Іх імёны ведае свет

Незабытае, незабыўнае

За «круглым сталом» — ветэраны і моладзь

 

Ужо каторы раз пераконваешся, што гэтыя людзі сапраўды нібы  выкаваныя са сталі. Адстаялі свабоду і незалежнасць Радзімы, адбудавалі разбураную вайной народную гаспадарку, вырасцілі новае пакаленне і сёння, калі даўно маюць праўнукаў, не стамляюцца несці свой легендарны сцяг. Свята берагуць памяць пра герояў Вялікай Айчыннай вайны, выхоўваюць маладое пакаленне патрыётамі. Нядаўна РК КПБ, раённы савет ветэранаў вайны і працы арганізавалі сустрэчу ветэранаў, актывістаў і моладзі, якую назвалі “Гады баявыя” і прысвяцілі яе 65-годдзю вызвалення Беларусі ад фашысцкіх захопнікаў і Году роднай зямлі.

Мы павінны памятаць сваіх герояў, усіх, каму абавязаны шчаслі- вым жыццём пад мірным небам. Ідзём па вуліцах горада, у іх назвах чытаем імёны славутых землякоў  Дзесюкевіча, Ерашава, Южакова,  Арлоўскага… Гэтыя людзі-легенды – сама гісторыя.

Першы сакратар РК КПБ Андрэй Куркач, які, па сутнасці, і быў ініцыятарам правядзення мерапрыемства, акрамя ветэранаў вайны і працы запрасіў на сустрэчу вучняў, настаўнікаў, якія вядуць пошукавую работу, аднаўляюць старонкі мінулага.

Жыхарка г. Ляхавічы Надзея Баўтко падрыхтавала багаты матэрыял пра Сцяпана Дзесюкевіча. У гады Вялікай Айчыннай вайны ён быў сакратаром Ляхавіцкага падпольнага райкама КП(б)Б, які базіраваўся ў партызанскім атрадзе С. Лазо. Пад яго кіраўніцтвам наладжвалася падпольная работа сярод  мясцовага насельніцтва, праводзілася агітацыя, распаўсюджвалася газета “Совецкі патрыёт” – орган падпольнага РК КП(б)Б. Людзі ішлі ў партызанскія атрады, грамілі  ворага. Вялікі ўклад унёс патрыёт у адраджэнне роднай зямлі пасля вызвалення раёна ад фашысцкіх захопнікаў. Некаторы час ён быў першым сакратаром Ляхавіцкага РК КП(б)Б.

Перасякліся ваенныя шляхі-дарогі Сцяпана Дзесюкевіча і Аляксандра Астапава, які ў 1942 годзе быў накіраваны з Масквы ў варожы тыл камандзірам дыверсійнай групы. Ім давялося ваяваць разам. Як гэта было, расказала ў час сустрэчы дачка Аляксандра Астапава Святлана Куркач:

“Па ўспамінах бацькі, іх дыверсійную групу павінны былі закінуць на тэрыторыю Беларусі як дэсант. Але ішлі праліўныя дажды і давялося прабірацца пешшу. Было цяжка: несці з сабою зброю, шрыфты для будучай падпольнай друкарні, амуніцыю. 24 кастрычніка 1943 года выйшаў першы нумар газеты “Совецкі патрыёт”. Для мясцовага насельніцтва гэта стала сапраўднай падзеяй: людзі ўпершыню за доўгія цяжкія дні акупацыі прачыталі праўдзівыя радкі. Аляксандр Астапаў быў камандзірам партызанскага атрада імя С. Лазо, пасля начальнікам штаба 19-й партызанскай брыгады імя Молатава. Пасля вайны рэдагаваў Ляхавіцкую раённую газету. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга і Чырвонай Зоркі, медалямі. А ў жыцці Аляксандр Фядотавіч быў сціплым чалавекам, які вельмі любіў кнігі, займаўся самаадукацыяй, шанаваў людзей…”

Прыемна было бачыць у якасці гасцей гэтай сустрэчы родных і блізкіх героя. Знайшлі час і прыехалі сын і дачка легендарнага Адама Ерашава. Ад хвалявання Ніна Адамаўна змагла толькі сказаць: “Я ўсё жыццё ганарылася сваім бацькам…” Аднак пра былога першага сакратара падпольнага райкама камсамола расказалі юныя даследчыкі – вучні СШ  № 1 г. Ляхавічы і іх кіраўнік, настаўніца Наталля Кедзь. Ён быў упаўнаважаным ЦК ЛКСМБ па Ляхавіцкім раёне. У перыяд акупацыі, калі насельніцтва жыло ў інфармацыйнай блакадзе, 140 камсамольцаў партызанскай брыгады № 19 ішлі ў населеныя пункты, распаўсюджвалі газеты і лістоўкі, першымі імкнуліся на баявыя заданні. Побач з імі заўсёды быў іх сакратар. Пра пасляваеннае жыццё і працоўную дзейнасць Адама Ерашава расказала ляхавічанка Рэгіна Кіршэўская, якая працавала бухгалтарам у калгасе, дзе ён быў старшынёй: “Гэта быў чалавек надзвычай сумленны, адданы справе і таленавіты арганізатар”…

На жаль, пра Пятра Южакова вельмі мала звестак. Вучні СШ № 2  г. Ляхавічы і іх настаўніца Нэла Пастушак знайшлі цікавыя матэрыялы. Пётр Южакоў родам з г. Ніжні Тагіл. Ён працаваў вадалазам, добраахвотнікам пайшоў на вайну. Абараняў Маскву, камандаваў узводам аўтаматчыкаў. 6 ліпеня 1944 года загінуў пры вызваленні горада ляхавічы. У 1974 годзе юныя следапыты знайшлі родных героя, і на сустрэчу з ляхавічанамі прыязджала яго сястра. Мала звестак, аднак галоўнае мы ведаем: герой аддаў сваё жыццё за вызваленне нашага горада, за нашу свабоду і незалежнасць.

Імя Кірылы Арлоўскага добра вядома ў нашым раёне. Ён разам са сваімім партызынамі атрада “Сокалы” бязлітасна знішчаў фашыстаў, у тым ліку і на тэрыторыі нашага раёна. Кірыла Арлоўскі – герой Савецкага Саюза. Пра мужнага і бясстрашнага партызана расказаў на сустрэчы настаўнік гісторыі гімназіі Міхаіл Курловіч. Гэта быў захапляючы расказ, пабудаваны на ўспамінах сведак. Усё жыццё Кірылы Пракопавіча – подзвіг. Як, дарэчы, і многіх нашых людзей той эпохі.

Сваімі ўспамінамі пра ваеннае ліхалецце падзялілася з прысутнымі ветэран Алена Пацкевіч, якая была сувязной і медсястрой партызанскага атрада імя С. Лазо.

Мы павінны вучыцца ў гэтых людзей – нашых бацькоў, дзядоў і прадзедаў. Вучацца мужнасці, патрыятызму, любві, адданасці.

Маёр Вадзім Сямёнаў расказаў пра сённяшні дзень нашай арміі, пра ваенна-патрыятычнае выхаванне моладзі. Людзі не маюць права забываць, каму яны абавязаны за сённяшні светлы дзень.

 

Лапіч, А. Незабытае, незабыўнае : [кароткія звесткі пра Сцяпана Дзесюкевіча, Аляксандра Астапава, Адама Ерашава, Пятра Южакова, Кірылу Арлоўскага] / Аліна Лапіч // Ляхавіцкі веснік. – 2009. – 28 сак. – С. 2.

Ён пачынаў каля Завіння

 

Серафім Паўлавіч Аляксееў нарадзіўся ў 1920 г. У Чырвонай Арміі з 1940 г. Удзельнічаў у абарончых баях у 1941 г. на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна. Шыве ў г. Шахты Растоўскай вобласці.

Спачатку фашысцкія самалёты бамбілі пазіцыі нашых стралкоў і артылерыстаў, а калі бомбы скончыліся, адкрылі агонь з кулямётаў.

Байцы 111-га стралковага палка, які 24 чэрвеня 1941 г. займаў абарону каля вёскі Завінне, ударылі па самалётах з вінтовак і кулямётаў. Вёў агонь і Серафім Паўлавіч Аляксееў, радавы вучэбнай роты. Раптам ён адчуў моцны і рэзкі ўдар у грудзі і зваліўся ў стралковую ячэйку. Паспрабаваў, перасільваючы боль, прыўзняцца на руках, аленовы ўдар, ужо ў левую нагу, кінуў Серафіма на зямлю. У вачах пацямнела, усё цела працяў нясцерпны боль, і ён, заліты крывёю, страціў прытомнасць.

Калі Серафім Паўлавіч ачуўся, першае, што кінулася яму ў вочы,— белая столь. 3 цяж­касцю павярнуў галаву — убачыў сцяну, абклееную светлымі шпалерамі. Аднекуль, быццам здалёк, да яго слыху данёсся мяккі жаночы голас:

— Ачуўся, галубок!? Ой, як я рада за цябе. Што, баліць?

— Дзе я знаходжуся? — ціха спытаў Аляксееў.

— На хутары, мілы, на хутары,— адказала жанчына.

— А немцы ёсць? — спалохана прамовіў Аляксееў.

— Няма, родны. Няма супастатаў.

Пяць дзён праляжаў ён у хаце клапатлівых, уважлівых і добрасардэчных беларускіх сялян, якія падабралі яго на полі бою 24 чэр-веня 1941 г. паблізу вёскі Завінне.Яны перавязалі цяжкія раны Серафіма, але зрабіць што-небудзь істотнае для папраўкі раненага байца не маглі — раны не загойваліся, гнаіліся. Параіўшыся з суседзямі, нашосты дзень яны на павозцы адвезлі Аляксеева ў вёску Крывошын, дзе перад вайной была адкрыта бальніца.

