Іншыя паўнатэкставыя базы даных краязнаўчага зместу >>> Людзі навукі нашага краю
Нарадзіўся ў снежні 1938 г. у в. Зарытава. Вучыўся ў Падлескай сярэдняй школе. У 1960 г. Закончыў філалагічны факультэт Мінскага педінстытута імя М. Горкага. Пэўны час працаваў у Ляхавіцкім раёне ў сістэме народнай адукацыі — спачатку завучам Куршынавіцкай, а затым дырэктарам Цыганьскай васьмігодак. Пасля заканчэння аспірантуры абараніў кандыдацкую дысертацыю (1972 г.). 3 гэтага года — на педагагічнай і навуковай рабоце ў Мінскім педінстытуце. 3 1977 па 1981 гг. — дэкан гісторыка-філалагічнага факультэта Гомельскага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны. 3 пераездам у Мінск сумяшчае працу дацэнта Белпедуніверсітэта імя М. Танка і дэкана факультэта перападрыхтоўкі педкадраў.
МАЁ ЗАРЫТАВА, або ПОГЛЯД ПРАЗ ГАДЫ
Гэты нарыс
— даніна ўдзячнасці маім продкам, далёкім і блізкім,
— споведзь-запавет сынам Аляксандру і Фёдару,
— знак павагі і пашаны аднавяскоўцам.
Згадкі маленства і роздум у сталасці
На мяжы трох раёнаў — Ляхавіцкага, Клецкага і Нясвіжскага – у першай палове XX стагоддзя ў акружэнні шматгадовых высачэзных ліпаў і таполяў затаілася невялікая вёсачка двароў на 25—30, але калі ўлічыць хутарскія сядзібы, то была гэта вёска (назавём яе старое Зарытава, у адрозненне ад сучаснага) даволі вялікая, сядзіб на 180, і, на цяперашні погляд, багатая. Тут я і нарадзіўся ў снежні 1938 года ў сям’і Ганны Іосіфаўны і Фёдара Антонавіча Гуліцкіх.
Мама паходзіла з вялікага роду па прозвішчы Бокшы. У прыватнасці, дзедам яе і бабуляй былі па мацярынскай лініі Ігнат і Дамяніся Бокшы, у сям’і якіх было пяць сыноў — Сеня, Коля, Майсей, Грыша, Алёша — і адна дачка Марта, якая дала жыццё маёй маме Ганне і стала маёй бабуляй па мацярынскай лініі. Род Бокшаў быў слынны перш за ўсё сваёй працавітасцю. Ён моцнымі каранямі быў звязаны з зямлёй, а бацькі і дзеці вызначаліся гаспадарскай хваткай. У савецкія часы Мікалай і Алёша трапілі ў кулакі: добра даглядамі зямлю, умела гадавалі жыўнасць, трымалі пчол, мелі дыхтоўныя будынкі, на сядзібах былі вялікія сады, нацэльваліся на добрыя эканамічныя перспектывы. Сеня і Грыша закончылі гімназію. Першы з іх, Сеня, стаў прафесійным чыгуначнікам, а Грыша некаторы час працаваў настаўнікам. Цікава, што чатыры сыны Ігната Бокшы ўзялі жонак з адным імем — Алена, а з Грышы пасмейваліся: застаўся халастым, бо не знайшоў, ці не хапіла яшчэ адной Алены. Мая бабуля Марта была замужам таксама за гаспадарлівым чалавекам з роду Стыкуцёў — за Язэпам (Іосіфам), у якога былі брат Пятрусь і тры сястры: Агап’я, Алена, Наста. Аднак замужжа бабы Марты было нядоўгім: Язэп загінуў у 1914 годзе на вайне, пакінуўшы на яе руках дачушку Ганну, якая стала маёй мамай. Так і жылі яны ўдваіх, пакуль не прыйшоў у 1935 годзе ў прымы мой будучы бацька Гуліцкі Фёдар Антонавіч.
У родзе Гуліцкіх сітуацыя была больш складаная. Дзед Антон і бабуля Кацярына па бацькоўскай лініі мелі двух сыноў — Фёдара і Івана і дзвюх дачок: першая Марыя памерла і другой дзяўчынцы далі імя Марыя (яна выйшла замуж за Сергіеню Грышу). Дзядзька Іван, ён жа мой хросны, рослы, прыгожы чалавек, аматар кнігі і музыкі, загінуў у 1945 годзе, вызваляючы Варшаву. У яе прыгарадзе на вайсковых могілках Фаляніца і пахаваны. У дасланым паведамленні напісана, што “памёр ад цяжкіх ран”. Калі я працаваў у Варшаве, яго магілу ўдалося адшукаць дзякуючы Даўгаполу Аляксею Андрэевічу, які быў сябрам майго хроснага і стаў афіцэрам Войска Польскага.
Так і вырас я са сваімі сёстрамі Аленай, Любай і братам Іванам, не ведаючы дзядоў ні па мацярынскай, ні па бацькоўскай лініі. А дзве бабулі, Марта і Кацярына, з замаладу засталіся ўдовамі.
Раздольна стаялі ў нас сядзібы адна ад адной і ў самой вёсцы, і асабліва на хутарах, бо не было той скучанасці, як, напрыклад, у Астрэйках, Канюхах, Шавялях, Жарабковічах, дзе суседнія дамы, гаспадарчыя пабудовы судакраналіся стрэхамі. Будынкі ранейшыя стаялі, як казалі ў вёсцы, у адзін шаронг, г. зн. па тыпу пагоннай забудовы, калі да хаты, дзе былі чысты пакой, часам спальня і кухня, прымыкалі сенцы, да іх пруменец-кладоўка, далей хлеў для жывёлы і захавання сена, саломы. Больш позняя забудова была вяночнага тыпу, калі двор набываў замкнутую форму, праўда, паміж будынкамі рознага прызначэння быў інтэрвал: хата з вокнамі на поўдзень ці ўсход, насупраць — хляўчук з адрынай, у якой захоўваўся сельскагаспадарчы інвентар, упоперак між імі ставілі другі хлеў-свінушок ці свіран. Пры выездзе на вуліцу была шматкветкавая агароджа з шырокімі варотамі і веснічкі. Побач выкапаны калодзеж з воратам, а ў каго — з ”жураўлём”. Абавязковым атрыбутам на кожнай сядзібе быў агародчык-палісаднік, дзе раскашавалі настурцыі, вяргіні, буялі язмін, бэз, чаромха. Пры хатах раслі сады, у каго 10—15 дрэў, а ў каго і да 40. Пачыналі зарытаўцы абзаводзіцца і пчоламі, асаблівым умельствам у пчалярстве вызначаўся Касцюк Ілья, у якога было больш за дзесятак вулляў.
Дзе была магчымасць, пры сядзібе ўладкоўвалі два падворкі, адзін чысты, бытавы, з веснічкамі-выхадам, зарослы вясной-восенню муравой, а другі падворак — гаспадарчы, праз які выганялі ў поле скаціну, падвозілі корм для яе і дзе ўтрымлівалі жыўнасць. А мелася гэтай жыўнасці нямала: гордасцю кожнага гаспадара быў конь, дагледжаны, укормлены, а поўсць аж блішчала на ім (добры гаспадар не выязджаў з двара, не пачысціўшы каня скрэблам — металічнай шчоткай). Забрынданы, брудны конь — прыкмета чалавека гультаяватага. Былі гаспадаркі, дзе трымалі і па двое коней. Кароў у большасці зарытаўцаў было па дзве, гадаваліся двое-трое свіней, каб закалоць пад Каляды і пад Вялікдзень ды яшчэ і прадаць. Бляялі ў катушках па 4—6 авечак (на воўну, на кажушкі, ды на мяса), гаргаталі па дзесяткі два гусей ды яшчэ качкі, індыкі, куры. Нішчымніцы, перакананы, зарытаўцы не ведалі. Не ведаюць і цяпер: працавітасць выручала іх спакон вякоў!
