Дамашэвіч Уладзімір. Біяграфічныя звесткі

Дамашэвіч Уладзімір Максімавіч (1928 – 2014), пісьменнік, заслужаны работнік культуры Беларусі, лаўрэат  Літаратурнай прэміі імя І. Мележа (1992).

Уладзімір Максімавіч Дамашэвіч нарадзіўся 17 лютага 1928 года у вёсцы Вадзяціна Баранавіцкага павета Навагрудскага ваяводства (цяпер Ляхавіцкага раёна Брэсцкай вобласці) ў беднай сялянкай сям’і. Тут прайшлі першыя яго дзіцячыя гады, вучыўся ў Гасцілавіцкай польскай пачатковай школе. Калі Уладзіміру было дзесяць, бацькі пераехалі на радзіму маці, у вёску Якшычы ля Клецка. Скончыў СШ № 2 г. Клецка

У 1948 годзе Уладзімір Дамашэвіч стаў студэнтам філалагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна. Менавіта тады ён імкнецца раскрыць свае здольнасці ў мастацкай літаратурнай творчасці. Пасля заканчэння ўніверсітэта ў 1953–1967 гадах давялося папрацаваць над чужымі рукапісамі падручнікаў у выдавецтве «Народная асвета», а затым у рэдакцыі мастацкай літаратуры выдавецтва «Беларусь» над творамі В. Быкава, У. Караткевіча, І. Пташнікава, А. Карпюка, В. Адамчыка, Б. Сачанкі – «рэдагаваў і ў іх жа вучыўся пісаць сам».

Паспытаў сябе на Беларускім радыё (1965), працаваў літработнікам у часопісе «Полымя» (1967–1972), загадчыкам аддзела прозы часопіса «Маладосць» (1973–1977), рэдактарам выдавецтва «Мастацкая літаратура» (1977). У 1978–1988 гадах загадваў аддзелам прозы часопіса «Маладосць».

Дэбютаваў празаік параўнальна позна. Першае апавяданне маладога празаіка «Трэці лішні» з’явілася ў часопісе «Маладосць» (1958). Неўзабаве ўбачыў свет і першы зборнік яго апавяданняў «Заклінаю ад кулі» (1960). Затым адна за адной з’явіліся кнігі «Між двух агнёў» (1963), «Абуджэнне» (1968), «Каб радзіла зямля» (1972), «Выбранае» (1977), «У лабірынце вуліц» (1979), аповесці «Порахам пахла зямля» (1975) і «Кожны чацвёрты» (1983), дакументальная аповесць «Першым заўсёды цяжка» (у суаўтарстве з У. Сазановічам, 1986), «Выбраныя творы» (1988).

Героі твораў пісьменніка – людзі сумленныя і працалюбівыя, мужна імкнуцца да праўды і справядлівасці, высокага маральнага ідэалу. Проза злабадзённая па тэматыцы, псіхалагічна паглыбленая, стрыманая ў фарбах, вылучаецца жывой народнай мовай. У творах выразна чутны назвы вёсак і мястэчак, што знаходзяцца непадалёку ад Ляхавічаў, Баранавічаў, Клецка. Творчы метад У. М. Дамашэвіча грунтуецца на нацыянальных традыцыях, яго творы сваім ідэйным і духоўным зместам выходзілі далёка за межы сацрэалізму. Па-мастацку ёмка празаік разгортвае вобразы роднага дома, сялянскай хаты, роду, зямлі. Да ўсяго сакралізуе паняцце роднай мовы.

У. М. Дамашэвіч таксама выступаў як рэдактар і перакладчык з рускай, польскай, азербайджанскай, армянскай і іншых моў. Сярод яго перакладаў з польскай мовы – раман Я. Путраманта «Верасень», які перакладзены разам з Я. Місько. Перакладаліся і яго творы на рускую, украiнскую, лiтоўскую і іншыя мовы.

У Саюз пісьменнікаў СССР быў прыняты ў 1962 годзе. За раман «Камень з гары» (1990) стаў лаўрэатам прэміі прафсаюзаў Беларусі (1991).

Лаўрэат Літаратурнай прэміі імя І. Мележа (1992). Заслужаны работнік культуры Рэспублікі Беларусь (1992). З асобай Уладзіміра Максімавіча звязаны лепшыя старонкі сучаснай беларускай прозы. Дзесяткі прадстаўнікоў нашай літатуры прайшлі праз яго чуласць: як сапраўдны майстар слова, ён і парады даваў, і сваім прыкладам паказываў, як трэба пісаць. Празаік заўсёды быў годным рупліўцам на ніве айчыннага пісьменства.

30 красавіка 2014 года Уладзіміра Максімавіча Дамашэвіча не стала. Цела крэміравалі, урну з прахам пахавалі на Заходніх могілках г. Мінска.

Уладзімір Дамашэвіч

Сустрэча праз гады

Здарылася так, што мае маладзейшыя сябры — Алег Лойка і Вячаслаў Рагойша запрасілі мяне ў сваю кампанію: яны ад Бюро прапаганды Саюза пісьменнікаў ездзілі па Клецкім раёне, чыталі лекцыі пра беларускую літаратуру, расказвалі пра нашых лепшых пісьменнікаў, пра іх творы, расказвалі і пра сябе: абодва вучоныя, выкладчыкі ўніверсітэта, а Алег Лойка яшчэ і вядомы паэт.

Я тут быў разам з імі як зямляк, тут мае карані, ды і ў школах ужо мяне ведалі як празаіка, які выдаў некалькі кніжак.