Тут знаходзілася 26 параненых савецкіх байцоў і камандзіраў, падабраных сялянамі навакольных вёсак на полі бою і перавезеных у бальніцу. Распараджаўся ў ёй мясцовы фельчар, якому дапамагалі некалькі сясцёр і санітарак. Прадуктамі параненых забяспечвалі жыхары суседніх хутароў і вёсак. Яны ж дапамагалі медыцынскаму персаналу бальніцы даглядаць параненых, мылі ім вопратку, бінты, прыносілі розны матэрыял для перавязак.

Дзякуючы добраму харчу, сардэчным і клапатлівым адносінам медыкаў і мясцовых жыхароў, савецкія воіны хутка папраўляліся.

28 ліпеня да бальніцы пад’ехала некалькі грузавых аўтамашын з гітлераўцамі. Яны гру­ба перацягнулі ўсіх параненых у машыны і адвезлі ў баранавіцкую турму. ТакСерафім Паўлавіч Аляксееў трапіў у палон.

Неўзабаве яго з групай ваеннапалонных адправілі эшалонам у канцлагер у Польшчу. Аднойчы ў час перавозкі з аднаго лагера ў другі ўжо за ракой Вісла Аляксееў разам са сваім сябрам Іванам Курыленкам уцяклі з поезда. Польскія сяляне пераправілі савецкіх воінаў цераз Віслу на ўсходні бераг. Прабіраючыся далей на ўсход, яны апынуліся ў Люблінскім ваяводстве. Там Серафім Аляксееў і Іван Курыленка сустрэліся на адным з хутароў з польскім селянінам камуністам Янам Янішкам. Некаторы час жылі ў яго. Янішак пазнаёміў іх з яшчэ некалькімі савецкімі воінамі, якія таксама былі паранены, трапілі ў палон, уцяклі, а зараз жылі на хутарах у сялян. Разам з Я. Янішкам Аляксееў арганізаваў патрыятычную групу, а з сярэдзіны мая — партызанскі атрад, які пачаў ба-рацьбу супраць гітлераўцау і іх памагатых. Камандзірам атрада быў выбраны С. П. Аляксееў.

Неўзабаве атрад вырас, яго байцы ўзмужнелі ў баях з акупантамі, наладзілі сувязь з патрыётамі Гвардыі Людовай, а пазней і з ка-мандаваннем партызанскага атрада I. М. Банава (Чорнага).

За больш чым двухгадовую дзейнасць атрад Аляксеева ўчыніў сотні ўзрываў на чыгун­ках і шашэйных дарогах, пусціў пад адхон дзесяткі варожых цягнікоў, знішчыў сотні гітлераўскіх салдат і афіцэраў, правёў каля васьмідзесяці баёў з фашыстамі і іх памагатымі.

За мужнасць і гераізм, праяўленыя ў барацьбе з гітлераўцамі, за ўмелае кіраўніцтва баявымі аперацыямі партызан Серафім Паўлавіч Аляксееў быў узнагароджаны польскім урадам трыма Крыжамі Храбрых, крыжам Грунвальда III ступені, Партызанскім кры­жам. Яму прысвоена воінскае званне капітан Гвардыі Людовай. Ён узнагароджаны таксама савецкімі ордэнамі Айчыннай вайны II ступені і Чырвонай Зоркі, многімі медалямі.

                                                                   Мікалай Акаловіч

  Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 207-208.

Пра легендарнага Серафіма

 Зноў чэрвень. 60-ты пасля Вялікай Перамогі. Але часу не-падуладны подзвіг. I мы ў думках сваіх вяртаемся да былога, калі зямля палала ад выбухаў, калі на яе ступілі варожыя салдаты, калі ўвесь народ устаў на свяшчэнную барацьбу супраць іх…

24 чэрвеня 1941 года разведка 55-й стралковай дывізіі далажыла, што па Брэст-Слуцкай шашы рухаецца варожая калона танкаў з дэсантам на борце і грузавыя машыны насустрач дывізіі. Камандзір палкоўнік Д. I. Іванюк прыняў рашэнне: на рубяжы вёска Завінне-Безыменная вышыня за-трымаць ворага. 111-ы стралковы полк заняў абарону ўздоўж схілу гэтай вышыні. Камандзір вучэбнай роты Аляксеенка загадаў узводу, у якім служыў сяржант Серафім Аляксееў, заняць абарону на грэбені вышыні. У баявых парадках палка разгарнуўся 129-ы асобны супрацьтанкавы арт-дывізіён пад камандаваннем капітана Асташэнкі. Па другі бок дарогі, непадалёк Завінскіх могілак, разгарнуўся трэці артдывізіён 141-га гаўбічнага артпалка пад камандаваннем лейтэнанта Уцешава.

Вораг не прымусіў сябе чакаць. Хутка на шашы з’явіліся грузавікі з пяхотай, завязалася перастрэлка. Бой разгараўся ўсё мацней. На дапамогу пяхоце на гарызонце з’явіліся нямецкія танкі, якія ўсё бліжэй падыходзілі да нашых пазіцый.

Першы націск ворага быў адбіты, але праз паўгадзіны ў атаку на нашы пазіцыі ўжо ішло больш за пяць дзесяткаў фашысцкіх танкаў і пяхота, у паветры з’явіліся нямецкія самалёты, якія пачалі бамбёжку. Сяржант Серафім Аляксееў на вышыні стойка трымаў абарону са сваімі байцамі.

Першы бой на Ляхавіцкай зямлі 24 чэрвеня 1941 года цягнуўся больш за дзве гадзіны. Вораг у ім страціў каля двух дзесяткатанкаў і да двух батальёнаў мотапяхоты. Але і дывізія панесла вялікія страты. Перасталі існаваць як баявыя адзінкі трэці дывізіён 141 ГАП, суп-рацьтанкавы артдывізіён, артылерыйскае падраздзяленне 111-га стралковага палка. Пяхотныя падраздзяленні таксама панеслі вялікія страты, у прыватнасці, станкавыя кулямёты і мінамёты. Пасля бою ў штабе палка ніхто дакладна не ведаў, колькі людзей загінула, паранена, прапала без вестак. Сёння ў вёсцы Завінне на помніку над брацкай магілай значыцца 241 салдат і камандзір, якія загінулі ў тым далёкім 41-м.

Праводзячы сустрэчу з ветэранамі 141-га гаўбічнага артпалка, мы даведаліся, што Сяргей Уцешаў, які камандаваў трэцім дывізіёнам палка, калі ўбачыў, што ўвесь разлік гарматы загінуў, стаў да яе адзін, падбіў   танк, другі, трэці. А чацвёрты змяў гармату разам з Сяргеем… Такую гісторыю расказала былая медсястра гэтага палка Марыя Ананьева. Сяргей Уцешаў пахаваны ў брацкай магіле вёскі Завінне, яго фотаздымак знаходзіцца на стэндзе ў гісторыка-краязнаўчым музеі Крывошынскай СШ.

У гэтым жа баі быў цяжка паранены і Серафім Паўлавіч Аляксееў. Калі ён прыйшоў у сябе, выявіў, што паўзасыпаны зямлёю, паранены. Жытнёвае поле, якое ўбачыў, было загрувашчана абгарэлымі танкамі і гарматамі, а з усходу чуўся грукат бою.

Пасля бою з Завіння і Марынова прыйшлі мясцовыя жыхары. Забі-тых хавалі, параненых адвозілі ў Крывошынскую бальніцу. Марыноўцы і знайшлі паўзасыпанага Серафіма Аляксеева, даставілі ў бальніцу, што размяшчалася ў графскім маёнтку ў Рэпіхава. Калі 26 чэрвеня ў Крывошыне з’явіліся фашысты, яны не ведалі, што ў рэпіхаўскай бальніцы ляжаць параненыя чырвонаармейцы (а іх там знаходзілася 25 чалавек, дастаўленых з гэтага рубяжу).

Медыцынскі персанал на свой страх і рызыку пакінуў байцоў у бальніцы і працягваў аказваць дапамогу параненым чырвонаармейцам. Мужнасць і патрыятызм праявілі загадчык участковай бальніцы Філіпоўскі, фельчар Ліхадзіеўскі Вікенцій, санітары Чаранкевіч Аляксандр, Бурбіцкая (Гатоўчыц) Надзея, Пацукевіч Марыя, Герасімовіч Надзея, Чаранкевіч Анастасія, Пацукевіч Надзея і іншыя. Яны беспапрочна выконвалі свой абавязак, стараліся паставіць на ногі параненых. Не хапала перавязачнага матэрыялу, у ход ішлі просціны, якія прыносілі мясцовыя жыхары. Тутэйшы аптэкар Арон Зубелевіцкі дастаўляў асноўныя медыкаменты. Пра чуласць медперсаналу Крывошынскай участковай бальніцы ці, як называлі яе тады, ваеннага шпіталю, пазней расказаў Серафім Паўлавіч Аляксееў на сустрэчы ў Крывошынскай школе.

Толькі ён, пэўна, адзін з параненых і застаўся ў жывых. Ён успамі-наў пра дапамогу параненым, што аказвалі людзі, якія пражывалі побач з Рэпіхавам. Здавалася, што нават цудоўны парк, у якім знаходзіўся шпіталь, дапамагаў лячыць… Серафім Паўлавіч ужо збіраўся рухацца на ўсход, але напаткала бяда. На досвітку 30 чэрвеня 1941 года наляцела зграя фашыстаў на вялікай машыне, пачалі выганяць параненых. Хто не мог ісці, таго выносілі і кідалі ў кузаў. Так параненыя чырвонаармейцы апынуліся ў баранавіцкай турме.

Праз два дні ваеннапалонных пагрузілі ў цягнік і вывезлі ў канц-лагер на тэрыторыю Польшчы. Тут Серафім Аляксееў прабыў каля сямі месяцаў, перажыў усе жахі канцлагера, яго дапытвалі, катавалі… 25 сакавіка 1942 года, калі ваеннапалонных перавозілі ў другі лагер, Серафім выскачыў з цягніка праз акно таварнага вагона і ўцёк. Хутка ён сустрэўся з польскімі камуністамі і арганізаваў партызанскі атрад імя Кастуся Каліноўскага. Гэты атрад быў адным з буйных, створаных з ліку былых палонных і трапіўшых у акружэнне рускіх, украінцаў, беларусаў, палякаў і воінаў іншых нацыянальнасцяў. Каля 200 чалавек сабраў Аляксееў у лясах Кшынды— Адамаў—Локаў—Жэлехаў—Дзембраў.