Успамінаюцца асобныя эпізоды і з часоў вайны 1941—1945 гадоў. У прыватнасці, у нашай вёсцы немцы не размяшчаліся, толькі зрэдку наведвалася ахова чыгункі з Жарабковіч. Прыходзілі яны выменяць ежу на якія-небудзь рэчы, часцей за ўсё на мыла, іголкі, губны гармонік ці што іншае. Грабяжом, падпаламі, іншай агрэсіўнасцю не вызначаліся. У вёсцы не было іх прыслужнікаў, не было і партызанаў. Таму ніхто з жыхароў Зарытава не быў спалены, расстраляны. На працаздольных жыхароў усё-такі накладвалася павіннасць: рамонт чыгункі і шараварка — рамонт-падсыпка грунтавой дарогі. Старэйшыя ўспаміналі і пасмейваліся, што былі такія здарэнні: хто-небудзь з прыйшоўшых на адпрацоўку гультаяваў, сноўдаўся з месца на месца, па-сучаснаму кажучы, сачкаваў. Тады немец-наглядчык падыходзіў і спадцішка, нечакана, без папярэджання перацягваў колькі разоў “гумай”. Для ўсіх астатніх гэта прычына для рогату, насмешкі, а ленаватаму трэба было панасіць сінякоў у палоску. Не шасталі немцы і па свінушніках, куратніках, не пераварочвалі кубельцы з салам.
Па начах наведваліся і “партызаны”. Мне, малому, запомніліся два іх “візіты”. У бабінага брата-халасцяка Грышы быў сярэбраны гадзіннік. Па яго і “заехалі” аднойчы цывільныя ўзброеныя людзі. Іншых рэчаў не ўзялі. Другі прыезд, перад Вялікаднем, таксама быў мэтанакіраваны: тата з мамай пашылі мне і сястры Лене абноўкі да свята (штаны, рубашку, шапку, сукенку), палажылі мне ў ложак пад сяннік, разлічваючы, што дзіця трывожыць ноччу не будуць. Аднак цырымоніцца з татам не сталі, сагналі і мяне, ператрэслі ложак і адзенне знайшлі. На плач мамы: “На што ж вам, партызанам, дзіцячае адзенне?” адказалі: “У нас тоже есть дети, а вы ещё сошьёте”. Заадно ў той раз прыхапілі святочныя вышытыя кажухі і некалькі вытканых мамай коўдраў. Цікава, што гэтыя рэчы адразу ж пасля вайны і выявіліся. А было гэта так. Павезла мама малоць зерне ў млын да Булатых у Мацылёўшчыну і там пазнала на мужчыне наш кажух, сказала пра гэта мельніку. Ён параіў: “Гэты чалавек з Даматканавіч. Звяжашся з ім — спаліць”. У Зарытаве лесу не было, таму часам нашы людзі хадзілі ў даматканаўскі лес у грыбы ці ягады.
Неяк ідучы па вёсцы ўбачылі, што ў адным двары сушацца нашых вяскоўцаў коўдры. Але памятаючы папярэджанне мельніка і начныя “візіты”, а яны працягваліся некаторы час і пасля вызвалення нашай мясцовасці, шуму не паднімалі, спробы вярнуць сваё дабро не прадпрымалі.
У сувязі з гэтымі абставінамі зацікаўлена сачыў за дыскусіяй- перапалкай у рэспубліканскім друку пра “Клецкае партызанскае падполле”. Даматканавічы — вёска Клецкага раёна.
У час вайны ў Зарытава прыбіліся некалькі сямей, знясіленых, абношаных, галодных, вашывых, са Смаленскай вобласці. Жылі яны ў хатах сялян, у прыстасаваных памяшканнях, дапамагаючы гаспадарам. 3 неахвотай вярталіся яны на радзіму пасля вайны, але час быў суровы: мясцовых жыхароў, хто даў прытулак бежанцам, сталі абвінавачваць як эксплуататараў, што скарыстоўваюць наёмную працу. Расставаліся са слязамі, але на гэтым кантакты і перапыняліся.
Вучоба мая пачалася ў 1945 годзе ў Зарытаўскай пачатковай школе, якая стаяла на ўсходняй ускраіне вёскі, куды і трэба было хадзіць-бегаць чатыры гады. Школка мела два класныя пакоі з круглымі, абшытымі бляхай печкамі. Але гэтая ўтульная школка ў хуткім часе згарэла, і давучвацца давялося ў хаце Даўгаполаў, якія як “багацеі” былі выселены ў Казахстан, а пасля вярнуліся дамоў, і ім (бабулі, маці і крыху старэйшай за мяне дачцэ Надзі) дазволілі жыць на кухні.
Школа працавала ў дзве змены са здвоенымі класамі: першы- трэці і другі-чацвёрты. Падручнікаў амаль не было, а сшыткамі служылі нейкія тапаграфічныя, чыстыя з аднаго боку карты. Настаўнікамі на той час былі выпускнікі трох- ці шасцімесячных курсаў у Нясвіжы, ды і мяняліся яны амаль штогод: у першым класе — Крупскі Аляксей Міхайлавіч, у другім-трэцім класах — Шэлех Надзея Кліменцьеўна, у чацвёртым — Чаркас Аляксей Аляксеевіч. Таму атрымаць добрыя веды, асабліва па матэматыцы, не ўсе змаглі.
Сямігодку заканчваў у вёсцы Грыцкавічы Нясвіжскага раёна, штодзённа адольваючы па 5 кіламетраў толькі ў адзін бок. У гэтай школе працавалі добра падрыхтаваныя настаўнікі: беларускую мову і літаратуру выкладала таленавітая Булаш Ніна Іосіфаўна, алгебру, геаметрыю — Малеш Мікалай Фёдаравіч. Тут праводзіліся цікавыя ранішнікі, вечары, і здаецца, тут упершыню мы ўбачылі кіно.
Сяброў-равеснікаў, апрача Кухарчыка Мікалая Міхайлавіча і Махнача Канстанціна Фёдаравіча, у мяне не было, ды і з гэтымі кантакты пасля васьмігодкі спыніліся. Першы паступіў у тэхнікум сувязі, другі — на курсы трактарыстаў, а я заканчваў сярэднюю школу. Таму “прыбіўся” ў сябры да старэйшых Мішы Кухарчыка, Колі Карповіча, Валі Касцюка. Вабіла да іх тое, што “статус” мой пры іх таксама павышаўся, я быццам бы станавіўся старэйшы, да таго ж былі яны хлопцы самастойныя, пявучыя, не брыдкасловілі.
Коля Карповіч у маладым узросце патануў у час сенакосу на далёкім балоце. Міша Кухарчык з дванаццаці гадоў стаў гаспадаром у сям’і, бо бацька яго, Піліп Іосіфавіч, загінуў у снежні 1944 года ў Добельскім раёне Латвіі. Міша адслужыў тры гады на флоце і ўсё астатняе жыццё працаваў у калгасе “Беларусь” шафёрам. Пабудаваў новую сядзібу ў новым Заратыве, выгадаваў дзвюх дачок, якім даў вышэйшую адукацыю. Дабрата, мяккасць гэтага чалавека былі незвычайныя: не магла нацешыцца яго ласкавасць маці Зося, не ведала з ім капрызаў ці грубасці жонка Надзя, не чулі дрэннага слова дочкі Аня і Тамара, не запарушваў ён вока нікому з вяскоўцаў. Болем абліваецца душа, калі бачыш яго партрэт на надмагільным помніку. Добрыя людзі чамусьці адыходзяць рана. Заўсёды рана!
Сярэднюю школу я наведваў ужо ў сваім раёне, у песеннай вёсцы Вялікае Падлессе. Хоць і далёка было хадзіць (аж 9 кіламетраў!), вучыцца стала цікавей: настаўніцкі калектыў, нават па сённяшніх педагагічных крытэрыях, быў магутны. Перш за ўсё тагачаснае кіраўніцтва школы — дырэктар Ус Іосіф Фёдаравіч і асабліва завуч Калацкі Іван Міронавіч — былі добра падрыхтаванымі гісторыкамі, удумлівымі педагогамі, здольнымі арганізатарамі і, што немалаважна, людзьмі памяркоўнымі і дасціпнымі. Настаўнікі, як на падбор, таленавітыя. Найбольш запомніліся філолагі: Байчык Алена Лаўрэнцьеўна — настаўніца беларускай мовы і літаратуры, Якаўлевы Лілія Васільеўна і Іван Еўдакімавіч — выкладчыкі рускай мовы і літаратуры, Мікуліч Аляўціна Міхайлаўна — географ, Сцяпура Іван Міхайлавіч — матэматык. Іх кругагляд, прафесійныя веды, нейкае тэмпераментна-палымянае выкладанне прыцягвалі, мабілізоўвалі, узвышалі нас. Думаю, што менавіта гэтыя іх якасці збіралі нас амаль з палавіны раёна і з суседніх вёсак Арда, Жылічы ў Падлескую школу: ні Жарабковіцкай, ні Сваятыцкай, ні Навасёлкаўскай, ні Начаўскай сярэдніх школ тады яшчэ не было. А час (1952—1955 г.г.) быў вельмі цяжкі: бацькам за працу не плацілі, а толькі налічвалі працадні, не мелі сродкаў справіць адзенне, закупіць падручнікі, наняць кватэру, не маглі ўзяць у калгасе каня падвезці да школы. I ўсё ж… у 1955 годзе з трох выпускных класаў было больш 10 медалістаў, а залічанымі ў тэхнікумы, ВНУ, былі вельмі і вельмі многія.