I вось мы апынуліся ў Ліскаўскай сярэдняй школе, гэта недалёка ад Клецка. Дырэктар коратка пазнаёміў аўдыторыю — настаўнікаў і вучняў старэйшых класаў — з гасцямі: хто мы такія, што хочам ім расказаць, і першаму даў слова Рагойшу. Той трохі пашырыў рамкі дырэктаравага паведамлення, сказаў некалькі слоў пра мяне, як пра іхняга земляка, а болып гаварыў пра Алега Лойку, вядомага вучонага, выкладчыка і цікавага паэта, які ўжо збіраецца пісаць і прозу, каб у гэтым плане не адстаць ад сябра студэнцкіх гадоў, і ён паказаў на мяне, усміхнуўся.

Рагойша гаварыў хвілін дзесяць, мо трохі болып, зрабіў беглы агляд сучаснай беларускай літаратуры, як прозы, так і паэзіі, назваў некалькі вядомых прозвішчаў, параіў школьнікам, што пачытаць цікавае з таго, што выходзіць з друку, што друкуецца ў часопісах. На гэтым ён закругліўся і перадаў слова мне, папярэдне атрымаўшы вялікую порцыю апладысментаў.

Я вельмі хваляваўся, для мяне выступаць перад публікай было нязвычна, мая рэдактарская праца была далёкая ад людзей, любіла цішыню, а тут трэба нешта гаварыць, пра нешта расказваць — і каб усё было цікава і складна. А можна ж і памыліцца, сказаць не тое…

Распавядаючы пра тое, як стаў празаікам, што напісаў, я міжволі разглядаў публіку, асабліва першы рад, дзе сядзелі настаўнікі, пераважна жанчыны, прыгожа апранутыя, з жывапіснымі прычоскамі, з падведзенымі бровамі і падфарбаванымі вуснамі, на якіх сяды-тады паблісквалі ўсмешкі. I вось мой позірк спыніўся на мажным лабатым і насатым мужчыне сярэдніх гадоў у светлым касцюме, які сядзеў сярод настаўніц.

Я адразу яго пазнаў, хоць бачыў даўно, перад вайною, калі быў яшчэ хлапчуком, недзе ў 1940 годзе, тады ён працаваў фінінспектарам і прыязджаў у нашы Якшычы па нейкай справе да майго дзядзькі Паўла, таксама фінінспектара, але сельскага, які падпарадкоўваўся яму, клецкаму. Прыезджы інспектар таксама зваўся Паўлам, а прозвішча меў Шаняк. Як і мой дзядзька, ён сядзеў у польскай турме за палітыку, як тады казалі, гэта значыць, за сімпатыі да Саветаў і за «падрыўную дзейнасць». Цяпер іх «дзейнасць» была ў тым, каб як мага болып спагнаць падаткаў з жыхароў вёсак, асабліва з багацейшых гаспадарак, якія абкладваліся двайным і нават трайным падаткам.

Постаць Шаняка трохі збіла мяне з тропу, я пачаў траціць лінію свайго выступлення, пераскокваць з аднаго на другое, але потым супакоіўся і выйшаў на роўную дарогу. Гаварыў мо не больш за Рагойшу і таксама ў канцы заслужыў дружныя воплескі.

Самым цікавым было выступленне Лойкі. У яго ўжо была вялікая практыка чытаць лекцыі перад студэнтамі і выступаць перад публікай у розных мясцінах не толькі Беларусі, але і за яе межамі. Да таго ж ён чытаў свае вершы, але не адзін за адным, а ўвязваў іх у тэкст свайго выступлення, і рабіў гэта вельмі дасціпна, дасягаючы вялікага эфекту, выклікаў шмат воплескаў і шчырых авацый.

У канцы дырэктар школы падзякаваў нам за выступленні, прасіў не забываць Ліскаўскай школы і наведваць іх хоць у год раз, таму што такія сустрэчы ўзбуджаюць цікавасць у вучняў да роднага слова, да свае літаратуры, да спадчыны, будзяць патрыятычныя пачуцці.

Потым быў абед, мы шмат гаварылі, асабліва Лойка і Рагойша, яны вельмі спадабаліся як вучням, так і настаўнікам, абяцалі не забываць іх мясціны і такі шчыры, нават гарачы прыём. А я меў яшчэ кароткую гутарку з Паўлам Навумавічам Шаняком, які з фінінспектара перакаваўся на настаўніка, скончыў завочна настаўніцкі інстытут і выкладаў цяпер беларускую мову і літаратуру. Ён ведаў пра цяжкі лёс майго дзядзькі Паўла, які ў вайну, на самым пачатку трапіў у палон пад Мінскам, быў вывезены на Захад і недзе прапаў без усякага следу, хоць казалі, што ён быў у партызанах і заходзіў нават у свае Якшычы, але да нас не наведаўся. Адсюль і было сумненне: як гэта так — быць у роднай вёсцы і не наведаць роднае маткі? А раз не наведаў, дык гэта можа толькі чуткі…

Павел Шаняк быў здзіўлены, што я так вырас, дасягнуў вунь якіх вышыняў, як для вёскі — немалых, стаў пісьменнікам, выдаў некалькі кніжак прозы. Ён пахваліў мяне і пажадаў поспехаў. Я таксама пажадаў яму здароўя і сказаў, што варта было б, каб ён расказаў мне пра сваё жыццё, якое, з яго слоў, было складанае, драматычнае, насычанае падзеямі, асабліва ў вайну. Мы дамовіліся на хуткую сустрэчу, але яна адбылася толькі праз некалькі гадоў…

Мне давялося апынуцца ў Клецку ў гасцях разам з жонкаю Галінаю Пілец- кай, якая тут нарадзілася і дзе цяпер жыла яе матка — адна-адна, у прасторнай старой хаце на два канцы. Вось я і вырашыў, што наш водпуск я скарыстаю, каб наведаць Шаняка, які жыў у Кухчычах, гэта побач з Ліскавам, а заадно адведаць свайго дзядзьку Пятра Пільневіча, ён быў родам з Якшыч, але ўжо даўно жыў у Кухчычах, бо пайшоў у прымы, яшчэ да вайны.

