появилась идея разместить НТК в усадьбе. Да, требовалось приложить усилия, чтобы привести его в пригодное для размещения клуба состояние, но ветеранов это не испугало. С энтузиазмом Генрих Третьяк и Валентин Богатырев взялись за дело. В течение трех последних месяцев прошлого года они приводили усадьбу в порядок. Убрали мусор, застеклили окна (материалы предоставили СПК и райисполком), привели в жилой уютный вид несколько комнат. Под новый год на балкончике второго этажа появилась елка, по вечерам сверкавшая гирляндами. В начала января в уютной комнате со старинным камином впервые собрался актив НТК, на заседание которого был приглашен председатель райисполкома Дмитрий Бурдук. Ветераны поделились своими планами, и не только в сфере сельского хозяйства. Усадьбу и территорию вок руг нее постепенно планируют приводить в надлежащий вид дальше. Ремонт продолжат в большом зале с уникальным и отлично сохранившимся радиальным потолком – из центра комнаты расходятся доски, как лучи солнца. Здесь можно разместить много людей – проводить, к примеру, семинары, встречи.

Усадьба и сейчас привлекает самостоятельных туристов, которые приезжают сюда взглянуть на усадьбу, а также на дуб Элизы Ожешко, а при создании необходимой инфраструктуры – мест для отдыха, ночевки и даже кафе – может стать полноценной точкой туристического маршрута. Благо дом большой, комнат здесь предостаточно. В одной из них планируется расположить библиотеку клуба, где в перспективе появятся и компьютеры с доступом в Интернет. Найдется место и под музей, где можно будет узнать не только об истории усадьбы, ее именитых гостях, но и в целом о жизни и быте людей той эпохи.

Собираться актив клуба планирует каждую неделю. Вскоре после первой встречи здание усадьбы решением собрания СПК было официально передано НТК. Значит, теперь у нее есть хозяева, благодаря которым усадьба переживет свое второе рождение и сохранится для потомков.

Елена Юркевич

Юркевич, Е. История и наука, или Второе рождение старой усадьбы : в доме, где любила останавливаться Элиза Ожешко, создан научно-технический клуб / Елена Юркевич // Заря. – 2012. – 9 фев. – С. 6.

 

След на зямлі

«Я РАТУЮ ЯЕ, А ЯНА — МЯНЕ»

Генрых Міхайлавіч адчыняе веснічкі і запрашае зайсці. I тут жа са смехам згадвае: «Калі ў 2012 годзе мне прадалі гэты дом, умоўна кажучы, за базавую велічыню, адзін карэспандэнт напісаў, што гады праз тры тут будзе двухметровая агароджа і аўчарка пры весніцах. Бачыце, няма ні плота ў рост чалавека, ні сабак злых, кожны можа зайсці сюды».

АПОШНЯЕ ЛЕТА АЖЭШКІ

Генрых Траццяк у Флер’янове чалавек не чужы. ён нарадзіўся і вырас у гэтых мясцінах. А ў 1969 годзе вярнуўся сюды пасля заканчэння Беларускай сельгасакадэміі дыпламаваным аграномам. ВНУ, дарэчы, скончыў з адзнакай, выпускніка запрашалі застацца ў аспірантуры. Але ён вырашыў, што тэорыя без практыкі нежывая, таму папрасіўся ў калгас.