Зарытава — вёска з жыхарамі пераважна праваслаўнага веравызнання, якія хадзілі ў царкву ў Вялікае Падлессе або ў бліжэйшы Бярэзнік (так называецца ўрочышча з царквой на тэрыторыі Нясвіжскага раёна, паміж вёскамі Мацылёўшчына, Грыцкавічы і Дамашы). Некалькі сем’яў вызнавалі веру баптысцкую (Новікі, Глобажы, Касцюкі, Вашкевічы), набажэнствы праходзілі ў малітоўным доме, што стаяў паблізу могілак. Дом гэты вывезлі, здаецца ў Канюхі на школу, адразу пасля вайны.
Нас жа, дзяцей, сярэдняя школа выхоўвала ваяўнічымі атэістамі. А праводзілася гэта так. У дзень вялікіх рэлігійных святаў прызначалі працоўны нядзельнік. Напрыклад, у 1954 годзе на Вялікдзень павялі чысціць сіласныя ямы, якія былі непадалёку ад царквы. Мы, дзевяцікласнікі, пасноўдаліся каля гэтых траншэй з віламі, лапатамі, шуфлямі, граблямі, вымурзаліся ды насмяяліся з адной жыццёвай сітуацыі, удала разыгранай аднакласнікам Аляксеем Кумейшам.
Напомню, што Вялікдзень — гэта час разгавення, на стале шмат прысмакаў у тым ліку і мясных, ды яшчэ з хрэнам. На гэтым нядзельніку Аляксею, як і ўсім нам, не хацелася працаваць. I ён пастаіць то на адным месцы, абапёршыся на лапату, то ў другім, ды няспынна менціць языком. Пачырванеўшы ад злосці, падлятае да яго завуч Іван Міронавіч Калацкі: “А ты, Кумейша, что не работаеш?!”
— Хрэн пад грудзі падвярнуў, не магу нагнуцца, — на поўным сур’ёзе адказвае Аляксей.
Гамерычным смехам узрываецца ўвесь наш натоўп, не вытрымлівае і Іван Міронавіч. I тут жа дасціпна працягвае дыялог, праз смех дэманструючы строгасць:
— Дык адвярні свой хрэн і бярыся за работу!
А ў гэты час закончылася богаслужэнне, і нас, запэцканых, брудных, адпускаюць дамоў, насустрач па-святочнаму адзетым вернікам. Тыя паківалі галовамі, убачыўшы нас, а ў вачах дакор: навошта гэта глупства?!
Атэістычны зуд ужо браў пакрыху і нас, камсамольцаў. У царкве Вялікага Падлесся дзячком працаваў былы настаўнік Якуба Коласа па Нясвіжскай семінарыі Костка.
Паводле знешняга выгляду і адзення ён быў як дзве каплі вады падобны да Л. М. Талстога. Аднойчы, вяртаючыся са школы, мы сустрэлі дзячка і сталі распытваць пра вядомага пісьменніка, былога выхаванца. А пад канец размовы хтосьці ўздумаў прысароміць царкоўнаслужыцеля і задаў нетактоўнае пытанне ці папрок: як вам, настаўніку, не сорамна працаваць у царкве? Адказ-прыказка быў на радасць мясцоваму атэісту: “Служу не для Ісуса, а для хлеба куса”.
Калі гаварыць пра дабрабыт жыхароў Зарытава таго часу, то дастаткова спаслацца і яшчэ на такія тры факты. Першы: у вёсцы працавалі з поўнай загрузкай тры млыны-ветракі братоў Гаспадураў — Лукаша і Івана і Петрыка Таранды. Апрача таго, многія вазілі малоць збожжа ў суседнюю вёску Мацылёўшчына ў млыны братоў Булатых, а для лепшага памолу, дзе шатравалі спачатку зерне, пасля пытлявалі, адвозілі яго на паравыя млыны ў Гулічы, ці Міцькавічы або Карцэвічы Нясвіжскага раёна. Ды ўсюды восенню, зімой і нават вясной стаялі чэргі, у якіх мне даводзілася праводзіць час, падмяняючы тату. I яшчэ мяне бярэ неўразуменне, калі чую ці чытаю, што ў Беларусі не расце цвёрдая пшаніца, прыдатная для мучных і кандытарскіх вырабаў. Булкі, велікодныя пірагі, якія пяклі зарытаўцы да свята, былі мяккія, як пух, не чэрсцвелі тыднямі. 3 пшанічнай мукі выраблялі і макароны, і локшыну, выпякалі абаранкі і іншыя прысмакі.
Другі факт: у даваенны час у вёсцы працавалі тры кузні, а пасля вайны — толькі адна: не вярнуўся з фронту, загінуў у Добельскім раёне Латвіі 33-гадовы каваль Міхаіл Сямёнавіч Гаспадура, не ляжала душа да кавальскай справы ў Фёдара Махнача. Толькі ад раніцы да позняга вечара гудзеў горан ды вызвоньвала жалеза ў кузні караля кавальскай справы Ф. С. Кухарчыка. Пераняў, асвоіў гэтае рамяство Фёдар Сцяпанавіч ад бацькі, Сцяпана Сідаравіча, у якога было чатыры сыны, два з іх — Антон і Віктар, толькі перажыўшы дваццацігадовы ўзрост, загінулі на фронце пры вызваленні Прыбалтыкі. Наймаладзейшы Косця, атрымаўшы вышэйшую адукацыю, працуе на Рагачоўшчыне ветэрынарам. А Фёдар Сцяпанавіч, застаўшыся пасля цяжкага ранення на вайне пры бацьках, служыў зарытаўцам і калгасу бескарысліва і сумленна некалькі дзесяцігоддзяў. Чараваў ён над жалезам, быццам ювелір, з яго рук выходзілі лёгенькія і ўстойлівыя плугі ды сошкі-акучнікі, зграбныя бароны, сякеры ды сярпы, матыкі ды вілы. “Лячыў” гэты майстар і больш складаны інструмент, а пры калгасах і тэхніку. Удала каваў коней, акоўваў-аздабляў вазы і дзіцячыя каляскі. Ніводнаму чалавеку не адмовіў ён у дапамозе, хоць прыязджалі да яго і з суседніх вёсак. Мы, дзеці, часта круціліся каля яго: і цікава было глядзець на яго работу і вырабы, і падвесяліць-пажартаваць з намі, падшыванцамі, ён умеў хітра і далікатна, і веласіпеды рамантаваў не аднаму. I, здаецца, ніякай аплаты не патрабаваў, ні чаркі не вымагаў, а толькі ўспамінаў-прыгаворваў: “А помніш, ты ж мне памог!” Аўтарытэт гэтага чалавека непераўзыйдзены нікім з вяскоўцаў!
Трэці факт: у кожнай гаспадарцы як сведчанне дабрабыту стаяла гумно. Пабудаваць бедны чалавек гумно не мог, бо лесу свайго ў нас не было, і яго куплялі і перавозілі коннай цягай кіламетраў за 50—70, а на сохі выкарыстоўваліся 8—10-мятровыя бярвёны. Гумно будавалі, бо мелі патрэбу складваць у ім неабмалочаную збажыну — жыта, пшаніцу, ячмень, авёс, грэчку, а таксама харч для жывёлы — канюшыну, сена, сырадэлю. Салому на подсціл захоўвалі на прыгуменнях у стажках.
Амаль пры кожным гумне ў сярэдзіне 30—40-х гадоў былі конныя прывады, па-мясцоваму манежы, што прыводзілі ў дзеянне малатарні: былі і свае ручныя веялкі. На час малацьбы незаменнымі памочнікамі былі дзеці: у сямі-васьмігадовым узросце паганялі коней, падросшы, падцягвалі і падкідвалі зверху з застаронкаў падавальшчыкам снапы ці адграбалі ад малатарні цёпленькае зерне. На кулі, якія ішлі на стрэхі, малацілі ўручную, каб салома была простая, роўненькая. Яшчэ прыцемкам восен- ню ды зімой вёска абуджалася ад перастуку: то ў адным гумне, то ў другім рытмічна гупалі па два-тры цапы. Да снедання мужчыны стараліся прагнаць-абмалаціць хоць адзін пасад — рассцеленыя на таку адзін пры адным на ўсю даўжыню гумна снапы. 3 гадоў 8—9 я быў далучаны да гэтай нялёгкай працы: тата зрабіў па маіх гадах і сіле цапок і паклікаў малаціць з ім на пару. Успамінаю, што не мог дачакацца раніцы, а пасля з гордасцю ішоў за бацькам з гумна на снеданне, цаляючы нагамі ў яго сляды, каб выглядаць сталым мужчынам.