А сваякі мы былі такія: мой дзед Паўлюк быў родным братам яго маткі Арпіні, у якой ад мужа Данілы Пільневіча было пяцёра дзяцей. Вось гэты Пятрусь і яго малодшы брат Алёша сталі добрымі краўцамі, якія абшывалі ўсе навакольныя вёскі, шылі нават кажухі, а гэта лічылася няпростаю справаю, да таго ж вельмі патрэбнаю ў вёсцы: што кажух, то не вата…

У дзядзькі Пятра мы папалуднавалі, праўда, без чаркі, ён павініўся, што якраз выйшлі ўсе «кроплі», пілі толькі мінералку. Ён цікавіўся, як жыве наша сям’я, яшчэ тая, якшыцкая, ці жывуць яшчэ мае бацькі, як сёстры. Ён расказаў трохі пра сябе, сваю сям’ю: вось бяда з жонкаю Марыяй, нешта запала на ногі, не можа хадзіць, і дактары нічога не могуць дапамагчы…

Ад дзядзькі я пайшоў да Шаняка, гэта па дарозе, бліжэй да самага Клецка, і ледзь знайшоў яго хату — даволі прасторную, разгароджаную на пакоі па-гарадскому. Гаспадар якраз канчаў абедаць, запрасіў мяне далучыцца да стала, але я падзякаваў, сказаўшы, што толькі нядзўна папалуднаваў у дзядзькі Пільневіча. Я ўжо ведаў, што Шаняк даўно жыве ўдаўцом, гадаваў адзін чатырох сыноў, а жонка памерла пры родах, пакінуўшы яму чацвёртага сынка. А цяпер сыны ўжо дарослыя, два вайскоўцы, жывуць далёка ад бацькі, а адзін у Клецку, выкладае ў рамесным вучылішчы.

Мы спачатку разглядалі адзін аднаго, знаходзілі значныя перамены ў сваіх абліччах, здзіўляліся, як хутка ляціць час, а мы патроху сталеем, патроху старэем.

Шаняк выглядаў ужо чалавекам пажылым, з голаю галавою, вялікім ілбом, нос яго яшчэ больш апусціўся і, здавалася, гатоў быў дакрануцца да верхняе губы, асабліва калі ён усміхаўся. Аднак глыбокіх маршчын на яго твары не было, ён выглядаў нават маладзейшым за свае гады, і колер твару ў яго быў здаровы, а скура загарэлая і гладкая.

Я павініўся, што не зайшоў да яго раней, як дамаўляліся ў Ліскаўскай школе — гэта прайшло якіх дзясятак гадоў, але ўсякія клопаты не даюць чалавеку збочыць з той дарогі, па якой ён ідзе, і заняцца нечым пабочным. Але ж, як той казаў, лепш позна, чым ніколі…

Я прызнаўся, што хачу напісаць пра яго апавяданне ці нарыс, што біяграфія ў яго цікавая і вартая таго, каб яна не прапала для чытача, для літаратуры. У мяне ўжо быў план пісаць аповесць пра свайго дзядзьку Паўла, таго фінагента, які прапаў у вайну, і я падумаў, што іх дарогі-лініі неяк трэба пераплесці, перакрыжаваць, зрабіць, што яны знаёмыя яшчэ да таго, як селі ў польскую турму — Шаняк першы, а мой дзядзька трохі пазней, у 37-м годзе. I спытаўся, ці згодзіцца ён мне расказаць пра свой жыццёвы шлях больш падрабязна, асабліва пра турму, пра вайну, пра сямейнае жыццё.

«А што, гэта можна. Таму што ляжаш спаць, дык не заснеш адразу, думкі апаноўваюць, пачынаеш залазіць у сваё мінулае, у маладосць. Клецкая гімназія, першыя гурткі камсамольцаў-падпольшчыкаў. Як гэта было цікава, як казытала самалюбства! А потым правал, выключэнне з гімназіі, арышты некаторых хлопцаў. Дайшла чарга і да мяне. Допыты, катаванні, суд… Баранавіцкая турма. Тая самая, у якой пабыў і твой дзядзька. Урэшце вызваленне ў 1939 годзе, а тут і вайна. Вайна ў мяне прайшла цяжка, некалькі разоў быў на валаску ад смерці. Тут можна напісаць цэлую аповесць. Ну, потым мірнае жыццё, сямейнае — чатыры сыны… Смерць жонкі пры родах… Малыя дзеці, школа… Нацярпеўся… Цяпер вось пенсіянер. Колькі засталося — не ведаю…»

Усё сваё жыццё ён уціснуў у такія вось вузкія рамачкі, цяпер мне трэба было іх пашырыць, выпукліць асобныя эпізоды, засяродзіцца на галоўным. Персанаж мне трапіўся цікавы…

Мы дамовіліся, што я буду да яго прыходзіць, пакуль ён не распавядзе мне ўсё па парадку.