З сакавіка 1942-га па ліпень 1944-га атрад Серафіма наносіў адчувальныя ўдары па фашысцкіх захопніках. Ляцэлі пад адхон цягнікі, быў разбіты не адзін варожы гарнізон, знішчаны не адзін мост, пашкоджаны тэлефонная і тэлеграфная лініі, зроблены шматлікія засады на фашыстаў. Імя Серафім (партызанская клічка) выклікала ў фашыстаў страх. За яго галаву ворагі абяцалі заплаціць 40 тысяч марак, якія хадзілі ў Германіі. У кнізе Героя Савецкага Саюза генерала-маёра Івана Мікалаевіча Чорнага (Банава) “Данные достоверные”, які са жніўня 42-га па люты 1944-га ваяваў на тэрыторыі нашага раёна, ёсць успаміны пра сустрэчу з Серафімам, калі той камандаваў атрадам.

Пра подзвіг партызанскага атрада Аляксеева напісана многа. Ус-памінамі пра сваю баявую маладосць падзяліўся і сам Серафім Паўлавіч у зборніках “О чем не говорилось в сводках”, “Ярость благородная” і інш. Выйшла і другая яго кніжка “Всю жизнь помню”.

За мужнасць і храбрасць у гады Вялікай Айчыннай вайны ён быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга, двума польскімі “Крыжамі храбрасці”, “Крыжам Грунвальда”, многімі савецкімі і польскімі медалямі. Палякі прысвоілі Аляксееву воінскае званне капітана.

Пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны Серафім Паўлавіч закончыў педагагічны інстытут, працаваў настаўнікам, а затым 29 гадоў — дырэктарам СШ № 49 у пасёлку Аюта Растоўскай вобласці. У 1990 годзе ў Крывошынскай школе адбылася сустрэча ветэранаў 55-й стралковай дывізіі. Тады прыехалі 17чалавек.

3 выхадам на пенсію Серафім Паўлавіч Аляксееў праводзіў вялікую грамадскую работу, сустракаўся з вучнямі, кіраваў ветэранскай арганізацыяй. Толькі вось сувязькрывошынскіх краязнаўцаў з ім перарвалася. Але мы не можам забыць гэтага мужнага чалавека, чыя кроў пралілася на ляхавіцкай зямлі ў першыя дні вайны. Ён выстаяў, перамог і стаў для нашчадкаў героем.

Леанід Чаранкевіч,

настаўнік-краязнаўца

Крывошынскай СШ.

 

 Чаранкевіч, Л. Пра легендарнага Серафіма: [Аляксеева] / Леанід Чаранкевіч // Ляхавіцкі веснік. – 2005. – 18 чэрв. – С. 4.

^{Бесславный конец одной провокации}

 Талантливый разведчик, легендарный Кирилл Ор­ловский обладал выдающимися организаторскими способностями. Он был одним из руководителей пар­тизанского движения в Беларуси в годы Гражданской войны, затем выполнял интернациональный долг, сра­жаясь на стороне республиканцев в Испании в 30-х го­дах. Затем судьба забросила нашего земляка в Китай, где в качестве советника он помогал организовывать сопротивление японской агрессии. С началом Великой Отечественной войны Кирилл Прокофьевич вернулся в родную Беларусь. В лесах под Барановичами, в кото­рых он партизанил еще в 20-е годы, Орловский осенью 1942 года создал отряд специального назначения «Со­колы». Сегодня мы расскажем о некоторых эпизодах деятельности этого подразделения.

Нужно сказать, что немецко-фашистские оккупанты проявляли большую изо­бретательность при организации борьбы с партизанами. Арсенал их средств вклю­чал не только блокады и карательные экспедиции, но и изощренные провокации, как, например, создание лжепартизанских отрядов. В районе Барановичей действо­вал один из таких отрядов под командо­ванием некоего Леонтьева. По сути, это была банда, которая жгла дома, грабила население, насиловала женщин, расстре­ливала стариков и детей. А преступления списывали потом на партизанский счет.

Приказ Орловского был краток: во что бы то ни стало и как можно скорее найти и задержать оборотней. «Эта операция имеет политическое значение. Бандиты, выдавая себя за партизан, опаснее гитлеровцев и по­лицейских. Они дискредитируют партизан в глазах местного населения, дают фаши­стам повод для клеветнической пропаганды против них», – пояснил командир отряда «Соколы». По приказу Орловского о банде Леонтьева было сообщено и командирам соседних отрядов.

На многие хутора, расположенные вблизи леса, были посланы группы «соколовцев». Для связи между собой они имели несколько всадников. Разведчики отряда установили приметы. Леонтьева и его «бойцов».

В один из майских дней Леонтьев с 15 «партизанами» на восьми подводах приехали на Лопатические хутора – гра­бить население. К ним скрытно подошли бойцы группы отряда «Соколы» с комис­саром Ивашкевичем. Он отдал приказ обе­зоружить бандитов. Будучи увлеченными грабежом, те не заметили, как были окруже­ны партизанами. Не прошло и трех минут, как банда была обезоружена.

Бандитов доставили в лес. Допрашивали их командир Орловский, комиссар Ивашке­вич и чекист Никольский. «Вы грабители, прямые пособники оккупантов», – сдержи­вая себя, спокойно говорил командир отря­да. «Кто вас послал и почему вы выступаете от имени партизан?» – продолжал допрос комиссар.

Один из бандитов, Губач, стараясь спасти свою жизнь, сознался, что никакие они не партизаны. Рассказал, как офицеры из СД подбирали из уголовников и полицейских командиров «отряд» Леонтьева («Бородача» – Леонтьев носил бороду, отсюда клич­ка). Он же поведал, чему и как их учили. Узнав о признании подельника, Леонтьев перестал запираться. Развязался язык и у других оборотней, пособников врага. Заговорили все – другого выхода у них не было.

В ходе следствия командование отряда «Соколы» установило, что захваченные бан­диты оказались не просто какой-то шайкой. Банда Леонтьева («Бородача») была одной из лжепартизанских групп, сформирован­ных и обученных Барановичским отделом полиции безопасности СД по специаль­ному плану, носившему кодовое название «Вальдлойфер» – «Лесные бегуны».

План «Лесные бегуны» был очередной провокацией Гиммлера. В глубокой тайне полиция безопасности набирала в группы с таким названием «отличившихся» поли­цейских, уголовников и прочих отщепенцев. После специальной подготовки лжепарти­заны направлялись для захвата небольших групп настоящих народных мстителей, организации провокаций среди местного на­селения, проверки лояльности пособников оккупантов – полицейских, старост и др. Но главная цель оставалась неизменной – дис­кредитировать народных мстителей в глазах местного населения. Набранное в группы отребье гитлеровцы одевали в гражданскую одежду, в красноармейскую форму, снабжа­ли советским оружием и документами.

На первых порах офицеры из СД в Барановичах были довольны лесными бандита­ми. Те послушно выполняли приказы: сожг­ли несколько лесных деревень, расстреляли несколько десятков семей полицейских… И все это делали под видом партизан. «Полу­чается двойная польза: и население озлобля­ют против партизан, и полицейских накреп­ко привязывают к нам, немцам», – такой вывод сделали нацисты. Особенно удачной считали они работу группы Леонтьева.

Уверовав в неуязвимость «Лесных бегу­нов», офицеры СД ожидали от них новых «дел». Однако никакая маскировка не по­могла. Своими злодеяниями лжепартизаны изобличили себя и перед народом, и перед теми, кого они хотели дискредитировать.

О кровавой провокации СД командир К.П. Орловский срочно радировал в Центр: «Бандитская группа под видом партизан систематически терроризировала местное население. Занималась мародерством, из­насилованиями женщин, убийствами, под­жогами построек, хуторов. Банда компро­метировала советскую власть и настоящих народных мстителей – партизан», – гово­рилось в телеграмме.

Разгром «Лесных бегунов», слаженная и четкая работа при выполнении других бое­вых задач способствовали росту авторитета отряда «Соколы» и его командира в глазах Центра.

К.П. Орловский был подлинным пар­тизанским полководцем в Великую Отече­ственную войну. Командир отряда «Соко­лы» отвечал не только за многообразную деятельность своего отряда. Руководство поручало ему оказывать действенную по­мощь другим разведывательным отрядам, группам, отдельным разведчикам. Для то­го чтобы лучше выполнять эти задачи, Ор­ловский, еще не вполне оправившийся от тяжелого ранения, приступил к реорганиза­ции своего значительно выросшего отряда.

Среди вновь вступивших в него были жители ближайших деревень Голынь, Машуки, Лисково, Синявка и других. Бойцами отряда стали и воины Красной армии, попавшие в окружение. Пришли в него и чудом спасшиеся от массового расстрела барановичские евреи. Отряд насчитывал более двухсот бойцов и командиров.

Для того чтобы действовать более маневренно и охватывать своими операциями большую территорию, Орловский отделил от отряда «Соколы» отряд им. Кирова, ко­мандиром которого был назначен лейтенант М.П. Ботин. Этот отряд действовал в Бытенском и Ляховичском районах. «Соколы» то­же разделились на две группы: часть бойцов осталась на прежней базе, в Машуковском лесу, остальные перебрались к небольшо­му лесному озеру Качайло, в восьми кило­метрах севернее Выгоновского озера. На этой базе, отдаленной от магистралей, менее подверженной риску внезапного нападения, находились основные запасы боеприпасов и продовольствия. База возле озера Качайло была более удобной для приема людей из Москвы, а для разве­дывательной и диверсионной работы, как считал командир Орловский, база в Машуковском лесу. Кроме того, по заданию Ор­ловского в глухих лесных местах оборудо­вали еще восемь запасных баз.