Тата не ленаваўся зімовымі доўгімі вечарамі зрабіць для мяне, малога, касу, грабелькі. А з гадоў 12-ці давялося брацца за гэты рыштунак па-сапраўднаму: пачалася калектывізацыя, а тата не хацеў уступаць у калгас, таму сельсавецкае начальства вырашыла аб’яднаць яго гаспадарку, зямельны надзел і бабулі Марты ў адну, каб пасля па колькасці зямлі падвесці пад кулацкую і ўчыніць звычайную на той час расправу. 3 гэтай мэтай цікавалі-падглядвалі актывісты, ці будзе бацька працаваць на цешчыным полі, а калі будзе, то вось доказ, повад для аб’яднання. Таму і адсылалі мяне бацькі на бабуліна поле на дапамогу ёй, пажылой жанчыне. I да сённяшняга дня помню, як мы, старая і малы, пеставаліся, косячы даўжэзную і пакручаную канюшыну.
Маленства ўспамінаецца з адной неадступнай думкай-захапленнем: якая працавітасць і мудрасць спалучаліся ў нашых продкаў і іх былым укладзе жыцця?! Руплівасць бацькоў па-сучаснаму, іх прыклад прыахвочвалі да сур’ёзнай справы з дзяцінства: спачатку малыя прыглядалі за малодшымі, падросшы, насілі дровы, зімой палілі печку-грубку, з вясны да восені апекаваліся над курамі, гусямі, індыкамі, качкамі, для якіх скублі траву, прыносілі зелле з праполатых градак, крышылі, абмешкавалі з паранай бульбай і мукой, падсыпалі зерне. А ў сем-восем гадоў выганялі на поплаў кароў, авечак, прывязвалі іх на ланцугах, а пасля бегалі перавязваць, падпускаючы бліжэй да свежай травы: адначасова назіралі, каб свойскія птушкі не рабілі шкоды сваім і суседскім пасевам, агародам. У спёку палівалі грады, дастаючы з калодзежа дзесяткі вёдзер вады. Прыкладна ў такім узросце ў суботу ды перад святамі нам даручалі збіць масла: мама запраўляла смятанай бойку, а мы, дзеці, падоўгу шлёпалі білам-калатоўкай, пакуль на кійку паявяцца крошкі масла, каб пакаштаваць-лізнуць ды здаць маме гатовую галачку-галушку масла. А бывала, што бойку запраўлялі і па два-тры разы. Тады радасны імпэт праходзіў, а рукі млелі ад стомы.
У перадсвяточныя дні клопатаў прыбаўлялася: павымываць падлогі, павымятаць двор, вуліцу насупраць сваёй сядзібы, пасыпаць дарожкі жоўтым пясочкам. Дарэчы, гэтая звычка ў маіх землякоў захавалася і цяпер: едзеш па Патапавічах, Зубелевічах, Зарытаве — мятуць-выграбаюць людзі двары, вуліцы, завулкі. I перад кожным домам — кветкі, з ранняй вясны да позняй восені. На жаль, пры новых шматкватэрных дамах часцяком не ўбачыш ні плота, ні кветкі. Толькі каровы чухаюцца бакамі аб вуглы.
3 маленства дзяцей далучалі не толькі да хатніх абавязкаў, да сельскагаспадарчай працы, але прывучалі і да бытавога рамяства. У нашай сям’і амаль культавым занятам на познюю восень і ўсю зіму было ткацтва. Мама ткала палотны на бялізну, пасцелі, шарачок на верхняе адзенне як па абавязку, а для душы, нейкіх, відаць, эстэтычных патрэб кожную зіму ставіла кросны і ткала ўзорыстыя ручнікі — набожнікі, посцілкі-перабіранкі і нават ходнікі-дарожкі. Да гэтага далучала і нас, дзяцей, перш за ўсё старэйшую ў сям’і дачку Алену, пазней — Любу. А маім заняткам было насукаць цэвак ды паварочваць пры складаных узорах дошчачку каля нітоў. I сёння ў кожнага з чатырох дзяцей у кватэрах пераліваюцца пры святле рознакаляровыя коўдры- перабіранкі, ручнікі. За калгасным часам, не маючы льну, мама з дочкамі цалкам пераключылася на вышыванне, вязанне: аздабляла і ручнікі, і абрусы, і настольнікі, і прасцінкі, і навалачкі, стварала нават карціны, што і цяпер упрыгожваюць сцены. Гэты занятак перанялі і абедзве дачкі.
У таты таксама рукі не ведалі спакою і адпачынку: меў добрую скураную збрую, аздобленую меддзю ці то бронзай, сам рабіў і меў вазы-калёсы рознага прызначэння (для вывазкі гною, для перавозкі сена, канюшыны, снапоў, для выезду на кірмаш), падрыхтаваў загатоўкі для брычкі, але калгас адабраў каня, і мара засталася нерэалізаванай. Абое — і тата, і мама — самі шылі штодзённае адзенне і для сябе, і для дзяцей.
Пры такім укладзе жыцця не было патрэбы ні ў якім прымусе: радавала першая цыбуліна, радыска, збітае масла, у шчаслівым чаканні круціліся дзеці каля заколатага кабанчыка, калі яго смалілі, мылі, свежавалі. Ведалі, што перад Вялікаднем на сонцы на шастку пад страхой будуць ружавець паляндвіцы, падсушвацца пудовыя кумпякі, звівацца кольцамі каўбаска. У такі час з многіх двароў цягнула пахучым ядлоўцавым дымком ды водарам падсмажанага мяса: то разбітныя гаспадары рабілі сямейнікам і гасцям пачастунак—вяндліну. А тым часам хтосьці са старэйшых “плакаў”, тручы ды падфарбоўваючы чырвоным бурачком хрэн ці заварваючы гарчыцу. Вядома, не кожны дзень спажываў селянін такую смакату, але Свята было Святам. Ды і ў буднія дні на цяжкіх работах было чым падмацавацца аратым, касцам, жнейкам, малацьбітам. Ашчаджаліся і для гасцей такія прысмакі: шчодра іх выстаўлялі на стол на радзінах-хрэсьбінах, на вяселлях. Што да жалобнага стала, то за ім не раскашавалі ні ў ядзе, ні ў выпіўцы, не “гудзелі”, як цяпер. Жалоба была жалобай.
Восеньскімі і доўгімі зімовымі вечарамі, ухадзіўшыся па гаспадарцы, дзяўчаты і маладзіцы збіраліся на вячоркі. Пасядзелкамі ці пасядзенькамі іх у нас не называлі і слоў такіх у лексіконе зарытаўцаў не было, бо ўсе ішлі са сваім заняткам: большасць прала кудзелю, некаторыя плялі кручкамі-шыдэлкамі карункамі, спіцамі-пруткамі вязалі світэры-швэдры, вышывалі каляровымі ніткамі-горанем, часам дралі пер’е. Адначасова… песня змяняла песню да самай раніцы, папрадухі ласаваліся марожанай калінай, яблыкамі, свежымі і сухафруктамі. Не абходзіліся вячоркі і без хлопцаў, якія звычайна “рэзаліся” ў карты, прыдумвалі дасціпныя жарты, арганізоўвалі, прывёўшы музыку, непрацяглыя танцы, разыгрывалі адзін аднаго, спадцішка выпускалі злоўленых пад страхой вераб’ёў.
Працяглыя гулянні адбываліся, калі пачыналіся Каляды: вечарамі ў гэты перыяд не працавалі! Пералівістым звонам абуджалі наваколле шумакі-бомы на Масленіцу: дзяцей бацькі каталі на санках, а падлеткі, аглядваючыся па баках (ці бачаць жа людзі?!), самі, без старэйшых, кіравалі коньмі, імкліва ўздымаючы снежны пыл.
Дарэчы, песні гучалі і летнімі вечарамі, у часы сенакосу і жніва, калі моладзь збіралася адпачыць. Ліліся песні з розных бакоў. У вёсцы выводзіла чароўную мелодыю Ганна Варановіч, наша суседка з доўгай чорнай касою, амаль з профілем грэчаскай багіні:
Пасею гурочкі
Нізка над вадою,
Сама буду паліваці
Дробнаю слязою…
3 урочышча Падліп’е даносіліся юнацкія галасы. Мае старэйшыя сябры — Міша Кухарчык, Коля Карповіч, Валік Касцюк — сугучна выводзілі:
I сюды гара, і туды гара,
Паміж тымі гарамі крутымі
Усходзіла зара.