Кандыдацкую дысертацыю Генрых абароніць потым, намнога пазней. А пакуль заняў пасаду агранома ў гаспадарцы, якая мела ўраджайнасць — 9 цэнтнераў з гектара. Праз год там сабралі ўжо 18 цэнтнераў, а яго на агульным сходзе калгаснікаў абралі старшынёй. 28 гадоў Генрых Міхайлавіч кіраваў калгасам. I гаспа- дарка яго была адной з найлепшых не толькі ў рэспубліцы, але ва ўсёй вялікай краіне. Згадзіцеся, у 1987 годзе яшчэ мала хто мог пахваліцца ўраджайнасцю ў 62 цэнтнеры. А ў калгасе імя Ламаносава атрымлівалі роўна столькі. Таму ўзнагароджанне старшыні ордэнам Леніна і Зоркай Героя Сацыялістычнай Працы стала лагічнай адзнакай поспехаў яго прадпрыемства. Варта заўважыць, што ў гарбачоўскую эпоху «зоркі» давалі значна радзей, чым раней. Таму прысваенне высокага звання Генрыху Траццяку ў 1988 годзе можна лічыць сведчаннем асабліва вялікіх поспехаў калгаса імя Ламаносава. Адным словам, гаспадарка грымела амаль на ўвесь СССР. А праўленне калгаса знаходзілася ў былой панскай сядзібе, на гісторыю якой тады асаблівай увагі ніхто не звяртаў.

У1990-я гады ўсё пачало хутка мяняцца. I як толькі споўнілася 60 гадоў, Генрых Траццяк пайшоў на пенсію. Новы кіраўнік палічыў былое памяш- канне праўлення занадта старамодным і перанёс офіс сваёй гаспадаркі ў суседні двухпавярховы будынак. А былы фальварак Бохвіцаў, як усяля- кае пакінутае жытло, пачаў пакрысе прыходзіць у заняпад. Яшчэ шчасце, што дом самога Траццяка знаходзіцца зусім побач з названай сядзібай. I ўсе гэтыя гады Генрых Міхайлавіч проста прыглядваў за будынкам, інакш яго разрабавалі б і разнеслі, як здаралася з нічыйнымі пабудовамі. А так дом паволі паціху разбураўся.

Герой Сацыялістычнай Працы тым часам не сядзеў склаўшы рукі на пенсіі, актыўна займаўся грамадскай работай: і ў сваёй вёсцы, і ў раёне. Але думка пра тое, як захаваць жыццё старой сядзібы Бохвіцаў, заўсёды прысутнічала, можа, нават на ўзроўні падсвядомасці. Генрых Міхайлавіч зацікавіўся гісторыяй «флер’яноўскага кута» і адкрыў для сябе столькі цікавага! Яшчэ на пачатку XX стагоддзя фапьварак атрымаў вядомасць дзякуючы творам і лістам Элізы Ажэшкі. Яна гасцявала і папраўляла сваё здароўе ў Флер’янове і так пасябравала з яго гаспадарамі, што прысвяціла ім сваю лірычную кнігу «Збор лістоў» ды шмат іншых невялікіх твораў, у тым ліку эпістапярнага жанру. Ёсць версія і пра рамантычнае каханне славутай пісьменніцы да гаспадара сядзібы Тадэвуша Бохвіца. Праведзенае Ажэшкай лета ў гэтым фапьварку стала апошнім у яе жыцці. Але застаўся дуб, пасаджаны пісьменніцай у 1909 годзе побач з домам, пра гэта нагадвае мемарыяльная таблічка, якая ўстаноўлена даволі даўно…

Потым чаго толькі ні пабачыла старадаўняя сядзіба. У Першую сусветную немцы вывезлі каваную браму, якая была ўпрыгажэннем фапьварка. У Другую сусветную, падчас акупацыі, паводле ўспамінаў старых людзей, тут дыслацыравалася нямецкая жаночая дыверсійная школа. Пазней размяшчалася кантора МТС (машынна-трактарнай станцыі), апошнім гаспадаром, як ужо гаварылася, быў калгас.

Двухпавярховы драўляны дом узведзены Бохвіцамі недзе ў 1870—1875 гадах. Пасля да яго далучылі парадную прыбудову з чырвонай цэглы, якая, на першы погляд, стварае рэзкі кантраст. Але вельмі хутка да яе прывыкаеш, яна нечым нагадвае паменшаную копію замкавых сцен з вежамі і выглядае даволі прыгожа. Асабліва здалёк. А зблізку відаць, што дзе-нідзе сцяна адрамантавана.