Был еще и третий отряд им. Свердлова, также подчинявшийся Орловскому. Он со­стоял из местных жителей Клецкого района и был организован иначе, чем остальные. Вот что писал сам Кирилл Прокофьевич в сентябре 1943 года: «Этот отряд был мною организован по новому методу. Через своих связных я предварительно узнавал о наи­более преданных советской власти людях – наиболее смелых, физически здоровых, – постоянно по 5-10 человек нелегально вы­зывал в лес, заполнял на них биографии, проводил беседы о международном положе­нии, о положении на советско-германском фронте, назначал из них старшего – коман­дира взвода или отделения, назначал время следующей нашей встречи, затем отправлял на постоянное место жительства с условием, что по первому нашему сигналу они должны явиться в условленное место. Кроме этого, они ни на минуту не должны забывать, что состоят членами отряда им. Свердлова, что должны собирать сведения о противнике и передавать нам, искать, помогать доставать вооружение. И если потребуется, в любое время по нашему вызову выйти на боевую операцию. С октября 1942 года по 1 июня 1943 года было организовано 100 человек. Они зачастую использовались не только в разведывательной, но и в диверсионной ра­боте». Орловский высоко ценил командира этого резервного отряда Василия Степано­вича Халецкого.

В конце мая 1943 года Центр радировал Орловскому: «На базу «Соколы» скоро на­правляем спецгруппу «Вест» во главе с «Ле­сковым». Помогите ему советом и выделите группу бойцов для сопровождения группы «Вест». Ей предстояло пробраться далеко на Запад – в Белостокскую область, в Польшу и заниматься там разведывательной работой. Командиром группы был назначен чекист Александр Григорьевич Миронов по кличке «Лесков». «Соколы» по-братски встретили «Вест», выделили группе надежных, опыт­ных проводников. Вместе с разведчиками, присланными Центром, отправились луч­шие бойцы отряда – Павел Степанович Воробьев, Павел Семенович Гаврик, Иван Андреевич Турейко. Благополучно преодо­левая усиленно охранявшуюся оккупантами железную дорогу, они пробирались по лесным тропам, обходя населенные пункты с вражескими гарнизонами.

К.П. Орловский полностью ушел в ра­боту. Он встречался и подолгу беседовал с разведчиками, связными, советовал ко­миссару, как лучше, живее нести в народ партийное слово.

1 июля 1943 года командир отряда «Со­колы» направил в Центр рапорт с прось­бой присвоить очередные воинские звания наиболее отличившимся бойцам и коман­дирам отряда. Помимо всего прочего, это свидетельствовало о его большой заботе о своих подчиненных. Бойцы ценили такое отношение и души не чаяли в своем коман­дире. 12 июля 1943 года Центр сообщил, что «Роману» (псевдоним Орловского) присвоено звание подполковника государственной безопасности.

Орловский сражался с врагом не только оружием, но и правдивым словом. Бойцы отряда «Соколы» записывали сообщения Совинформбюро. Они хорошо знали о со­бытиях на советско-германском фронте. Бывая в деревнях, встречались с людьми, передавая радостные вести о победах Крас­ной армии. «Партизан не только боец, но и пропагандист», – говорил Орловский своим «соколятам». Прославленный партизан­ский командир проводил большую агита­ционную работу среди населения. Беседы и выступления командира отряда, насыщен­ные конкретными примерами, нравились крестьянам, которые слушали его с живым интересом. Жители деревень с радостью встречали «Безрукого», как называли его в народе. Бойцами отряда «Соколы» был налажен и выпуск листовок с сообщениями Совинформбюро. Во многих деревнях из рук в руки бережно передавались листки с долгожданной новостью.

Есть все основания говорить о том, что К.П. Орловский был одним из талантливей­ших партизанских пропагандистов.

Против отряда «Соколы» была броше­на агентура гитлеровцев. Однако благодаря слаженно организован­ной работе разведчиков партизаны заранее узна­вали о планах гитлеров­цев. Мастер внезапных нападений, неожидан­ных ударов и засад, Орловский постоянно опережал противника, организовывая ему «го­рячие» встречи в самых неожиданных местах. Одну за другой проводили гитлеровцы карательные операции против партизан и местного населения.

Особенно большие надежды возлагали оккупанты на операцию против барановичских партизан под кодовым названием «Герман», которую запланировали на лето 1943 года. Она готовилась в строгой тайне. В ней должны были принимать участие де­сятки тысяч солдат и офицеров эсэсовской части, у которых на вооружении были само­леты, танки, артиллерия. «Отряды уничто­жать, лагеря и дзоты разрушать, продоволь­ствие захватить, – такую задачу поставил перед эсэсовскими головорезами руково­дивший карательной операцией палач бело­русского народа фон Готтберг. – Деревни и прочие постройки, а также мосты и посевы, все то, что невозможно взять, – разрушать и уничтожать. Насколько возможно поджечь в данных районах также и леса».

Гитлеровские карательные операции держали народных мстителей в постоян­ном напряжении, заставляя быть готовыми в любой момент дать отпор врагу. Вскоре Орловский получил тревожное сообщение: против партизан гитлеровцы намерены бро­сить отборный отряд карателей-эсэсовцев из батальона Дирлевангера.

Командир отряда решил в открытый бой не вступать. Он докладывал Центру: «Раз­ведка донесла: 20.VII.1943 года из Барановичей и Ганцевичей прибыла карательная экспедиция противника против отряда «Со­колы». С какой стороны они должны на­ступать на лагерь, разведка не установила. Ввиду того, что к нашему лагерю можно подходить по просекам с четырех сторон, я решил, что лучше организованно отойти и устроить мощную засаду в выгодном месте, чем организовывать засады у всех четырех дорог: для этого у нас не хватало ни сил, ни боевых средств».

Отряд отошел на несколько километров и занял заранее подготовленную позицию: с флангов подходы к ней прикрывало боло­то, с фронта – открытая большая поляна. На ту поляну Орловский и хотел заманить врага. Но напрасно отряд ожидал против­ника: эсэсовцы, взорвав часть партизанских землянок, так и не рискнули продвинуться дальше в лес.

Партизанский отряд «Соколы» вел на­стоящую рельсовую войну против гитле­ровских оккупантов. К.П. Орловский со своими боевыми помощниками заместите­лем командира Никольским, комиссаром Ивашкевичем особое внимание обращали на железную дорогу. «Лето и осень – самое благоприятное время для партизан. И мы должны основательно заняться железкой: взрывать мосты, пускать под откос эшело­ны», – говорил Орловский.

Началась подрывная деятельность пар­тизан на железной дороге. Вскоре в Центр отправилась радиограмма, в которой сооб­щалось о количестве пущенных под откос бойцами отряда «Соколы» паровозов и ва­гонов, о взрывах рельсов, о прекращении движения на сутки и более железнодорожной линии Барановичи-Лунинец, об уничтожении телеграфно-телефонной связи на участке протяженностью 1300 метров (провода унесены).

30 июля 1943 года на имя командира отряда «Соколы» Орловского была приня­та телеграмма начальника Центрального штаба партизанского движения П.К. Пономаренко, адресованная всем командирам и комиссарам партизанских отрядов и бри­гад. Это был совершенно секретный приказ, «О партизанской рельсовой войне на коммуникациях врага». «Начинайте операцию № 0042. Первый удар –  августа». «Уничтожение рельсов производить на основных магистра­лях, запасных, подъездных, вспо­могательных, деповских путях; уни­чтожать запасные рельсы, исключая для противника возможность манев­рирования рельсами; в целях внезап­ного удара первую операцию провести одновременно, по сигналу Централь­ного штаба, а после этого действовать непрерывно, всеми средствами уни­чтожать рельсы; командирам парти­занских отрядов следить и сообщать в штабы партизанского движения о скоплении эшелонов врага для бом­бежки их советской авиацией». Орловский сразу же понял иск­лючительную важность приказа. Инст­рукторами-подрывниками стали сам Ор­ловский, комиссар Ивашкевич, замкомандира Никольский, а также бойцы отряда Петрашко, Василевич, Туник – те, кто уже в совершенстве овладел подрывным делом. Вечером 3 августа 1943 года почти весь от­ряд «Соколы» вышел на заранее отведен­ный для него участок дороги.И всем на­шлось дел. Одни взрывали рельсы, другие отвинчивали их от шлал, третьи относили рельсы подальше от дороги и топили в бо­лоте. Рядом этим же занимались соседние отряды.

Командир отряда «Соколы» не только отдавал приказы своим подчиненным, но и служил им примером в суровых, тяжелых буднях партизанской борьбы, передавал своим бойцам заряд бодрости и оптимизма. «Ваше мужество, ваша удивительная стой­кость служат для всех нас самым близким и самым убедительным примером», – говорили бойцы Кириллу Прокофьевичу Орловскому, любимому своему командиру.

Тамара Трофимович

 Трофимович, Т. Бесславный конец одной провокации / Тамара Трофимович // Беларуская думка. – 2011. – № 5. – С. 76-79.