Гэта не зара — дзяўчына мая,
Сама руса, вочы чарнабровы.
Па ваду ішла
3 урочышча ”Тракт” чулася сумнаватае:
Ой, за гаем зеляненькім
Брала ўдова лён драбненькі.
Там Васілька сена касіў,
Тонкі голас пераносіў…
Гэтая пераклічка не сціхала да світання.
У сувязі з гэтым успамінам, хочацца запярэчыць тым, хто сёння палохае фермераў-аднаасобнікаў тым, што сяляне не мелі “оплачиваемого отпуска, работали с утра до ночи”. Глупства гэта, газетная прымітыўная пісаніна і афіцыйная балбатня. Селянін, закончыўшы ўборку бульбы, засеяўшы палі азімымі, спарадкаваўшы ўраджай, з сярэдзіны лістапада да красавіка быў у ціха-лагодным адпачынку: кіне сена, канюшыны каровам, авечкам, усыпле аўса, сечкі, абмешанай мукой, каню падправіць збрую ці спляце кош. I ўся яго праца ў гэты час. Ні наглядчыкаў, ні трохпавярховых матаў, ні ванючай ватоўкі, ні гумовых сырых ботаў – сучасных атрыбутаў сельскагаспадарчай вытворчасці. Жанчынам, праўда, даводзілася цяжэй: трэба дагледзець-накарміць, абмыць сямейнікаў, падрыхтаваць корм свінням, курам, гусям. Але столькі разбітых раматусам, палеартрытам, грыжамі жанчын, як нашы бабулі і маці, вёска ўсё ж не бачыла.
Дастатак у сем’ях падтрымліваўся разумным ладам жыцця і ў ядзе: мясаед змяняўся пастом, калі ачышчаўся і абнаўляўся арганізм, свяжэў і набіраўся сілы земляроб. Не знясільвалі сябе сяляне п’янствам, хоць самагонку гналі, відаць, усе і пры паляках, і пры немцах, і асабліва пры саветах, калі гэта з’ява набыла масавы характар, бо самагонам можна было адкупіцца ад участковага, каб не здзіраць скуру са свінні і не здаваць дзяржаве, ад фінагента за неабкладзеную падаткам яблыню ці грушу, падпаіць брыгадзіра, каб даў каня паехаць на кірмаш ці па дровы, пачаставаць старшыню, каб выпісаў лесу ці шыферу. Гарэлка-самадзелка выручала і тады, калі актывісты накладвалі падвойны ці трайны натуральны падатак, таму што вёска, сельсавет або раён у цэлым не выконвалі план: ёю ўлагоджвалі і раённае начальства, якое наязджала агітаваць за падвоеную-патроеную дзяржаўную пазыку. Самі ж мае землякі ніколі не злоўжывалі алкаголем. Помню, як жаніўся наш сусед Бурак Іван Герасімавіч з Парасевіч Марыяй Сяргееўнай, як выходзіла замуж прыгажуня-суседка Варановіч Ганна Рыгораўна за майстра-каваля Кухарчыка Фёдара Сцяпанавіча. На іх вяселлях на кожным стале стаяла па кілішку на грамаў 30-50, якія без “чокання” перадаваліся па крузе. У вёсцы на тыя часы былі толькі два аматары выпіць — столяр і шавец. А выпівалі яны толькі тады, калі здавалі вялікі заказ. I гэта на 180 двароў! Дзесьці з 60-х гадоў, прыязджаючы ў сваю вёску, усё часцей і часцей сустракаў п’яных пастухоў даглядчыкаў, падвозчыкаў шафёраў, трактарыстаў. Цяпер, у канцы 90-х, п’юць мужчыны, падпітыя жанчыны даюць кухталёў ціхмяным мужам, вясковыя дзяўчаткі сустракаюць наезджых кавалераў, “гудзяць” і шукаюць прытулку для ўцех, залазячы ў чужы дом праз выдраныя з акон шыбы. Аматара выпіць цяпер убачыш амаль у кожнай хаце. Што стала з табой, мая вёска, за паўстагоддзе?!
Не чуў я і матаў да пачатку калектывізацыі ад аднавяскоўцаў. Гэтую звычку яны, як мне здаецца, прывезлі, вярнуўшыся з вайны ды пасля перанялі ад актывістаў — прадстаўнікоў раёна, якія “дапамагалі” падпісвацца на дзяржаўную пазыку (па-руску заём), выконваць збожжа-мяса-сенапастаўкі і аператыўна ствараць калгасы. Дзейнічалі гэтыя памагатыя, як правіла, ноччу, размахваючы кулакамі перад тварам незгаворлівага гаспадара, а часам і пісталетам. Не ласкай і спачуваннем супакойвалі яны і мяне з сястрой, калі мы пачыналі са страху галасіць за сцяной, баючыся за тату. Заканчвалася тая дапамога тым, што бацьку як бы крыху змяншалі гэты дадатковы падатак, а на стол выстаўлялі гарэлку-самагонку, кумпяк, сала, каўбасу. I так да світання.
Далучанасць з маленства да працы на сваёй гаспадарцы захавалася ў людзей на ўсё наступнае жыццё. У зарытаўскі калгас, які назвалі “Победа”, людзі ў большасці сваёй уступалі пад прымусам, а сродкі былі розныя, напрыклад, забралі добрую зямлю пры доме, а далі за два-тры кіламетры запушчаную няўдобіцу, куды не ўлезці да лета з плугам; некаторыя задыхаліся ад непамерных падаткаў. Мы ж на той час будавалі хату, а цясляр з вёскі Шавялі, па мянушцы Кароўка, без чаркі не браўся за сякеру. Таму і гналі для яго самагонку. За гэтым заняткам і застаў тату ўчастковы з калгаснымі актывістамі. Выйсце з гэтай сітуацыі магло быць такое: ідзі ў калгас або садзіся ў турму… “Выбраў” тата калгас, бо яго ўжо ўсё роўна не мінеш. Здаў усё, што было: і цялушку, і авец, і ўвесь інвентар, а развітваючыся з конікам Буланым, аж плакаў. Пасля падбягаў у канюшню падкарміць. Але не ўбярог: коніка ўходалі на другім ці трэцім месяцы калгаснага жыцця. Перагрузіўшы сані, прывезлі дровы, а зморанага, спацелага каня напаілі сцюдзёнай вадой. Так не стала былой бацькоўскай радасці: выгадаваў з маленькага жарабяці, выняньчыў на ўласных руках!
Многае ў калгасным укладзе выклікала недаўменне. Невялікую ферму з чатырох ці пяці дзесяткаў кароў ды некалькіх коней не маглі пракарміць зіму. Здзіралі з сялянскіх гумнаў стрэхі і, нават не зрэзаўшы старую салому на сечку, кідалі жывёле на корм. Вясной яна ўжо не трымалася на нагах, таму падвязвалі ў стойлах вяроўкамі. Бярвёны з гумнаў часткова скарысталі на кароўнік, канюшню, а большасць пайшла на паліва ў лакаматыў, які прыцягнулі ў Жарабковічы для выпрацоўкі электрычнасці. Прывады-манежы, малатарні білі молатамі на металалом, за які набылі першы тэлевізар у аб’яднаны ўжо калгас з зарытаўцаў, жарабкоўцаў, гулічан, астрэйкаўцаў, канюхоўцаў, яцкаўшчан па назве “Беларусь” на чале з П. П. Бычковым. Невыносна было чуць, як раўлі галодныя каровы, іржалі ад бяскорміцы коні. Балюча было глядзець селяніну, як гінула яго дабро, здабытае потам за нялішнія грошы, як гарэла людская праца, а з ёй і чалавечая мара — надзея на добрае жыццё.
Варварскія адносіны былі не толькі да інвентару, жывёлы, іншай маёмасці, але не па-гаспадарску па камандзе з самага верху выкарыстоўвалася зямля. У першыя калгасныя гады была цвёрдая ўстаноўка на вырошчванне кок-сагызу, пад які адвялі лепшыя землі, кінулі на догляд усіх жанчын і падлеткаў, а атрымлівалі восенню “пшык”: ні ўраджаю, ні аплаты на працадзень. Тут мы і засвоілі першую калгасную прыпеўку: “Дзякуй Сталіну-грузіну, што абуў нас у рызіну”. У ранейшыя часы насілі мае землякі суконныя тужуркі восенню, зімой светла-жоўтыя ці цёмна-карычневыя кажухі, ялавыя, хромавыя боты, шарсцяныя валёнкі. За калгасным часам канчаткова перайшлі на ўсесезонныя ватоўкі-фуфайкі і гумавыя боты на будзень, а ў святы — на плюшаўкі ды кірзачы.