Так я і зрабіў. Назаўтра зноў пайшоў у Кухчычы. Пагода стаяла добрая, была сярэдзіна жніўня, неба чыстае, ветрык вее-павявае, шчабечуць птушкі, навокал зеляніна, на прысадах ужо відаць залатыя лісточкі, асабліва на бярозах.

Павел Шаняк сустрэў мяне прыязна, спытаўся, ці добра я паснедаў, я адказаў, што добра, мы пайшлі з хаты на панадворак, селі на лаўку пад бярозаю, і ён патрохі стаў гаварыць пра сябе, а я злёгку занатоўваў. Аповед яго быў непаслядоўны, ён пераскокваў часам з аднаго на другое, як кажуць — з адной эпохі ў другую, даваў эпізоды, якія былі вынадковыя і да гэтай тэмы не адносіліся, але яны ў яго неяк самі ўсплывалі, і ён не мог іх абмінуць. Таму мае занатоўкі былі разбэрсаныя, няроўныя, у іх, апрача мяне самога, цяжка было разабрацца — суцэльнай лініі тут нельга знайсці, толькі нейкія яе ўрыўкі, эпізодзікі, якія цяжка злучыць у адзін ланцуг, але самі па сабе яны цікавыя. Таму я потым павінен быў усё гэта выраў- ноўваць, дапасоўваць і рабіць паслядоўны малюнак яго жыцця, хоць і шмат што трацілася, бо гаварыў ён па-свойму, часам з гумарам, як жартуючы з сябе самога, выстаўляючы сябе не героем, а нейкім такім няўдаліцам. I гэта вельмі цяжка было зафіксаваці,, псрадаць на паперы «жыўцом», так, як яно падавалася.

Як хто, а я лічу, што не гэта галоўнае, важна перадаць змест, сэнс, зерне праўды, а як ямо аформлена, у якія формы і якія колеры, — на другім ці на трэцім плане. Калі ті.і хочамі ныказаць нейкую думку, то і словы знойдзеш адпаведныя. Таму я падаю змесі яго гутаркі не ў такім парадку, як ён расказваў, а так, як трэба было б адка інііць урок ма зададзеную тэму: вось завязка, вось развіццё тэмы, вось кульмінацыя, пар’іміце развязка. Мо гэта не так урок, як аповед-апавяданне. Ва ўсякім разе, чытач разбярэцца і дасць сваю ацэнку зробленага мною — паставіць тройку ці чацвёрку, а мо нават пяцёрку з мінусам, на што я мала спадзяюся.

Пачаць трэба з таго, што ў яго загінуў малодшы брат — пакончыў жыццё самагубствам, яшчэ зусім малады. Бацька не дазволіў яму жаніцца з каханаю дзяўчынай, бо яна была бедная, а іх гаспадарка таксама была не вунь якая, нейкіх усяго чатыры гектары. Брат палічыў сябе смяротна пакрыўджаным і налажыў на сябе рукі, хоць прычына яго смерці мо нават сацыяльная, як цяпер сказалі б, аднак старэйшы брат Павел успрыняў бяду блізка да сэрца і нават вінаваціў сябе, што не пагаварыў шчыра з братам, не разагнаў яго цяжкіх думак, не ўтрымаў над абрывам, упусціў момант — і вось чалавека няма, роднага, свайго чалавека — і яго ўжо ніколі не вернеш! А што перажылі бацькі: той жа бацька, тая ж матка, дык і слоў не знойдзеш, каб перадаць іх боль, іх бяду-гора. I адбітак іх віны паселіцца ў іх хаце назаўсёды, а ў брата Паўла адаб’ецца на яго далейшым лёсе, ён стане барацьбітом за сацыяльную справядлівасць, за нацыянальную незалежнасць, за што і будзе пакутаваць у Баранавіцкай турме некалькі гадоў, аж да вызвалення ў верасні трыццаць дзявятага. Якое гэта было вызваленне, ён даведаецца пасля, як стане фінінспектарам, будзе збіраць нядоімкі, абкладаць падаткам багацейшых, каб яны адчулі, што такое вызваленне і што гэта ім «не пры паляках».

Вось у гэты час ён і пазнаёміцца з маім дзядзькам Паўлам, будзе вучыць яго прамудрасці абкладання падаткам, збірання-здзірання нядоімкі, выпісвання папя- рэджванняў — за няўплату — да канфіскацыі маёмасці: каня, каровы ці якой-небудзь нерухомасці. Дзяржаве патрэбны былі фінансы, і вось яны, фінагенты, павінны рабіць усё, каб гэтыя фінансы цяклі ў казну няспынным ручаём, і штораз болей і болей. I калі вам даверылі такую пачэсную місію, дык вьюонвайце яе як належыць, на слёзы і нараканні нейкіх там кулакоў і падкулачнікаў не зважайце. Эксплуататараў шкадаваць не трэба, як не шкадавалі яны тых, каго эксплуатавалі самі.