Леденящий страх

Рассказ Михаила Федосовича Сакадынца о траги­ческих событиях 15 июня 1942 года так же, как и Марии Шпаковской, пронизан болью и жуткими фактами, которые заставляют пережить не пережитое:

— В 5 утра мы пошли с братом на озеро поглядеть на рыбу. Уже возвращались обратно домой, когда появились немецкие мотоциклы. Наш дом был самым крайним в Борках, там, где сейчас часовня стоит. Помню, в тот день дома сестра Анна с двумя детьми была, да братья Иван, Василь и Николай. Мама молоко понесла родственникам, а я за ней увязался. По дороге зашёл к другу Володе, решили с ним на купнике спрятаться, потому как поговаривали, что немцы детей в Германию забирают. Пока Володя оде­вался, я в окно глядь, а там гитлеровцы возле калитки стоят. В доме нас было шестеро: я с Володькой, хозяйка с племянницей, хозяин и старушка с Пролетарского. Два немца зашли в дом. Один полез на чердак, а второй сто­ял в дверях, преграждая путь на улицу. Незваные гости с винтовками были в немецкой форме. Пересчитали нас и стали стрелять. В нас с хозяином первых. На мне был пиджак брата. Так я им прикрылся и упал вместе с хозя­ином со скамейки. Его кровь попала мне на плечо. Немцы подумали, что меня убили, а я лежал и не шевелился. В это время они других расстреливали. Когда я очнулся, карателей уже не было в хате. Все были убиты. Я выскочил на улицу, побежал за сарай. Вижу, двое немцев пошли в сторо­ну Хватовки. В конце улицы были видны на кургане пуле­мёт и два гитлеровца. Они по лесу стреляли. Постреляют и в бинокль смотрят. А я скорее в жито и давай ползти к болоту. Ветерок как дунет, страх жуткий пронизыва­ет, до самых костей, думаю, немцы идут. Полежу, подо­жду, нет никого, я и дальше ползти. До болота дополз, а там — в лес, через него — в другую деревню. И вдруг по пути встречаю Матвеевича, военного, он из плена вернулся. Он с семьёй в Борках жил, а в тот день с женой в соседнюю деревню ходил. Дома у них осталось двое детей. Я им рас­сказал, что произошло. Заночевали в тот день все вместе в Уболотъе, а утром в родную деревню вернулись. Пришли и увидели — всё спалено, только в школе-семилетке груб- ки из кирпича стояли, как памятники белели. Тогда мы и узнали, что согнали людей в школьный сарай и сожгли заживо: Местных полицаев с их семьями тоже уничтожи­ли. Все мои были мертвы. Сначала я в лесу с остальными выжившими жил, потом ушёл в партизаны.

 Память не продаётся

Останки мирных жителей, погибших от рук карателей в июне 1942 года, были перезахоронены 31 августа 2009 года. Годом ранее в Борках был возведён мемориаль­ный комплекс «Памяти сожжённых деревень Могилёвской области». Здесь, на гранитной Стене памяти, увековечены названия уничтоженных фашистами сельских населённых пунктов Приднепровского края. Рядом с мемориалом рас­положена маленькая часовня в честь иконы Божьей Мате­ри «Взыскание погибших», двери которой всегда откроет невестка Марии Васильевны Шпаковской Нина:

— Борки часто посещают люди из разных городов не только нашей страны, но и других государств. Вот се­годня перед вашим приездом были граждане Российской Федерации, из Ростова-на-Дону. Отрадно, что трагедия маленькой деревни спустя столько лет не чужда совре­менному поколению и люди чтят память о тех, кто без вины оказался виноватым.

В 2018 году «загладить» вину перед теми, кому довелось пережить то страшное июньское событие, решило немец­кое объединение «Контакты», прислав письма пострадав­шим с извинениями за злодеяния их соотечественников и предложением о помощи в размере 300 евро:

«Вы выжили в той войне, но так и не услышали слов извинения от официальных лиц Германии. Нам стыдно за это. Нам стыдно за то, что наше правительство не выделило хотя бы символической суммы в виде признания совершённой несправедливости… Мы обещаем вам делать всё возможное для того, чтобы в Германии не были забы­ты преступления вермахта в Беларуси. Тот, кто знает историю только по школьным учебникам, должен посе­тить вашу республику, чтобы понять, насколько для нас важен мир, как мы должны его ценить. Тот, кто нена­видит фашизм, убедится в Тростенце, Хатыни и в дру­гих мемориалах в необходимости борьбы с его нынешними проявлениями, национализмом и расизмом».

От денежной компенсации Мария Шпаковская отказа­лась, объяснив родным, что память не продаётся и нет ни­чего важнее мира на земле и чистой воды.

Улица Орловского… Она есть в Могилёве, Бобруйске, Ляховичах, Клецке, Ганцевичах, Кировске… В Кировском районе родился и умер наш герой, имя которого было широко известно в 50-60 годы XX века во всём Советском Союзе. Ведь Кирилл Прокофьевич Орловский — это не просто человек с богатой жизненной биографией, а человек-легенда. Он стал прототипом одного из главных героев советского кинофильма «Председатель» и не менее знаменитого произведения Эрнеста Хемингуэя «По ком звонит колокол». Между тем, на мой взгляд, мало кто знает что-либо об этом человеке, чьим именем были названы улицы во многих городах Беларуси.

ЧЕТЫРЕ ЗНАМЕНИТЫХ «НЕТ» ОРЛОВСКОГО

Долгие годы часть биографии Кирил­ла Орловского была засекречена и нико­му не известна, даже его родным. Никто не знал, что этот невысокого роста муж­чина прошёл четыре войны, 8 лет про­работал в разведке и 72 раза переходил линию фронта. Тогда, в 1945 году, когда он возглавил колхоз «Красный парти­зан», позже переименованный в «Рас­свет», на своей малой родине, для всех он был бывшим фронтовиком, изувеченным войной. Правую руку ему ампутировали в 1943 году по самое плечо, на левой уда­лили 4 пальца. И, несмотря на проблемы со здоровьем, он смог захудалый колхоз превратить в колхоз-миллионер, слава о котором разнеслась далеко за предаты Беларуси.

Как же удалось Кириллу Орловскому вселить в людей веру в светлое будущее, поднять с руин после военных лихолетий обе­дневшее хозяйство?

• У Кирилла Прокофьевича было четыре «нет», которые он сделал законом жизни в возглавляемом хозяйстве: не лодырни­чать, не воровать, не пьянствовать, не бросать слов на ветер. Благодаря кропотливой ежедневной работе и дисциплине он смог преобразовать и поднять с колен колхоз «Рассвет», — про­водя экскурсию по музею Кирилла Орловского, расположивше­муся в Доме культуры агрогородка Мышковичи, рассказывает Валентина Яскевич. В музее бережно хранятся личные вещи, награды, фотографии Кирилла Прокофьевича. — Начинать путь председательства для него было весьма непросто. Вместе с группой уцелевших после войны местных жителей он прочё­сывал в округе леса. Искали израненных, одичавших лошадей, чтобы использовать их труд по назначению в хозяйстве. Ведь впереди предстояла работа, нелёгкая и изнуряющая.

Актёр Михаил Ульянов, сыгравший в фильме «Председатель» главную роль, писал: «Односельчане поверили ему и пошли за ним. Поверили его одержимости, принципиальности, правдиво­сти. Они поняли, что суть Егора Трубникова (прототипом кото­рого стал Орловский. — Прим, авт.) — его неистребимая любовь к людям, любовь страстная, неукротимая. Может быть, даже безжалостная, любовь на всю жизнь».

• Уже через два года о «Рассвете» заговорили не только в Кировском районе, но и далеко за его пределами, а в колхоз ста­ли проситься крестьяне с близлежащих деревень, — продол­жает свой рассказ Валентина Валерьевна. — К тому моменту в Мышковичах уже появились животноводческие фермы, в амбарах — зерно, в хозяйстве — деньги. Доярки получали зар­плату выше, чем у председателя. Между тем Орловский как щедро награждал колхозников за тяжёлый труд, так и сурово спрашивал за провинности. Кроме денежных штрафов за пьянство и воровство, ви­новные лишались приусадебных участков, исключались из колхоза, а порой попадали и на скамью подсудимых. При этом подобные меры дали удивительный результат — во­ровать перестали. Люди поняли, что на­дёжнее нажить благосостояние честным трудом, который щедро оплачивался. Уже вскоре, помимо хорошо развитого сельского хозяйства, в Мышковичах появилась своя сельская средняя школа, на строительство которой Кирилл Прокофьевич отдал из соб­ственных сбережений 25 тысяч рублей. По его инициативе в деревне была также от­крыта первая в Беларуси колхозная детская музыкальная школа.

Колхозники, которым довелось плечом к плечу поработать на благо родного «Рас­света», и по сей день добрым словом, с но­стальгией вспоминают своего легендарного председателя.

— Мне было 12 лет, когда я в колхоз при­шла. Сначалалён полола, потом Орловский на свиноферму отправил, — вспоминает молодые годы Нина Белявская. — Про­шла курсы тракториста, и выдали мне Т-14. На нём пахала и засеивала колхозные поля. Орловский был строгим мужиком, но справедливым. Дисциплина у него всег­да на первом месте была. Людей председа­тель никогда не обижал, а они его за это уважали. Не забуду, как получали по ведру сахара, молока и льняного масла. Зарпла­ты хорошие были, жильё строили. У нас в деревне появились первые двухэтажные дома, в Мышковичи пришло электриче­ство. Сам Пётр Миронович Машеров в наш колхоз любил приезжать, ведь было на что посмотреть, что показать иностранным делегациям.

Кирилл Прокофьевич Орловский — человек-волк, человек-легенда, человек-плуг. Так о нём говорили современники, хоро­шо знавшие его. Его слова и планы никогда не расходились с делом. Не зря он был удостоен звезды Героя Советского Союза и Героя Социалистического Труда, пяти орденов Ленина, двух орденов Трудового Красного Знамени и многих других наград. Правда, вся слава этого человека в те годы пришлась на после­военную мирную жизнь, о довоенной тогда не говорили.

Герой романа хемингуэя

 Однако сегодня завеса тайны приподнята, и не рас­сказать о подвигах великого разведчика было бы непра­вильно. Ведь это отдельная глава в биографии Кирилла Орловского длиною в 25 лет.

«Родился в 1895 году в семье крестьян. Военную де­ятельность начал на службе в царской армии в каче­стве командира сапёрного взвода. Участвовал в Пер­вой мировой войне в звании унтер-офицера. С1918 года принимал участие в гражданской войне, партизан. В 20-30 годы работал в разведке и контрразведке. В 1937 году нелегально был переброшен в Испанию под псевдонимом «Стрик», — выдержка из автобиографии Орловского, написанная им самим.

В Испании, где шла гражданская война, Кирилл Прокофьевич вместе со своей группой выполнял слож­нейшие операции, за что его называли человеком с «исключительной личной храбростью». На его спецоперациях спустя 50 лет учился даже советский спец­наз. Именно в Испании состоялось знакомство нашего героя с американским писателем Эрнестом Хемингуэем. Воодушевление, с которым Орловский относился к пар­тизанской борьбе, впечатлило писателя и вдохновило на создание романа «По ком звонит колокол».