Пасля ўзяліся вырошчваць табак. Сеялі, даглядалі, а мы, дзеці, абломвалі лісце, нанізвалі на шнуркі, развешвалі ў гумнах сушыць, затым згортвалі ў скруткі-трубкі, спавіваючы іх шпагатам. Пасля настаў час кукурузы. Яе высяваюць і цяпер, і служыць яна добрай справе, бо побач з ёй растуць на палях і канюшына, і цукровыя ды кармавыя буракі, і рапс. А тады — толькі кукуруза. Каралева палёў!
Дзіцячая праца, апрача названай (праполка, акучванне бульбы, збор агуркоў, памідораў, кабачкоў, патысонаў) у першыя калгасныя гады выкарыстоўвалася вельмі шырока па розных прычынах: па-першае, трэба было падмяніць маму, калі яна мыла бялізну, пякла хлеб або даглядала хворае меншае дзіця, па-другое, спадзяваліся што-небудзь зарабіць, каб сабрацца ў школу.
Дзіцячая праца, на жаль, практыкуецца і сёння. Яе прымітывізм (падборка бульбы за капалкай-трасуном, збор камення) навыкаў якіх-небудзь фізічнай працы не дае, працавітасць не выхоўвае. Думаецца, што такі занятак мае адваротны эфект, выклікае “отторженне” ад вёскі, ад сельскіх гаспадарчых клопатаў. Па-трэцяе, было і ўсведамленне, што бацькам цяжка, яны разрываюцца паміж калгаснай працай і сваёй гаспадаркай.
Сёння не паддаецца ўяўленню, што жанчыны на лужках-балацявінах на нашым поплаве ці каля Лук’янавых дзяўблі мёрзлы грунт, крыгі накатвалі на сані, а мужчыны, пакурваючы самакруткі, правілі коньмі, нагружаны “торф-угнаенне” перакульвалі, падвярнуўшы каня ў аглоблях… Позняй восенню, а ўборка працягвалася і ў лістападзе, адубелымі рукамі выграбалі мокрую бульбу з пырнікавых скібаў, прыхоўвалі ў кустах па вядзерцу, каб ноччу прыйсці ды забраць. А за імі яшчэ і палявалі на конях ці то вартаўнік, ці брыгадзір, ці нават вышэйшае начальства.
Жанчыны-жанчыны, толькі вы маглі вытрымаць ваеннае ліхалецце без мужоў і сыноў, гэта вы вынеслі такі цяжкі груз безаплатнай калгаснай працы, гэта вы здолелі падняць сваіх дзяцей, даць ім адукацыю і ад безвыходнасці справадзіць у горад! За гэта вы заплацілі сваёй маладосцю, дачаснай старасцю, мноствам хвароб. А ўзамен?! Адзінота і чаканне, чаканне і адзінота…
Такое варварства спадарожнічала калгаснаму жыццю пастаянна ў канцы 40-х, на працягу 50-х і нават на пачатку 60-х гадоў, пакуль замест пасляваенных недавучак і партыйных дэмагогаў калгас не ўзначалілі кваліфікаваныя спецыялісты, дбайныя гаспадары, чалавечныя кіраўнікі. Добрыя ўспаміны чуеш і цяпер пра былога старшыню Бокача Аляксандра Іосіфавіча, які пабудаваў жывёлагадоўчы комплекс, заасфальтаваў вёскі, навёў парадак у аграрным сектары, жывёлагадоўлі, на машынным двары, рашуча ваяваў з п’янствам і забяспечыў ці не найвышэйшую аплату працы калгаснікаў у сваёй гаспадарцы параўнаўча з іншымі. Яшчэ найбольш таленавіта павёў калгасную справу на ўсіх напрамках наступны калгасны важак Бусько Віталій Іванавіч. Прыхільнасць калгаснікаў заваяваў ён і як дбайны гаспадар, і як вельмі чулы да патрэб насельніцтва чалавек… Гэта ён узяў “на буксір” пастаянна запушчаны калгас “Савецкая Беларусь”, пагасіў яго даўгі, істотна павысіў дабрабыт калгаснікаў.
Калі гаварыць пра менталітэт аднавяскоўцаў, кажучы па-сучаснаму, то да старэйшых, да бацькоў дзеці ў вёсцы звярталіся толькі на Вы, а хлопчыкі, вітаючыся, як і пажылыя, прыпадымалі за казырок шапку. Тых, хто парушаў гэту традыцыю, людзі між сабою асуджалі-абгаворвалі, называючы пустадомкамі або керкамі (па мянушцы аднаго распуснага, гультаяватага, негаспадарлівага вяскоўца). Не толькі шчырая ветлівасць характарызавала маіх землякоў-зарытаўцаў ды і ўсіх ляхавічан: і астрэйкаўцаў, і жарабкоўцаў, і падляшан, і куршынаўцаў — усіх. Але асаблівай ветлівасцю, мне здавалася, вызначаліся землякі-каталікі з Патапавіч, Зубелевіч, Сваятыч, Мядзведзіч.
Чэснасць землякоў можна ацаніць па такой традыцыі: у вёсках ніводзін гаспадар не меў складаных замкоў, хоць яны і прадаваліся ў той час. Выходзячы з дому, ставілі палачку паміж дзвярамі і вушаком; калі адлучаліся надаўжэй, накідвалі клямку на прабой і ўтыкалі ў яго дубчык, трэску; ад’язджаючы на доўгі час з двара, закрывалі дзверы засаўкай, працягваючы руку праз акен- ца ўнутр сяней, калі хто і чапляў замок, то ўся вёска ведала, што ключ ад яго пад ганкам ці побач, прыложаны каменьчыкам альбо цаглінай. Скажыце, людзі: ці можна сёння так пакінуць хату, кватэру, двор?! Дзе за паўстагоддзе дзелася тая ветлівасць, чэснасць, што рабіла чалавека Чалавекам? А землякі на той час не мелі ні сярэдняй, ні вышэйшай адукацыі, не слухалі партыйных прапагандыстаў, не бачылі лектараў таварыства “Веды”, амаль не чыталі газет, а ў нас тады яшчэ і не слухалі радыё, за выключэннем адзінкавых у вёсцы дэтэктарных прыёмнікаў. Бацькі, бацюшкі ці ксёндз з усім выхаваннем спраўляліся самі, бо іх словы падмацоўваліся справай і не было хлусні, двурушша ў выказваннях і справах, пустазвонства, што пазней паліліся праз газеты, радыё і тэлебачанне пра недалёкае светлае будучае, якое паводле праграмы КПСС павінна было наступіць з пабудовай камунізму на пачатку 80-х гадоў нашага стагоддзя. Сёння варварства ў краінах былога СССР, хіба за выключэннем краін Прыбалтыкі, набыло на мой погляд, усеабдымны размах. Толькі некалькі назіранняў: атрымаў ключы ад новай кватэры, больш-менш прыстойнай паводле праекта, але ўсё зроблена абы з рук: не замацаваны разеткі, абы-як прыбіты плінтусы, ледзь начэплены дзверы, не закладзены ўцяпляльнік вакол дзвярных і аконных блокаў. Такія адносіны да працы ў будаўнікоў. Праз паўтара месяца пасля засялення ўжо было выбіта, выкрадзена шкло з акон і дзвярэй на ўсіх 12-ці паверхах лесвічных і ліфтавых пляцовак, разламалі ўваходныя дзверы разам са зманціраванай ахоўнай сістэмай “Сезам”, ліфт ператварылі ў туалет, спалілі кнопкі ў ім, раскурочылі таблічкі-інструкцыі. Гэта 90-я гады XX стагоддзя, гэта — мае суседзі па кватэрах і іх дзеці, якіх мы лічым сваёй апорай у старасці. Дзе яшчэ, у якой краіне сканцэнтравана такая разбуральная сіла? Да чаго прывядзе яна грамадства? Для мяне відавочны рэгрэс у людскіх адносінах, дэградацыя чалавека ў маральным і інтэлектуальным сэнсе. Гэта толькі дадатковае пацвярджэнне мясцовымі прыкладамі заклапочаных вывадаў, зробленых расійскімі акадэмікамі Дзмітрыем Сяргеевічам Ліхачовым і Мікалаем Мікалаевічам Скатавым, якія на ўвесь голас заявілі пра “дегуманизацию н деинтеллектуализацию ( проще сказать — поглупление”) нашага грамадства, дзе ракавую ролю адыграла “денационализация школы”. Сама з’ява дэградацыі асобы і грамадства была заўважана і Іванам Буніным, і Міхаілам Булгакавым, і Андрэем Мрыем, якія стварылі запамінальна-ўражлівыя і злавесныя вобразы шкондзераў, шарыкавых, самасуяў і іншых тыпаў, што сталі масавымі ў грамадстве.