НАДЗЕЙНАЯ ПАДТРЫМКАIАПОРА

Калі пачалі шмат гаварыць пра рэстаўрацыю гістарычных аб’ектаў, ды і нямала рабіць на гэтым шляху, Генрых Траццяк зацікавіўся перспектывай куплі гэтага аб’екта за адну базавую велічыню. I звярнуўся з адпаведнай заявай да сходу сельгаспрадпрыемства, таму што будынак быў на балансе СВК. Жонцы ж Ларысе Паўлаўне пакуль вырашыў не казаць. Не ведаў, як яна ўспрыме. Яны выгадавалі траіх сыноў. Цяпер старэйшыя ўнукі — студэнты. Бацькі іх жывуць на зарплату, свайго бізнесу не маюць. I, як большасць дзядуляў з бабулямі ў нашай краіне, Траццякі ім дапамагаюць. Узяцца ж за такі аб’ект — гэта пастаянна выдаткоўваць грошы. Думаў, што называецца, і днём, і ноччу, а жонцы да часу пра планы не гаварыў. Калі ж сход прыняў рашэнне, гэта значыць, яго былыя калгаснікі прагаласавалі, каб старую сядзібу аддаць, прыйшоў дадому і з парога аб’явіў. Па дарозе абдумваў розныя варыянты, чакаў яе слоў, як прысуду… А яна паглядзела з разуменнем і вымавіла нешта накшталт:

— Ну, вядома, правільна зрабіў, я ва ўсім цябе падтрымаю.

I гэта была радасць у яго жыцці, не меншая, а можа, і больш значная, чым ранейшыя ўзнагароды. Потьім разважыў: хіба магло ў іх з Ларысай быць інакш? Некалі яе, карэнную ленінградку, прывёз у вёску. Не адмовілася жыцьтут, не настойвала на аспірантуры і перспектыве застацца хаця б у Горках. Шмат гадоў таму раздзяліла з ім усе цяжкасці старшынства. На пачатку іх жыцця ў вёсцы маці малых дзяцей хадзіла за сем кіламетраў на працу, бо бліжэй школы не было, і не патрабавала для сябе службовую машыну. Так што, як усвядоміў яшчэ раз без малога 80-гадовы чалавек, Ларыса Паўлаўна — яго самая надзейная апора. I гэта таксама надае сілы ў сённяшніх клопатах.

А іх вельмі многа. Дакументы былі зроблены ў 2012 годзе, заплачана славутая адна базавая і яшчэ 500 долараў у эквіваленце за афармленне папер. 3 таго часу былая сядзіба Бохвіцаў стала прыватнай уласнасцю Генрыха Траццяка. Па дамоўленасці з жонкай ён траціць палову пенсіі кожны месяц на будаўнічыя матэрыялы і аплату працы наёмнага рабочага. Цяпер гэта прыкладна тры мільёны рублёў. Але названых сум, вядома, не хапае. Даводзіцца нешта «пазычаць» з уласных зберажэнняў, вышукваць іншыя магчымасці. 3 фізічнай часткай работы дапамагаюць сябры, родныя, блізкія.

ПЕНСІЯ, ПАМН0ЖАНАЯ НА ЭНТУЗІЯЗМ

За гэты час паступова ўдалося прыбраць кустоўе і бур’ян, уставіць вокны, дзе іх не было, паправіць дах, замазаць дзіркі ў столі, памяняць гнілыя дошкі ў падлозе, зрабіць шмат іншага. Пасля ачысткі запрацаваў камін, якому больш за сто гадоў. Цяпер там весела патрэскваюць дровы, і пакой даволі хутка награваецца. Прыведзена ў парадак яшчэ адна печка, якая добра абагравае памяшканне.

Сцены ў пярэдніх залах ачышчаны і атынкаваны, зараз не выглядаюць запушчанымі.

— Мы гэта зрабілі прымітыўным спосабам, — паказвае Генрых Мі- хайлавіч, — падраўнялі сцены самі, як змаглі. Калі рабіць сапраўдны ра- монт, трэба наймаць спецыялістаў, пакуль на гэта сродкаў няма. А так чыста, з даху не цячэ, можна людзям зайсці. Вось з мяне і даволі.