«Жить — это значило нива, колеблющаяся под ветром на склоне холма. Жить — значило ястреб в небе. Жить — значило глиняный кувшин с водой после молотьбы, когда на гумне стоит пыль и мя­кина разлетается во все стороны. Жить — значило крутые лошадиные бока и холм, и долина, и река, и деревья вдоль берега…» Эти строчки из романа по­явились, как считают разведчики-ветераны, благо­даря рассказам Орловского о том, что он чувствовал, идя на смертельно опасные операции. Книга Эрне­ста Хемингуэя увидела свет спустя три года после встречи двух легендарных в своём роде личностей. В 1985 году роман в переводе на русский прочёл и сам Орловский.

«Он всё правильно написал, кроме одного — мост мы взрывали долом, а Хемингуэй написал, что был динамит», — такова была рецензия разведчика на книгу американского писателя.

Во время одного из испанских рейдов в тылу вра­га Орловский получил тяжёлую контузию позвоноч­ника. Вердикт врачей — к военной службе не годен. Стрик вернулся в Москву, где ему в 1938 году за борь­бу с испанскими фашистами вручили орден Ленина.

ПОСЛЕДНИЙ БОЙ КОМАНДИРА РАЗВЕДКИ

 Начало Великой Отечественной войны Кирилл Орловский встретил в Китае, куда был направлен для организации базы советской агентуры под псевдонимом Кирилл. Однако всей душой он рвался на родину, в родную Беларусь, захваченную к тому мо­менту врагом. В марте 1942 года пришёл долгожданный ответ из Центра, и опытный разведчик в свои 47 лет отправился на свою четвёртую войну. В Беларуси на окку­пированной немцами территории он возглавил отряд специального назначения «Со­колы».

Из доклада Кирилла Орловского Министру государственной безопасности БССР Лаврентию Цанаве:

«Ночью 17 февраля 1943 года агентурная разведка мне принесла сведения, что 17.2.43 г. по одной из дорог Барановичской области на подводах будут проезжать Вильгельм Кубе (генеральный комиссар Белоруссии), Фридрих Фене (комиссар трех областей Белоруссии), обергруп-пенфюрер Захариус, 10 офицеров и 40- 50 их охранников. В это время при мне было только 12 человек моих бойцов, во­оружённых одним ручным пулемётом, семью автоматами и тремя винтов­ками. Днём на открытой местности, на дороге, напасть на противника было довольно рискованно, но и пропустить крупную фашистскую гадину было не в моей натуре. Поэтому ещё до рассвета к самой дороге я подвёл своих бойцов в бе­лых маскировочных халатах, цепью по­ложил и замаскировал в снеговых ямах в 20 метрах от той дороги, по которой должен был проезжать противник. Двенадцать часов в снеговых ямах мне с товарищами пришлось лежать и тер­пеливо выжидать. В шесть часов вечера из-за бугра показался транспорт про­тивника, и, когда подводы поравнялись с нашей цепью, по моему сигналу был открыт наш автоматно-пулемётный огонь, в результате которого были уби­ты Фридрих Фене, 8 офицеров, Захариус и более 30 охранников. Мои товарищи спокойно забрали фашистское оружие, документы, сняли с них лучшую одеж­ду и организованно ушли в лес, на свою базу. С нашей стороны жертв не было. В этом бою я был тяжело ранен и кон­тужен, в результате чего у меня были ампутированы правая рука по плечо, на левой — 4 пальца и повреждён слуховой нерв на 50-60 %».

Во время операции Орловский держал в руках две шашки. Первую он бросил в колонну, а вот вторую не успел — в него попал немецкий снайпер. После этого шашка разорвалась у него прямо в руке. Однако даже после полученных увечий он не сразу ушёл за линию фронта, ещё воевал. Гитлеровцы объявили охоту на безрукого командира. За его голову на­значали большую денежную награду, но она так и осталась не выплачена. За геро­ические подвиги на передовой Орловско­му в 1943 году присвоили звание Героя Советского Союза с вручением ордена Ленина и медали «Золотая Звезда».

ПИСЬМО ТОВАРИЩУ СТАЛИНУ

Размеренная мирная жизнь в трёхкомнатной квар­тире в Москве не радовала нашего героя. Не привык он сидеть без дела. Продолжать службу по состоянию здоровья он уже не мог, поэтому принял решение ехать в разрушенный войной колхоз, на свою малую родину. 6 июля 1944 года он пишет письмо на имя Иосифа Ста­лина: «Благодаря Народному комиссару государствен­ной безопасности товарищу Меркулову и начальнику 4-го Управления товарищу Судоплатову материаль­но я живу очень хорошо. Морально — плохо. Партия Ленина-Сталина воспитала меня упорно трудиться на пользу любимой Родины; мои физические недо­статки (потеря рук и глухота) не позволяют мне работать на прежней работе, но встаёт вопрос: всё ли я отдал для Родины и партии Ленина-Сталина?»

— В своём письме Орловский просил выдать ему кредит в размере 2175 тысяч рублей в отоваренном выражении и 125 тысяч рублей в денежном выра­жении, которым он воспользуется для поднятия колхоза «Красный партизан» в деревне Мышковичи Кировского района, — поясняет Валентина Яскевич. — Кирилл Прокофьевич составил и предоставил руко­водителю-государства настоящий бизнес-план, где расписал всё до мельчайших подробностей, согласно которому к 1950 году хозяйство достигнет валово­го дохода не менее трёх миллионов рублей. Кредит Сталин одобрил и распорядился выделить деньги вдохновлённому будущему председателю. Ведь он знал, что Кирилл Орловский слов на ветер не бросает. Та­ких людей, как он, один на миллион.

Своё обещание председатель выполнил. Он сделал практически невозможное, чем заслужил среди сель­ских тружеников славу великого руководителя, чело­века с большой буквы. Колхозный труд стал для него мирной войной, в которой он проявил себя так же та­лантливо, как и в секретных боевых операциях.

Умер Кирилл Прокофьевич 13 января 1968 года — сел за обеденный стол, выпил обезболивающее, толь­ко притронулся к еде и замер. Похоронили Героя Со­ветского Союза в родных Мышковичах. Вскоре после его смерти колхоз «Рассвет» стал называться именем Орловского, а на центральной площади возле Дворца культуры появился бюст председателя. У его подножия изображены винтовка и плуг — символы двух жизней, двух войн, которые вёл бывший разведчик, в которых он так и остался непобедимым героем.

Храменкова, Т. Таких людей, как он, один на миллион [О Кирилле Прокофьевиче Орловском] / Татьяна Храменкова // Служба спасения. — 2019. —  № 5. —  С. 94.

Іх называлі “Сокалы”

 Імя легендарнага партызанскага камандзіра, мужнага разведчыка, Героя Савецкага Саюза Кірылы Пракопавіча Арлоўскага добра ведаюць жыхары Ляхавіцкага раёна. У гады Вялікай Айчыннай вайны са сваім атрадам ён праводзіў у тутэйшых месцах дзёрзкія і смелыя баявыя аперацыі супраць фашысцкіх захопнікаў.

К. П. Арлоўскі наведаў раён і пасля вайны. Асабліва запомнілася сустрэча, якая адбылася 6 ліпеня 1964 года на беразе Шчары каля вёскі Залужжа. У яго выступленнібылі такія словы: «Жыццё маё было складанай сумессю мірнага паху спе­лай збажыны і горкага парахавога дыму».

Не выпадкова ў Мышкавічах ля падножжа помніка К. П. Арлоўскаму — конскі плуг і вінтоўка, сведчанне яго ратных і працоўных подзвігаў. А яго ратныя подзвігіпачыналіся менавіта тут, у нашым краі, у час барацъбы з фашысцкімі захопнікамі. А было гэта так.

26 кастрычніка 1942 года, 45 гадоў   назад група храбрацоў у саставе К. П. Арлоўскага, Р. В. Івашкевіча, Хуста Лопеса, А. М. Блінова. М. Г. Калмыкова, А. А.Васілевіча, I. К. Туніка, I. К. Грыцаўца i I. I. Якубоўскага вылецела з Масквы ў тыл ворага. Ззаду засталася лінія фронту. Унізе, на горным фоне зямлі, раскінулася вялікаясветлая просціна Выганаўскага возера. Самалёт крыху звярнуў да лесу. Каманда — і ўжо ляцелі ў чорную бездань парашуты з гру­зам, за імі — байцы.

Гэтая група дэсантнікаў і паклала пачатак партызанскаму спецыяльнаму атраду «Сокалы», камандзірам якога стаў Раман — партызанская клічка К. П. Арлоўскага.

Каля ляснога возера Качайла, што недалёка ад вёскі Свяціца, размяшчалася ваенная база партызанскага атрада «Сокалы». У Свяціцы К. П. Арлоўскаму, які быў цяжкапаранены ў Машукоўскім лесе, была зроблена складаная аперацыя. Вучні Крывошынскай сярэдняй школы свята захоўваюць памяць аб партызанскім атрадзе К. П.Арлоўскага, вывучаюць яго гісторыю. У краязнаўчым музеі нашай школы адна з экспазіцый прысвечана партызанскаму атраду «Сокалы» і яго камандзіру.

Партызанскі атрад «Сокалы», які быў створаны 45 гадоў назад і яго бессмяротны камандзір К. П. Арлоўскі ўпісалі яркую старонку ў гісторыю Ляхавіцкага раёна.Чалавек-герой, камуніст К. П. Арлоўскі нязменна заставаўся ў руху барацьбітоў за новае жыццё. Ён жыў для людзей, і мы заўсёды павінны помніць аб гэ­тым.

3 мэтай увекавечання памяці героя прапаную ў вёсцы Свяціца на будынку школы ці ў іншым месцы ўстанавіць мемарыяльную дошку ў гонар партызанскага атрада«Сокалы» і яго мужнага і стойкага камандзіра К. П. Арлоўскага, чалавека з легенды, рыцара ратных і працоўных подзвігаў. Няхай тут заўсёды будуць кветкі.