Расказваў пра Квяткоўскую з Якшыч, пра Вярбіцкага са Сцяпужыч, якіх абкладалі падаткам па некалькі разоў, як нехта падвучыў Вярбіцкага падзяліць гаспадарку і зямлю з маткаю і братам, каб не лічыўся ён кулаком. Так ён і зрабіў — і гэтым пазбавіўся ад раскулачвання і вывазкі ў Сібір, што пагражала той жа ўдаве Квяткоўскай, але яе выратаваў брат, забраў недзе ў Нясвіжскі раён, да таго ж яна была кабета ў гадах, паўнацелая, ледзь хадзіла, куды яе вывозіць? Зямлю яе раздалі бедным, хто меў усяго два-тры гектары, а прасторны яе дом перайшоў пад школу, якая дагэтуль месцілася ў прыватнага гаспадара, які меў дом на два канцы.

У Квяткоўскай быў пры доме вялікі стары сад, які тут жа перайшоў у казну, і ўвесь вялікі ўраджай яблыкаў паплыў у Клецк, там мо іх прадавалі ці выціскалі з іх сок.

Былі яшчэ ў Якшычах два браты Лепцюкі, якім пагражала раскулачванне, але ім таксама нехта параіў падзяліць зямлю на дзве гаспадаркі, і іх не раскулачвалі. Яны мелі кожны сваю хату, сваю сям’ю і гаспадарку, а дагэтуль зямля была агульнай, недзе каля дваццаці гектараў, дык чаму іх было не раскулачыць?

I так гэта рабілася па ўсёй Заходняй Беларусі. У некаторых вёсках нават былі ўжо арганізаваныя калгасы — паказальньм, як іх называлі, каб нашы людзі маглі пабачыць на свае вочы, як добра працаваць калектывам: глядзіце, сяляне-адна- асобнікі, як мы жывём, вучыцеся і пераймайце! Дьі глядзець не было на што…

Але пачалася вайна з немцамі. У Клецку, як і скрозь, шумела вялікая паніка. Мабілізацыя прайшла, але шмат каму^не хапіла абмундзіравання, не хапала вінтовак, а да іх — патронаў. Праз колькі дзён — тут і немцы. Нямецкая танкетка — казалі, дэсантная — запаліла вайсковыя казармы, кашары па-польску, быў забіты адзін баец, родам з Якшыч, па прозвішчы Бобка, ён якраз стаяў на варце.

Мабілізаваныя хлопцы і мужчыны разбегліся па дамах, хто з вінтоўкаю, а хто і і ак, хто ў абмундзіроўцы, а хто і ў сваім. Мой дзядзька Павел падаўся на ўсход, ( ім ішоў яшчэ адзін чалавек з нашай вёскі, але хутка вярнуўся…

Павел Шаняк разам з клецкім раённым начальствам апынуўся ў Пухавічах, адтуль яны кіраваліся ў Рагачоў, дзе трымаў абарону генерал Пятроўскі. А перад Рагачовам спыніліся начаваць у невялікай вёсцы і трапілі ў бяду. Нашы пільныя танкісты шукалі шпіёнаў сярод тых, якія адступалі, застрэлілі двух чалавек з Баранавіцкай вобласці, узялі на падазрэнне і Шаняка. Ён стаў лаяцца і даказваць, што ніякі не шпіён-дыверсант, вось спытайце ў людзей, з якімі ідзе разам. А з ім былі нават удзельнікі фінскай вайны, нехта Лобан з абмарожанымі вушамі і носам. Іх адпусцілі, яны зноў рушылі на ўсход, але ішлі нядоўга — немцы перарэзалі дарогу да адступлення, а потым невялікую групу акружылі і ўзялі ў палон. Пачалася іх дарога назад, на захад. У Слуцку Шаняку пашэнціла сустрэць знаёма- га чалавека з новага акупацыйнага начальства, і яго адпусцілі дадому.

Здавалася, што тут ён ужо схаваецца ад вайны: уладкаваўся ў недалёкіх Дунайчыцах настаўнікам у мясцовай школе, наняў у аднаго чалавека невялікі пакой, кожны дзень хадзіў у школу і быў задаволены. Але не надоўга. Аднойчы на кватэру прыбягае знаёмы вучань і кажа, што яго прыслаў дзядзька Лобка, таксама настаўнік, каб як мага хутчэй хаваўся, бо яго ўжо шукаюць паліцаі.

Шаняк хутка сабраўся і пайшоў хутарамі бліжэй да лесу. I трэба ж было спаткаць тых двух паліцаяў з вінтоўкамі. Яны спыталіся, дзе жыве настаўнік Шаняк, ён ім вельмі патрэбен. Добра, што яны былі незнаёмыя, і Шаняк гэта скарыстаў. Ён сказаў, што настаўнік жыве вунь на тым хутары, дзе на бярозе буслянка. Тыя пайшлі, а ён падаўся далей ад бяды. Вечарам вярнуўся ў вёску, некалькі дзён прабыў на сенс ў свайго сябра Івана Лобкі, таксама настаўніка. Але доўга заставацца ў яго было небяспечна, каб не падвесці чалавека, у якога жонка і чацвёра малых дзяцей, дзяўчынак, дзве з іх ужо школьніцы.

Дунайчыцы пакінуў і падаўся ў Ляхавіцкі раён, там за Жылічамі быў адзін знаёмы, які ўладкаваў яго настаўнікам. Нечакана спаткаў знаёмую з Баранавіч, якая да вайны мела кавярню на вуліцы Шаптыцкага, а ён прывозіў туды на ровары свежыя булкі да гарбаты — быў ужо ў высылцы пасля турмы. Яна параіла ісці ў Баранавічы да яе знаёмага, можа ён дапаможа ўладкавацца на працу.