Успаміны юнацтва і турботы сучаснасці
Мая будучая прафесія вызначылася без ваганняў, сама сабой: беларускае аддзяленне філалагічнага факультэта Мінскага педагагічнага інстытута. На той час трэба было здаць аж 6 уступных экзаменаў, і пераадолець гэты бар’ер удалося з першага заходу. Толькі дзесяць гадоў прайшло пасля вайны. Адзіны корпус на вуліцы Савецкай, 18 з прыстойна аформленым фасадам і абляцелай тынкоўкай на тылавых сценах. А ўнутры віравала маладое студэнцкае жыццё. У аўдыторыях пераважала вясковая моладзь з усёй Беларусі. I вось першыя лекцыі.
У студэнцкія гады таксама была вялікая фізічная нагрузка: трэба было неяк самазбяспечвацца і адзеннем, і харчаваннем. Да стыпендыі і дзесяці-пятнаццаці рублёў, прывезеных з дому, з хлопцамі шукалі дадатковы заробак: на халадзільніку па вуліцы Захарава разгружалі па 2—3 вагоны з бочкамі селядцоў, свіныя тушы, на фабрыцы “Камунарка” цягалі 80—100-кілаграмовыя мяшкі кубінскага цукру, загружалі вагоны скрынкамі цукерак. Менавіта гэты занятак быў найбольш да душы: і скрынкі не вельмі цяжкія, і паласавацца можна неабмежавана, ды кладаўшчыкі, шкадуючы нас, танкашыіх і стомленых студэнтаў, дазвалялі ўзяць з сабой нават шакаладных цукерак.
У час летніх канікулаў зарабляць даводзілася на адзенне. Пасля першага курса ў групе з супрацоўнікам Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа кандыдатам філалагічных навук Іванам Ігнатавічам Крамко абследавалі ў дыялекталагічнай экспедыцыі вёскі Прудок, Рудню Гарбавіцкую, Ужынец у Калінкавіцкім раёне і Заспу ў Рэчыцкім раёне. Сабраныя матэрыялы і ўвайшлі ў “Дыялекталагічны атлас беларускай мовы” (Мінск, 1963). Пасля другога курса — праца ў піянерскім лагеры ў Зялёным пад Мінскам. А ў 1958 годзе, пасля трэцяга курса, апынуўся са студэнцкім атрадам аж у саўгасе “Ламаносаўскі” Рузаеўскага раёна Какчатаўскай вобласці. Паездка цяжкая: і ў фізічных адносінах, і ў маральных. Везлі ў “цялятніках” — грузавых вагонах, у летнюю спёку, без нармальнага забеспячэння вадой, без нараў і пасцеляў, з вядром-парашай за занавескай. Прыпынкі рэдкія, харчаванне раз на суткі ў салдацкіх сталовых. Пасля Мінска, Баранавіч, Маладзечна, Стаўбцоў уразілі брудам, неахайнасцю Казань, Уфа, Пенза, немагчыма было купіць і што-небудзь перакусіць (ратавала беларускае сала!). А душу развярэдзілі Уральскія горы, якія праязджалі якраз на світанні, раніцай. На скале ярка высвечваўся велічэзны партрэт Сталіна, а на іншых скалах былі відаць тысячы надпісаў, подпісаў гулагаўцаў-смертнікаў. Пра гэта можна было ўжо гаварыць пасля развянчання культу асобы. Узрушэнне ад такога відовішча, відаць, не пройдзе ніколі!
На месцы, у саўгасе, таксама не ўсё было зразумелым: мора найноўшай магутнай тэхнікі, шматгектарныя магільнікі трактараў, бульдозераў, аўтамабіляў, камбайнаў. А ў нас, на Ляхавіччыне, тузаліся-буксавалі трактары ХТЗ, ЧТЗ, аўтамабілі-паўтаратонкі. Пазней, падчас уборкі, убачылі даўжэзныя капцы-горы пшаніцы пад адкрытым небам. Ведаючы, як селянін на каленях веяў кожную жменьку зерня на таку, балюча было глядзець на такое багацце і адначасова такую безгаспадарчасць. Ацаніць тую дапамогу Казахстану не магу, бо займаліся бессэнсоўнай справай: да ўборкі капалі калодзеж, заглыбіліся на 8—9 метраў, не дасталі вады, хоць гэта было вядома з самага пачатку, і засыпалі, звозілі-сцягвалі салому ў кучы, затым палілі, палохаючы і знішчаючы суркоў. Праўда, крыху нарыхтавалі сена на беразе Ішыма, ды грузілі зерне на машыны. А на заробкі ўдалося справіць і пальто, і касцюм, і іншую драбязу. Але з усёй паездкі ўразіла запушчанасць вёсак, пасёлкаў, гарадоў і амаль нераспрацаваных палёў роўных, прасторных, шырокіх, у цэнтры Расіі.
3 кожным курсам вучобы ў педінстытуце ступенькі станавіліся больш крутымі і высокімі, мера патрабавальнасці ўзрастала. На трэцім курсе — “Гістарычная граматыка беларускай мовы”, а выкладаў яе і педагог, і навуковец ад Бога — Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі. Высокаадукаваны, абаяльны, інтэлігент з вялікай літары, ён жыў беларускай мовай, культурай, гісторыяй. На вачах сваіх выхаванцаў ён стаў доктарам філалагічных навук, прафесарам, Заслужаным дзеячам навукі, членам Саюза пісьменнікаў Беларусі. Сфера яго інтарэсаў — і фанетыка, і лексікалогія, і гісторыя мовы, і асаблівая любоў — фразеалогія. Такія адносіны да абранай спецыяльнасці ён выхоўваў у многіх пакаленняў студэнтаў (амаль 30 гадоў загадваў кафедрай беларускага мовазнаўства), такі тэмп задаваў і выкладчыкам кафедры, і аспірантам, і студэнтам.
Апантанасць загадчыка кафедры беларускай мовы Ф. М. Янкоўскага давала моцны імпульс і яго выхаванцам. Ён умела падахвочваў да навуковых спроб, падказваў цікавыя тэмы, тактоўна падтрымліваў у выдавецтвах. Таму ўжо на 2—3 курсах былі напісаны студэнцкія даследаванні на рэспубліканскі конкурс, апублікаваны рэцэнзіі на новыя кнігі, укладзены невялікі слоўнік “3 лексікі вёскі Зарытава”. Выйшаў ён у свет у калектыўным зборніку “Матэрыялы для слоўніка народна-дыялектнай мовы” ў 1960 годзе, у той самы год, калі быў закончаны інстытут. 3 гэтага часу пачалася і педагагічная праца ў сваім, Ляхавіцкім раёне, у Куршынавіцкай васьмігадовай школе, дзе адпрацаваў завучам два гады. Тут і адбывалася пачатковае фарміраванне і як выкладчыка, і як асобы. Школа — дзве хаткі, кожная на два класныя пакоі. 3 настаўнікамі і бацькамі саматугам пабудавалі школьную майстэрню, пасля доўгай перапіскі разам з Фёдарам Шэйкам, Барысам Кулаком праз часопіс “Вожык” дабіліся электрыфікацыі вёскі, адкрыцця аўтобуснага маршрута.
Такую непаседлівасць заўважылі ў раёне і ў 1962 годзе перавялі на пасаду дырэктара Цыганьскай васьмігадовай школы. А тут таксама не было ні электрычнасці, ні аўтобуснага маршрута.
I зноў пісьмы па інстанцыях, у газету. Справу ўсё ж зрушылі з месца разам з вядомым на Ляхавіччыне і праслаўленым дырэктарам саўгаса “Ганчароўскі” Паўлам Майсеевічам Казаком і брыгадзірам Пятром Кірфманам.
Корпус школьных дырэктараў на той час у Ляхавіцкім раёне быў на дзіва маналітны па сваёй навукова-метадычнай падрыхтаванасці, па капетэнтнасці і няўрымслівасці-неабыякавасці ў адносінах да справы. Эталонам для ўсяго раёна быў дырэктар Мядзведзіцкай СШ Дзягелевіч Іван Піліпавіч.