А. Шавель, настаўнік.

 

Шавель, А. Іх называлі “Сокалы” / А. Шавель // Будаўнік камунізму. – 1987. – 3 лістапада. – С. 3.

Кировский сокол

 Кирилл Орловский всегда совершал поступки, о которых узнавали страна и мир

ОН НАПИСАЛ письмо Иосифу Сталину с просьбой разрешить возглавить один из самых разрушенных колхозов на Могилевщине. Впоследствии колхоз «Рассвет» Кировского района под его руководством стал первым в послевоенном СССР колхозом-миллионером. Кирилл Орловский стал прототипом главного героя фильма «Председатель» и, возможно, главного героя повести Э. Хемингуэя «По ком звонит колокол» Роберта Джордана. На его родине, в Кировском районе, установлен бронзовый бюст Героя Советского Союза, Героя Социалистического Труда и открыт музей. Его именем названы улицы белорусских городов — в Могилеве, Бобруйске, Клецке, а также школа в Кировске.

Коржу он роднее брата

Кириллу Орловскому давалось много разных служебных характеристик. Но именно эта, когда партизанил в Западной Белоруссии, в наибольшей степени характеризует те качества, которые сохранял на протяжении всей своей жизни: «Боевой, храбрый, испытанный, вполне надежный и преданный работник, человек, обладающий природным умом организатора»…

Яркой страницей в биографии Кирилла Орловского стала испанская эпопея. Вместе с десятками тысяч антифашистов-интернационалистов из 55 стран мира он боролся против фашистских мятежников генерала Франко на стороне Испанской Республики. Орловский был советником в интернациональных разведывательно-диверсионных отрядах (герильерос). С небольшой группой в 12 человек под псевдоним «Стрик» он прошел сотни километров по тылам Франко, взрывая по пути мосты, пуская под откос эшелоны, громя тыловые гарнизоны противника. Бойцы-испанцы очень любили и уважали своего командира за его недюжинные способности разведчика.

Как-то раз во время выполнения разведывательного задания его выручил верный друг-белорус Василий Корж, вовремя подоспевший со своим интернациональным отрядом на помощь. Позже Корж вспоминал: «Ко мне из темноты поднялся человек, который был роднее брата, — Кирилл Орловский. Только на это его и хватило. Он буквально упал мне на руки:

— Ранен я, Вася. Много крови потерял. Вот уже неделю маковой росинки во рту не было. Нас двое раненых, идти я не могу, да и тот тоже.

— Берите раненого, — приказал я. — И — за мной.

Кириллу я коротко бросил:

— А ну-ка давай мне на закорки.

Так на спине и пронес я Кирилла Прокофьевича километров десять»…

Подпольный псевдоним – «Аршинов»

В конце октября 1942 года небольшая спецгруппа «Соколы» 4-го управления НКВД СССР во главе с Орловским приземлилась на парашютах в районеВыгоновского озера в Барановичской области. Поставлены сложные и ответственные задачи: вести постоянную разведку и сообщать в Центр сведения о размещении воинских частей и аэродромов немцев, строительстве складов, оборонительных сооружений, политических и экономических мероприятиях врага и следить за возможной его подготовкой к химической войне. Кроме того, «Соколы» должны были проводить диверсии на железных и шоссейных дорогах, уничтожать живую силу и технику гитлеровцев.

В первой половине 1943 года в пинских лесах при весьма драматических обстоятельствах судьба вновь свела Василия Коржа с его давним боевым наставником и другом Кириллом Орловским. Дело было так. Доктор Пинского партизанского соединения Воронович доложил Коржу, что в санчасть привезли нового раненого из другого отряда. Под наркозом он сделал ему вторичную операцию на обеих изуродованных руках. А когда раненый после операции очнулся, то первым вопросом его был такой: «Кто ваш командир?» Воронович сказал, что Корж. Орловский очень обрадовался и прошептал: «Да мы уже встречались в пинских лесах. Скорее давай сюда Василя, доктор!» Тот спросил, как доложить командиру соединения. В ответ услышал: «А скажи-ка ему, что некто Аршинов спрашивает».

Коржа после этих слов точно током ударило: «Аршинов! Да это же подпольный псевдоним Орловского в ту пору, когда он в двадцатые годы был командиром партизанского отряда в «Крессах Всходних». Как был в гимнастерке, выскочил Корж из штабной землянки и побежал к медсанчасти.

Перед ним лежал человек с бледным, осунувшимся лицом и забинтованными руками. Один из самых близких ему людей на земле. Василий Захарович склонился надОрловским. Глаза их встретились:

— Здравствуй, Кирилл! Наконец-то!

Тронув языком пересохшие губы, Орловский тихо прошептал в ответ:

— Ну, здравствуй, Василь. Вот и еще раз свиделись. А я обнять тебя даже не могу. Как в Испании. Тогда тоже не мог. — И Орловский устало умолк.

А утром Корж застал Орловского чисто выбритым. Его «здравствуй» прозвучало уже гораздо громче, и Корж обрадовался, уловив в этом слове присущий Кириллу Прокофьевичу задор. Тот улыбнулся и, хитро сощурив глаза, сказал:

— Выходит, по всем статьям обскакал ты меня, Василь. Я всего-навсего командир отряда, как и был двадцать лет назад, а ты — командующий целым партизанским соединением?

Толовые шашки взорвались в руках

17 февраля 1943 года группа во главе с Орловским уничтожила главного комиссара Барановичей Фенса, гебитскомиссара Барановичской области Штюра, двух комендантов полиции и нескольких солдат, захватив при этом важные документы, оружие.

В том лесном бою Кирилл Орловский был тяжело ранен. Произошло это так. Местный лесник Халецкий сообщил, что рано утром по заозерному большаку на кабанью охоту может поехать со своей свитой гауляйтер Кубе. Орловский тут же поднялся и приказал собрать остатки сил отряда. Он решил повести их на большак и устроить там засаду. Долго пролежали партизаны в сугробах. Но вот послышались голоса, и на дороге показались всадники. Потом из-за поворота вынырнули роскошные, покрытые коврами и мехами сани, в которых сидели нацистские начальники.

Но Орловский сигнала открыть огонь так и не дал. Ведь по дороге неслось до полусотни всадников, хорошо вооруженных. В стороны наставлены автоматы, ручные пулеметы. Враг настороже. Лучше остановить его, когда он, подвыпив, будет беспечно возвращаться.

Орловский, увидев возвращавшийся санный поезд, под звуки выстрелов побежал вдоль дороги. Он разыскивал того, кто ему был всех нужней. Собравшись с силами, метнул связку толовых шашек с капсюлем-детонатором. По усилившемуся смятению немцев понял, что метнул удачно, и приготовился бросить вторую связку, но в это время пуля фашистского автоматчика попала в детонатор, и толовые шашки взорвались в руках Орловского. Вытащил его из пекла боя старый друг испанец ХустоЛопес. Очнулся Кирилл Прокофьевич уже в партизанской землянке. Возле него хлопотал врач. Правая рука, оторванная по локоть, висела неподвижная, как чужая. Повязка, пропитанная кровью, обледенела и стала твердой. Ладонь левой руки с перебитыми пальцами посинела и тоже кровоточила.

После этого было несколько мучительных операций, проведенных в партизанской землянке с помощью обыкновенной пилы-ножовки. Другого «инструментария» у партизан-орловцев попросту не было. Так Кирилл Прокофьевич лишился правой руки и пальцев на левой. Больше уж ему не держать оружия. Теперь без помощи боевых товарищей он не мог ни одеваться, ни умываться, ни есть.

Однако Орловский не сломался… До конца августа 1943 года командовал отрядом, участвовал в боевых операциях. Затем его отозвали на Большую землю. А поздней осенью 1943 года два старых друга вновь встретились в Москве. Потом на знаменитом Чкаловском аэродроме Орловский провожал Коржа в тыл противника. На прощание они крепко обнялись:

— Да, Василь, завидую я тебе белой завистью. И генералом ты уже стал, и целым соединением партизан командуешь, и снова в наши с тобой края громить оккупантов улетаешь. Обскакал ты меня, по всем статьям обскакал. А ведь биографии у нас с тобой до нынешней поры схожие. Кажется, поменяй нас местами — и все опять в судьбах совпадет. Только вот теперь ты улетаешь, а я уже никуда не улечу…

Председатель «Рассвета»

В 1944 году в труднейшие для Белоруссии послевоенные годы Орловский начал руководить колхозом «Рассвет», о котором через десять лет узнал весь Союз.

За свой воистину титанический труд Герой Советского Союза Кирилл Орловский был удостоен в 1965 году звания Героя Социалистического Труда. Потом Звезда Героя труда зажглась и на груди Василия Коржа…

Всего на один год пережил Кирилл Прокофьевич своего боевого друга Василия Коржа, уйдя из жизни в 1968 году. И благодарная Беларусь помнит своих национальных героев…

Николай СМИРНОВ

 

Смирнов, Н. Кировский сокол: Кирилл Орловский всегда совершал поступки, о которых узнавали страна и мир / Николай Смирнов // Белорусская нива. – 2012. – № 207 (16 ноября). – С. 15.

Пад псеўданімам Раман

 «Імя Кірылы Пракопавіча Арлоўскага добра вядома партызанам і працоўным Ляхавіцкага раёна. Ён наносіў магутныя ўдары па камуніка-цыях ворага, бязлітасна знішчаў нямецкіх захопнікаў y нашым раёне. Савецкі ўрад прысвоіў яму званне Героя Савецкага Саюза».

Савецкі патрыёт. 1945. 10 чэрв.

Пачатак Вялікай Айчыннай вайны застаў Кірылу Арлоўскага далёка за межамі Савецкага Саюза, дзе ён выконваў заданне Радзімы. Цяжкі душэўны боль прыносілі яму трывожныя паведамленні з савецка-германскага фронту. Каваны бот фашысцкага акупанта таптаў савецкую зямлю, родную Беларусь. Вораг упарта рваўся на ўсход — да Масквы і Ленінграда.