Ля Крошына спаткаў чалавека, трохі нібы знаёмага — гэта быў Ржэўскі, дырэктар настаўніцкага інстытута ў Баранавічах. Яны пагаварылі, нават выпілі нейкага напою, Ржэўскі, выслухаўшы яго, не раіў ісці ў Баранавічы, бо гэта небяспечна. Шаняк вярнуўся назад, падаўся на Стаўбцоўшчыну. Выпадкова пазнаёміўся з нейкім хлопцам, той аказаўся звязаны з партызанамі. I вось Шаняк апынуўся ў атрадзе, сталі друкаваць лістоўкі на беларускай мове. Праз нейкі час забралі да сябе Ржэўскага.

Пазней яму разам з хлопцамі давялося браць Баранавіцкага бургамістра Русака, ІІІаняк ведаў, дзе ён жыве. Прыехалі на машыне, двое ў нямецкай форме, прапанавалі разам праехаць, без яго не могуць вырашыць важнае справы. Аднак жа вырашылі хутка, час быў такі…

А калі вайна адкацілася на захад, Павел Шаняк вярнуўся ў Клецк, зноў на працу ў райфа. Ён расказаў цэлую сцэнку, як шукаў сабе кватэру. Пайшоў да адной дзяўчыны, з якою раней сябраваў. Яе не аказалася дома, а ў яе хаце застаў маладога вайскоўца, афіцэра. «Што трэба?» — спытаў афіцэр. «Шукаю кватэру», — адказаў госць. «Не, тут чанята, я буду жыць. А гэтая малодка мо твая любоў?» — спытаў груба. «Хай яна будзе твая любоў», — адказаў таксама груба Шаняк і пайшоў.

Потым гэтая жанчына прагнала свайго кватаранта, яго прозвішча было Кошалеў, да яго прыехала жонка і двое дзяцей. Гэты Кошалеў працаваў у ваенкамаце, і потым Шаняк мсў з ім сутычку. Пачыналася здалёк. Ішла кампанія па здачы паставак збожжа дзяржаве. Недзе на поўдні раёна, ля Карацка, прадстаўнікі ўлады, правяралі, як ідзе здача пастаўкі. Зайшлі да аднаго дзядзькі, той малаціў авёс. «Чаму не здаеш пастаўкі?» — пытаюць у яго. «Буду здаваць, вось малачу авёс», — адказвае дзядзька. «Ах, дык ты Чырвоную Армію аўсом хочаш карміць? То мы табе зараз пакажам!»

Павалілі яго, набілі ў рот аўса, а пасля за ногі апусцілі на вяроўцы галавою ўніз, каб запіў вадою. «Цяпер ты будзеш казаць “іго-го”, як конь», — смяяліся ўпаўнаважаныя. Гэта былі былыя партызаны, якія цяпер сталі рознымі дробнымі начальнікамі.

Павел Шаняк, дачуўшыся пра такое здарэнне, не ўтрымаўся: пазваніў у Маскву свайму дзядзьку, які якраз працаваў у міліцыі. Той адразу ўмяшаўся, прыслалі людзей, разварушылі гэты мурашнік. Былых партызанаў прызвалі ў войска, але яны па старой звычцы падаліся глыбей у лес. Разагналі і ваенкомаўскіх, Кошалева таксама, але ён паспеў яшчэ адправіць Шаняка ў армію па мабілізацыі. I давялося Шаняку весці групу прызыўнікоў з Даматканавіч, дзе размяшчаўся сельсавет, ажно ў Баранавічы. Адтуль праз знаёмых хлопцаў сам трапіў у запасны полк, у якім аказаліся нядаўна выздаравелыя, людзі ў гадах, інтэлігенты. Іх адбіралі ў розныя часці. Шаняк трапіў у каманду транспарціроўкі адказных і сакрэтных грузаў. I з гэтымі грузамі яму давялося паездзіць па ўсім Саюзе: Масква, Вятка, Тула, Ташкент…

Пазней у Клецку спаткаў Кошалева, хацелася з’ездзіць яму па храпе, але стрымаўся…

Апошняя мая гутарка з Паўлам Шаняком была сумная — ён расказваў мне пра сваю жонку, пра сыноў, як іх гадаваў — без маткі. Мы сядзелі за сталом, была пляшка і добрая закусь, мы налівалі і выпівалі, закусвалі, гаварылі. Гаварыў больш гаспадар, я часам кідаў яму якое пытанне.

Ён са схаваным болем у сэрцы гаварыў пра жонку Кацярыну з роду Злотнікаў, яна нарадзілася і жыла ў Капыльскім раёне. Сям’я яе шмат нацярпелася ў вайну, хлопцы былі ў партызанах, давялося хавацца ад немцаў, загінулі два яе браты. Пасля вайны яна вучылася, стала Настаўніцай. Недзе на настаўніцкай канферэнцыі Шаняк пазнаёміўся з ёю, узнікла ўзаемная сімпатыя, а потым і каханне, урэшце і сям’я. Жылі дружна, працавалі разам у школе, гадавалі дзяцей. Былі ўжо тры хлопчыкі, чакалі чацвёртага, яна чакала дзяўчынку.

I вось аднойчы пад вечар той хлопчык ці мо тая дзяўчынка неяк далікатна пастукала матцы ў сярэдзіне, як бы нагадваючы, што яна ці ён просіцца на свет Божы. Жонка сказала, што трэба ёй збірацца ў дарогу, ён кінуўся быў шукаць якое машыны, у вёсцы ўжо завяліся яны ў людзей, але яна адгаварыла яго: зойдзем мы памалу і пяшэчкам, колькі тое дарогі. Так яны і зрабілі. Яна сабрала клуначак — для сябе, для малога, ён нёс яго ў левай руцэ, а правай моцна трымаў яе пад ручку.