Людзі сюды заходзяць. Трапляюц- ца выпадковыя экскурсанты, потым яны паведамляюць сваім сябрам, знаёмым, яшчэ заязджаюць наведвальнікі. Для іх ужо завялі кнігу водгукаў. А летам у былой сядзібе Бохвіцаў прайшло раённае свята «3 крыніц спрадвечных». Тут сабралася з дзясятак фальклорных калектываў, паказвалі сваё мастацтва. Былі і рамеснікі, народныя майстры. А яшчэ летам у былы панскі дом прыходзяць вясковыя дзеці. Ларыса Паўлаўна арганізавала нешта накшталт гуртка паэзіі і музыкі. Школьнікі, у тым ліку тыя, што гасцююць у бабуль на канікулах, бяруць з сабой музычныя інструменты, іншыя могуць спяваць альбо дэкламаваць вершы. I дзеці ўжо палюбілі гэтыя вячоркі ля каміна. Меншыя атрымліваюць салодкія прызы, большыя — магчымасць выступіць на публіцы. I ў гэтым угадваецца пэўная пераемнасць традыцый. Эліза Ажэшка пакінула ўспаміны, як пасля абеду штодзень на верандзе ладзіліся чытанні і літаратурныя дыскусіі.

— Некаторыя мне гавораць: «Чаму табе не сядзіцца на пенсіі з вудай на беразе альбо з кніжкай на канапе? Каб адрадзіць гэтую сядзібу па- сапраўднаму, патрэбны многія сотні тысяч долараў. А што твая пенсія, памножаная на энтузіязм?» — цытуе знаёмых Генрых Міхайлавіч. — А я ім адказваю, што не стаўлю задачу адрадзіць сядзібу ў першапачатковым выглядзе. Я стаўлю задачу: не даць загінуць. Пакуль і гэтага хопіць. Я ра- тую яе, а яна — мяне.

Генрых Траццяк расказвае, як тры гады таму баяўся падняцца па драбін- цах, каб сарваць яблыкі з дрэва. Спіна балела, ногі трымцелі. А цяпер сам на страсе чарапіцу папраўляе. «Нібы другое дыханне адкрылася. Відавочна, што мы вельмі мала ведаем як пра свой арганізм, так і пра пабудову су- свету наогул», — заключае 80-гадовы чалавек.

Цяпер ён будуе планы, як закончыць касметычны рамонт у астатніх пакоях, правесці ваду. Пакоі новы гаспадар хоча зрабіць прыдатнымі для жыцця. Раней жа тут быў пансіянат, дзе людзі адпачывалі, набіраліся сіл. У будучыні, лічыць ён, можна разглядаць такую магчымасць.

— Як вядома, найлепшы адпачынак—гэта перамена дзейнасці. Яшчэ разумныя людзі кажуць, што, калі ты лёг на канапу, ты пачаў паміраць. Жы- вы чалавек, пакуль рухаецца, пакуль робіць нешта патрэбнае. Вось паса- дзіла Эліза Ажэшка дуб, яе самой ужо сто гадоў няма, а дрэва расце. Мы ўсе яе ўспамінаем, таблічку прымацавалі. А я вырашыў у гонар 100-годдзя таго дуба пасадзіць дуброву са ста дубкоў. Мяне падтрымалі ў I савеце ветэра- наў, і моладзь, і райвыканкам.

Генрых Міхайлавіч вядзе мяне на месца былога саду. А тут ужо ўзняліся і шумяць роўна сто дубкоў. Іх добра відаць адсюль, ад старога ажэшкаўска- га дуба. Маладыя дрэвы, нібы дзеці яго, велізарнага, нагадваюць, што ўсё ў свеце ўзаемазвязана і добрыя спра- вы не знікаюць, а маюць працяг.

Яскевіч, С. “Я ратую яе, а яна-мяне” / Святлана Яскевіч // Звязда.  – 2015. – 27 кастрычніка. – С. 12.