І. П. Дзягелевіч — чалавек высокай педагагічнай культуры, з перспектыўным мысленнем, адчувальны да ўсяго новага, патрабавальны да сябе ў першую чаргу, прынцыповы ва ўзаемаадносінах як з калегамі, так і з начальствам. Відаць, гэта прынцыповасць і выштурхнула яго з Ляхавіцкага раёна ў г. Баранавічы, дзе ён стаў загадчыкам гарана, прыцягнуў увагу ўсёй вобласці поспехамі ў адукацыі горада.
Вялікім жыццёвым вопытам вызначаліся Малец Іван Васільевіч (Пранчакоўская СШ), Козік Аляксандр Сцяпанавіч (Ліпская СШ), Бусел Сцяпан Васільевіч (Тальмінавіцкая васьмігодка).
У 1962 годзе быў, відаць, пік барацьбы з травапольшчыкамі. Па камандзе першага сакратара райкома партыі Андрэя Міхайлавіча Залескага правялі рэйд па прышкольных участках. Дзе знайшлі канюшыну, дырэктары не ўтрымаліся на пасадах: калі ж была пасеяна кукуруза, дырэктар ішоў на павышэнне, напрыклад, з васьмігодкі — у сярэднюю школу! Так А. П. Шчурскі пераехаў дырэктарстваваць у Дараўскую СШ, а я замяніў яго ў Цыганьскай васьмігодцы. У травапольшчыкі залічылі таксама I. В. Мальца, былога першага сакратара ЦК КСМЗБ, і вызвалілі ад абавязкаў дырэктара Пранчакоўскай СШ пад выглядам таго, што не мае вышэйшай педагагічнай адукацыі. Рашэннем бюро ў тое лета замянілі, здаецца, дванаццаць дырэктараў школ. Аднак не ўсе яны вытрымалі выпрабаванне пасадай і часам, і некаторыя значна апусціліся па педагагічнай іерархічнай лесвіцы.
Моцнымі былі, на мой погляд, і радавыя педагагічныя кадры. Успомню толькі тых, з кім давялося працаваць у перыферыйных, глыбінных школах: Марыя Жукоўская, настаўніца пачатковых класаў, географ Яўгенія Булдык, біёлаг Галіна Бурава ў Куршынавічах, Марыя і Леанід Ракашэвічы, Аляксей Лойка (пачатковыя класы), гісторык Любоў Лойка, біёлаг Таццяна Хмялеўская з Цыгані.
Думаецца, што высокі ўзровень і належны рытм у сістэме адукацыі раёна падтрымліваўся аўтарытэтам і неардынарнасцю супрацоўнікаў райана А. Зуськова, В. Знака, У. Пракапенкі, К. Турко, Н. Парфянюк, 3. Осіпавай. Яны змаглі стварыць атмасферу для творчасці, самаўдасканалення, павышэння адукацыі ў ВНУ.
У 1962 годзе Ляхавіцкі раён аб’ядналі з Ганцавіцкім, у якім не хапала педагагічных кадраў. Так у 1965 годзе я апынуўся на пасадзе дырэктара Круговіцкай сярэдняй школы, а пасля аднаўлення Ганцавіцкага раёна — на пасадзе загадчыка кабінета палітасветы райкома партыі. Партыйная кар’ера хутка расчаравала. Канчаткова прыйшло перакананне, што будзённасць, казёншчына, двурушнасць, “партыйнае барство” могуць знішчыць любога чалавека як асобу. Канфлікт з партыйным начальствам скончыўся высылкай у Дзяніскавіцкую СШ. Быў у гэтай сітуацыі і вялікі плюс. За год падрыхтаваўся да ўступных экзаменаў, і ў 1969 годзе быў залічаны ў аспірантуру, якую закончыў у 1972 годзе абаронай дысертацыі “Беларуская лексікаграфія XIX — пачатку XX стагоддзяў”.
Вучоба ў аспірантуры — час плённы і для навуковага росту, і для грамадзянскага сталення. Гэтаму спрыяла і творчае акружэнне, і магчымасць карыстацца літаратурай са спецсховаў, і праца ў архівах. Каб сабраць, сістэматызаваць, навукова асэнсаваць матэрыял для дысертацыі давялося пералапаціць нямала дакументаў не толькі ў архівах Мінска, але і Вільні, Масквы, Пецярбурга. На абароне дысертацыі ў снежні 1972 года першы апанент доктар філалагічных навук, член-карэспандэнт Акадэміі навук Аркадзь Іосіфавіч Жураўскі адзначыў што “Даследаванне М. Ф. Гуліцкага запаўняе значны прагал у гісторыі беларускай мовазнаўчай навукі”. А доктар філалагічных навук Арцём Яфімавіч Баханькоў сцвярджаў, што “дысертант змог жыва і вобразна паказаць эвалюцыю беларускай лексікаграфіі амаль за 150-гадовы перыяд. Для беларускага мовазнаўства даследаванне будзе мець значную як практычную, так і навуковую каштоўнасць”. Абодва апаненты рэкамендавалі выдаць даследаванне асобнай кнігай, якая і выйшла ў 1978 годзе.
Пасля заканчэння аспірантуры з 1972 года пачалася і няспынна працягваецца педагагічная і навуковая праца ў Мінскім педінстытуце, а з 1977 года ў Гомельскім універсітэце імя Ф. Скарыны. Праца ў ВНУ вельмі складаная, таму што даводзіцца адначасова весці выкладанне некалькіх вучэбных дысцыплін, кіраваць курсавымі, дыпломным працамі студэнтаў, іх педагагічнай практыкай, арганізоўваць выхаваўчыя мерапрыемствы. А паралельна неабходна займацца і навуковымі даследаваннямі, падрыхтоўкай вучэбна-метадычнай літаратуры. Безумоўна, часу на раскачку не было. Таму адразу ўключыўся ў падрыхтоўку дзвюх вучэбных праграм — “Практыкум па беларускай мове” (у суаўтарстве, 1975) і “Параўнальная граматыка беларускай і рускай моў” (1975), а таксама пісаў раздзелы дапаможніка “Сучасная беларуская літаратурная мова” для філалагічных факультэтаў у дзвюх частках (1975, 1976, у суаўтарстве).
3 часам аб’ём навукова-метадычнай працы ўзрастаў. Дастаткова назваць такія калектыўныя працы, для якіх значныя раздзелы мне давялося напісаць, як “Русско-белорусский словарь лин-гвистических терминов”, “Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў” (1990), “Беларуская і руская дыялекталогія” (1992), “Беларуская мова” для факультэтаў дашкольнага выхавання (1994), “Беларуская мова. Зборнік дыктантаў” (1998) і інш. Сур’ёзныя навуковыя пытанні даследаваліся і ў многіх артыкулах (іх больш за 40), у тым ліку і для энцыклапедыі “Беларуская мова”.
У час сустрэчы са студэнтамі (справа налева):
Гуліцкі М. Ф. — кандыдат філалагічных навук;
Лойка А. А. — паэт, доктар філалагічных навук, прафесар;
Сцяцко П.У. — доктар філалагічных навук, прафесар.
Педагагічны вопыт, актыўны навуковы пошук былі падставай для камандзіроўкі ў 1980—81 гадах на працу ў Інстытут рускай мовы імя А. С. Пушкіна ў Варшаву з мэтай аказання метадычнай дапамогі настаўнікам-філолагам. Менавіта з такімі заданнямі давялося пабываць амаль ва ўсіх буйных гарадах Польшчы.
Нямала часу забірае арганізацыйна-метадычная праца. Двойчы выбіраўся на пасаду дэкана гісторыка-філалагічнага факультэта Гомельскага універсітэта імя Ф. Скарыны, а з пераездам у Мінск сумяшчаю працу дацэнта Беларускага педагагічнага універсітэта імя М. Танка і дэкана факультэта перападрыхтоўкі педагагічных кадраў, які арганізаваў у 1992 годзе ў мінскім гарадскім інстытуце ўдасканалення настаўнікаў.
Амаль 40 гадоў працую ў сістэме адукацыі Беларусі. За гэты час сотні вучняў і тысячы студэнтаў наведвалі мае ўрокі, слухалі лекцыі, карысталіся кнігамі, напісанымі з маім удзелам. Сёння гэта вялікі атрад педагогаў рэспублікі. А ў выдавецтве рэдагуецца новы падручнік па беларускай мове для студэнтаў факультэтаў педагогікі і методыкі пачатковага навучання. Творчая праца працягваецца.
Мікалай Гуліцкі
Крыніца: Гуліцкі, М. Маё Зарытава, або Погляд праз гады / Мікалай Гуліцкі // Ёсць край такі… : гістарычна-літаратурная хроніка. – Баравічы: Баранавіцкая ўзбуйненая друкарня, 2003. – С. 377-398.