Яны ішлі памалу-паціху, глядзелі на свет вакол сябе — такі родны, такі знаёмы да драбніц і мілы, гаварылі. Яна расказвала пра сябе, хоць ён і ведаў усё гэта, але часам выплывала з яе аповеда нешта новае, дагэтуль невядомае, і ён мякка папракаў яе, што пра гэта яна раней нічога не гаварыла. А яна ў адказ казала, што шмат чаго і не хацела б яму распавядаць, бо тое ўсё было надта цяжкае, гаротнае, асабліва з ваеннага часу, што лепей пра яго маўчаць і не варушыць, не вярэдзіць, як тую рану, якая яшчэ не зусім загаілася.

Яны ішлі паволі, часам спыняліся, адпачывалі, ён пытаўся, як яна сябе пачувае, як тое малое, ці падганяе яе, ці моцна штурхае ножкамі, ці маўчыць, адпачывае, не ведае яшчэ, што яго маці ідзе якраз туды, дзе яно павінна паказацца на свет.

I так вось ідучы, адчуваючы яе побач з сабою, сціскаючы часам яе мяккую руку вышэй локця, ён пранікаўся да яе нейкім незвычайным пачуццём, якога не ведаў раней. Яна была для яго такая дарагая, такая родная, што ён гатовы быў яс абняць, цалаваць, несці на руках і казаць ёй самыя шчырыя, самыя гарачыя слоны, такія пяшчотныя і ласкавыя словы, якіх ён не гаварыў ёй за гэтыя восем підоў іх сумсснага жыцця. Ён проста не пазнаваў сябе і нават пабойваўся сказаць ёй пра гэта, каб не спалохаць яе, каб яна не пачала думаць нешта такое: а мо што (дарыцца, а мо што будзе не так, як трэба, а мо…

Яны пастаялі трохі на мосце цераз раку Лань, тут яна даволі шырокая, робіць, паваротку налева, гэта той Краснастаў, тая мясціна, дзе, па паданні, адбываўся бой між ліцьвінамі князя Глінскага і татарамі, дзе яны былі разбіты, а вада ў Лані стала чырвонаю ад іх крыві, ды не толькі татарскай.

«Краснастаў, Краснастаў, Краснастаў», — паўтараў сам сабе Шаняк гэтае фатальнае слова, не падазраючы нават, што сёння яго жонка Кацярына Іванаўна будзе аблівацца крывёю, і ў бальніцы ў гэты час не знойдзецца чалавека, які б спыніў гэты крывацёк, не даў пакінуць жыццю яе спакутаванае родамі цела.

У бальніцы Шаняк пачакаў, пакуль жонку пераапрануць у новае адзенне, сказаў: «А можа, я тут застануся нанач з ёю?» Але яму не дазволілі, хоць доктар і быў яму добра знаёмы. «Справімся самі», — сказаў неяк афіцыйна. «Каб жа твае словы ды Богу ў вушы», — прамовіў на гэта Шаняк.

Ён паволі пайшоў дадому, да дзяцей, якія яго чакалі. Ужо добра сцямнела, было ціха і цёпла, ён ішоў як не сваімі нагамі, яму чамусьці хацелася вярнуцца назад, каб быць побач з жонкай, якая засталася адна, без яго дапамогі, без яго апекі. «Каб жа ўсё было добра, каб жа ўсё абышлося…» — паўтараў сам сабе. Хіба мог ён падумаць, што апошні раз бачыў сваю жонку жывою? Ніколі, ніколі…

Аднак жа назаўтра ён пазваніў са школы ў бальніцу, і яго аглушылі навіною: жонка нарадзіла яму сына, але пасля родаў сама памерла…

Стан яго душы цяжка перадаць, цяжка нават уявіць, што перажыў малады бацька над трупам свае любімае жонкі, якая пакінула яму, на яго рукі, чацвёра сыноў, і самаму малодшаму з іх — усяго адзін дзень. Адзін дзень! Як жа ўсё гэта выцерпець, як вынесці, каб не звар’яцець, не кінуцца ў тую Лань, у той Краснастаў? Свет раптоўна пацямнеў у яго вачах, усе яго фарбы страцілі колер, а ў галаве стаяла-білася адно пытанне: завошта? Завошта так пакараў яго Усявышні?..

Аднак жа — што заставалася рабіць? Сціснуць зубы, сціснуць сэрца і жыць далей, працаваць, даглядаць сыноў — Анатоля, Алеся, Васіля і апошняга — Вячаслава, каб яны выраслі сапраўднымі людзьмі, каб не крыўдавалі на бацьку. А яму самому трэба было заставацца перш за ўсё чалавекам, настаўнікам, каб ніхто не папракнуў цябе, што ты робіш нешта не так, як трэба. Гэта надавала яму сілы, абавязвала ўрэшце: уся сям’я цяпер на тваіх плячах. I пачаўся новы этап у яго жыцці, падобны да мінулага, ды ў дзесяць разоў цяжэйшы, але трэба было цярпець, выводзіць у людзі сваіх сыноў, каб яны менш адчувалі, што страцілі сама- га блізкага для сябе чалавека — сваю матку, маму, матулю, што яны сіроты — з самых малых гадоў. Разам з імі і ён, бацька, адчуваў сябе сіратою — і па начах плакаў як дзіця — па страчанай жонцы, па сабе, па бедных сіротах-сынках, якія так рана, на пачатку свае дарогі, засталіся без роднае маткі.

Дамашэвіч, У. Сустрэча праз гады / Уладзімір Дамашэвіч // Полымя. – 2013. – № 1. – С. 185 – 191.

Настаўнік

Днямі дайшла вельмі сумная вестка: на восемдзесят шостым годзе пай- шоў з жыцця пісьменнік Уладзімір Максімавіч Дамашэвіч.

Мне не вядомыя падрабязнасці яго смерці, але ж, на мой погляд, апошнія гады жыцця ён быў вельмі адзінокім чалавекам.

Уладзімір Дамашэвіч быў маім «хросным бацькам» у літаратуры. Менавіта яму, тады загадчыку аддзела прозы часопіса «Маладосць», я, сціплы радавы журналіст з Барысава, прынёс два апавяданні.

Уладзімір Максімавіч, стрыманы, ветлівы, не проста прыняў рукапіс, а, свідруючы мяне позіркам разумных пранізлівых вачэй, пачаў распытваць: хто такі, адкуль, хто бацькі? Пачуўшы, што бацька, якога я ніколі не бачыў, быў асуджаны па 58-м артыкуле, зірнуў уважліва, прамаўчаў. Потым нечакана параіў:

—       Ты Георгій па пашпарце, але ў нас прынята імя Юры. Раю ўлічваць.

Я давёў яму, што мяне па нараджэнні і назвалі Юрыем, але дзед — Антон Станкевіч — пазней перайменаваў у Георгія. Так звалі яго сына і майго дзядзьку, якога памылкова лічылі загінуўшым на вайне.

—       Тым болын, — сказаў мне Уладзімір Максімавіч. — Будзеш Юры. Згода?

Я скарыстаў яго слушную параду.

Пазней, калі быў прыняты на працу ў аддзел публіцыстыкі часопіса «Маладосць», я амаль штодня бачыўся з Уладзімірам Максімавічам. Сціпла апрануты, разважлівы, маўклівы, ён быў у рэдакцыі аўтарытэтам. Нават свавольныя машыністкі бездакорна слухаліся яго.

У той час яму ўжо няшмат заставалася да пенсіі, і ён неяк заўважыў, што ў маладзёжным часопісе варта працаваць маладым і нам трэба даць ім магчымасць паказаць сябе. За гады сваёй працы ён сапраўды прывёў у літаратуру шмат новых асоб. Не ўсе з яго вылучэнцаў пакінулі асаблівы след у літаратуры, сталі вядомымі пісьменнікамі, але ён лічыў, што гэта і не абавязкова. Шчыра дапамагаў пераадолець першыя літаратурныя цяжкасці — вычытваў і правіў часам недаспелыя тэксты. I адначасова ён рэдагаваў Васіля Быкава, якога добра ведаў. Быў блізкім сябрам Уладзіміра Караткевіча.

Яго жыццё не назавеш лёгкім. Вайна, цяж- кія пасляваенныя гады, змаганне за беларушчыну ў часы бальшавізму патрабавалі мужнасці, сілы і настойлівасці. Яго выступленні на пісьменніцкіх з’ездах уражвалі смеласцю і болем за стан роднай мовы, літаратуры.

Чарговую прамову ён нёс з сабой на Дзяды ў 1988 годзе. У той час ён узначальваў «Мартыралог Беларусі» — камітэт памяці ахвяр палітрэпрэсій. Мы сустрэліся ля Дома друку і рушылі разам да ўсходніх могілак.

—       Як велікан, ты будзеш маім целаахоўнікам, — пажартаваў ён тады.

Народу было шмат, і мой настаўнік раз-пораз рызыкоўна лез у самы гушчар падзей, і тады даводзілася сапраўды прыкрываць яго лёгкую, хударлявую постаць.

У Мінску мы калі-нікалі бачыліся, а як я змушаны быў часова апынуцца ў Барысаве, то часта перазвоньваліся.

Тыдні два таму я, нібы нешта прадчуваючы, чамусьці прынёс дадому з бібліятэкі яго «Выбранае». Перачытаў зноў раман «Камень з гары», яго «Німфу», іншьм аповесці, што захоўваў на кніжных паліцах, шэраг апавяданняў. Многія з іх кранаюць сваёй дасканаласцю і сапраўдным майстэрствам. А «Начньм страхі» і дагэтуль лічу адным з найлепшых апавяданняў у беларускай літаратуры.

Па моцы свайго таленту ён часам набліжаўся да Іва Андрыча, а па духу яго творы нагадвалі творы расіяніна Канстанціна Вараб’ёва. Неяк я сказаў яму пра гэта, але ён сціпла заўважыў, што маладьм ўпікаюць яго за «дэталізм» — залішнюю ўвагу да бытавых дробязей.

Уладзімір Максімавіч быў не толькі аднадумцам, але і старэйшым сябрам, прысутнічаў на маім вяселлі, заўсёды слушна раіў, што рабіць ў складаных сітуацьшх.

Як сапраўдны беларус ён любіў сваю краіну, яе мову і культуру, быў шчыры і даверлівы да людзей.

Светлай яму памяці.

Юры СТАНКЕВІЧ

Станкевіч, Ю. Настаўнік / Юры Станкевіч // Літаратура і мастацтва. – 2014. – № 18. – С. 3.