Як толькі выдавалася магчымасць, Арлоўскі настройваў радыёпрыёмнік на маскоўскую хвалю. Як баявы наказ, звернуты асабіста да яго, успрыняў Арлоўскі словы з ліпеньскага закліку партыі: “У занятых ворагам раёнах трэба ствараць партызанскія атрады, конныя і пешыя, ствараць дыверсійныя групы для барацьбы з часцямі варожай арміі, для распальвання паўсюднай партызанскай вайны…”. Але настойлівыя просьбы Арлоўскага былі задаволены толькі ў чэрвені 1942 года.

Калі яго выклікалі ў Маскву, Арлоўскі адразу з вакзала накіраваўся ў Народны камісарыят унутраных спраў.

— A зараз хочаце ў тыл фашыстаў? – выслухаўшы Арлоўскага і падзякаваўшы за службу, спытаў генерал.

— Так, y тыл, y Беларусь…

— У Беларусь, дык y Беларусь. Пярэчанняў з нашага боку не будзе,— абыякава, як падалося Арлоўскаму, адказаў генерал і тут жа  перайшоў да яго будучай работы. З байцоў і малодшых камандзіраў асобнай мотастралковай брыгады асобага прызначэння Арлоўскаму даручалася стварыць і падрыхтавагць невялікі разведвальна-дыверсійны атрад.

Усім сэрцам ірваўся Кірыла Арлоўскі да народных мсціўцаў. Ірваўся не проста ў тыл ворага і не проста ў Беларусь, a ў лясы пад Баранавічы і Ляхавічы, туды, дзе ён партызаніў яшчэ ў дваццатыя гады, добра ведаў сцежкі-дарожкі і дзе, напэўна, яго яшчэ помняць баявыя сябры з мясцовых жыхароў.

Байцоў для будучага атрада Арлоўскі падбіраў уважліва і вельмі прыдзірліва. Добрую палову атрада складалі землякі камандзіра, ураджэнцы і жыхары тых мясцін, дзе ім трэба будзе дзейнічаць. Як ніхто іншы, Арлоўскі ведаў, якую велізарную карысць, асабліва напачатку, могуць прынесці байцы, што добра ведаюць мясцовасць, маюцьy навакольных вёсках сваякоў і надзейных знаёмых. Толькі з дапамогай мясцовых жыхароў атрад мог вырашыць задачы, якія даручаліся яму. A задачы былі вялікія і складаныя. Атрад павінен быў весці пастаянную разведку і паведамляць Цэнтру даныя пра размяшчэнне вайсковых часцей і аэрадромаў праціўніка, прa будаўніцтва абарончых збудаванняў, розных складоў, пра эканамічныя мерапрыемствы ворага на часова акупіраванай тэрыторыі. Атраду таксама даручалася праводзіць дыверсіі на чыгунках і шашэйных дарогах, выводзіць са строю прамысловыя прадпрымствы, якія працуюць на акупантаў, знішчаць жывую сілу і тэхніку праціўніка. Як вопытнаму чэкісту, Цэнтральны штаб партызанскага руху даручыў Арлоўскаму аказваць мясцовым партызанскім атрадам дапамогу ў барацьбе з варожай агентурай.

Кастрычніцкай ноччу 1942 года група «Сокалы» — К. П. Арлоўскі, P. В. Івашкевіч, Хуста Лопес, A. М. Бліноў, М. Г. Калмыкоў, А. А. Васілевіч, I. К. Тунік, I. К. Грыцавец і I. І. Якубоўскі — вылецела ў тыл ворага. Ужо на наступны дзень Цэнтр атрымаў радыёграму: «Удала прызямліліся ў зададзеным раёне — за 20 кіламетраў на ўсход ад Выганаў-скага возера. Распачынаем работы. Раман*».

Работу Арлоўскі пачаў з наладжвання сувязі з былым сваім разведчыкам і байцом Пятром Пятровічам Савасцюком. Да яго ў вёску Куляні і накіраваўся камандзір з групай.

…Перш-наперш Арлоўскі распытаў Савасцюка пра немцаў: як часта яны бываюць y Кулянях, y суседніх вёсках, хто з мясцовых жыхароў прадаў акупантам душу, дзе размешча­ны бліжэйшыя гарнізоны праціўніка. Камандзір уважліва слухаў, зрэдку перабіваў просьбамі ўдакладніць асобныя факты. 3 той кастрычніцкай ночы Савасцюк стаў разведчыкам атрада «Сокалы», надзейным памочнікам Арлоўскага. Калі камандзір вырашыў перабрацца з атрадам (дакладней, з групай, атрад яшчэ трэба было стварыць) бліжэй да чыгункі Лунінец — Ляхавічы, y Машукоўскі лес, іх правёў туды Савасцюк, дапамог выбраць месца для размяшчэння партызан.

— Самае зручнае месца для базы. 3 аднаго боку балота засланяе ад раптоўнага нападу ворага, густы хмызняк хавае ад чужога вока, крынічка побач і чыгунка не за гарамі,— гаварыў задаволены камандзір,— адным словам, малайчына, Пятро. Адразу відаць, што не прапала старая партызанская школа.

Савасцюк добра помніў урокі гэтай школы і, хоць быў равеснікам Арлоўскага, лічыў сябе яго выхаванцам. Ён дапамог камандзіру «Сокалаў» устанавіць сувязь з лесніком Машукоўскага лесу Васілём Халецкім. Былы будзёнавец, удзельнік падаўлення бандаў Maxно і Пятлюры, баёў на Заходнім фронце супраць легіянераў Пілсудскага, Васіль Сцяпанавіч з радасцю прыняў прапанову Арлоўскага стаць разведчыкам «Сокалаў».

Аднаго за адным прыводзіў Савасцюк да Арлоўскага і сваіх надзейных аднавяскоўцаў. Прыходзілі яны, як правіла, не з пустымі ру-камі. Толькі Іван Лабановіч прынёс y атрад ручны кулямёт, пяць вінтовак, некалькі гранат і сотні патронаў.

Як самага блізкага чалавека сустрэў камандзір «Сокалаў» Аляксандра Федаровіча з тых жа Кулянёў. I не толькі таму, што ён, як і Лабановіч, прынёс з сабой ручны кулямёт, шэсць вінтовак, гранаты, хоць зброя атраду, які рос, была вельмі патрэбная. Аляксандр быў сынам разведчыка Станіслава Федаровіча, які некалі па заданні Арлоўскага (тады Аршынава і Мухі-Міхальскага) працаваў солтысам y вёсцы Куляні. Выключна храбрым чалавекам, таленавітым арганізатарам падполля быў Канстанцін Федаровіч — дзядзька Аляксандра. У гэту арганізацыю ўваходзіў і другі дзядзька Аляксандра — Дамінік.

I вось перад Арлоўскім стаіць высокі, статны мужчына — сын і пляменнік паплечнікаў па барацьбе ў дваццатыя гады. Доўга давялося ўгаворваць Аляксандра, каб той не спяшаўся ў атрад, a пакуль што застаўся ў вёсцы і там выконваў заданні атрада. Згадзіўся Федаровіч толькі пасля таго, як Арлоўскі аб’явіў аб залічэнні яго ў атрад байцом для выканання спецыяльных заданняў і растлумачыў, што ад выканання гэтых заданняў y многім залежаць поспехі атрада.

Пазней y атрад прыйшоў брат Аляксандра — шаснаццацігадовы Іван Федаровіч. Разведчыкам стаў і Станіслаў Свінабурка – стараста з Кулянёў. Сваёй, партызанскай вёскай лічылі байцы «Сокалаў» гэтыя Куляні.

Тут Пётр Савасцюк пазнаёміў камандзіра з Вячаславам Мельнікавым, сынам Вікенція Шпака, які партызаніў з Арлоўскім y гэтых мясцінах y дваццатыя гады. Арлоўскі памятаў Вячаслава: y трыццатыя гады, пасля смерці бацькі, дапамагаў уладкаваць Славу ў дзіцячы дом.

Арлоўскі даў заданне Мельнікаву паступіць на працу ў школу ў Мядзведзічах, даведацца, колькі нямецкіх салдат і паліцаяў y гарнізоне, падбіраць з моладзі надзейных людзей. Малады, разумны, дасціпны ад прыроды, Слава хутка засвойваў асновы складанай і небяспечнай прафесіі разведчыка. Неўзабаве ён стварыў падпольную разведвальную групу, y якую ўвайшлі Павел Вераб’ёў, Іван Макарэвіч — настаўнікі з Мядзведзіч, Пётр Лешчанка са станцыі Русінавічы. Мельнікаў не аднойчы бываў yБаранавічах: сустракаўся там з разведчыкамі атрада, якія дзейнічалі ў горадзе, перадаваў ім заданні камандзіра, атрымліваў ад іх разведвальную інфармацыю. Нехта данёс акупантам, што малады настаўнік вучыць дзяцей па савецкіх падручніках, і Мельнікаву давялося пайсці ў атрад.

Рос атрад. Раслі і яго сувязі. У Баранавічах, Ляхавічах, Клецку, Ганцавічах, ва ўсіх навакольных вёсках y «Сокалаў» былі свае вочы і вушы — разведчыкі з мясцовых патрыётаў. Важную разведвальную інфармацыю пастаўлялі Арлоўскаму і асобныя супрацоўнікі акупацыйных улад, асабліва Мікалай Шатырка.

…Ад сувязных камандзіру «Сокалаў» стала вядома, што начальнік паліцэйскага ўчастка з-пад Баранавіч Мікалай Шатырка раней служыў y Чырвонай Арміі. Часць яго трапіла ў акружэнне — і тады Шатырка прыйшоў да сваякоў, якія жылі на хутары непадалёку ад Русінавіч. Немцы ўзялі яго ў паліцыю, прызначылі начальнікам участка. Было вядома і тое, што ў барацьбе з партызанамі паліцэйскі начальнік актыўнасці не праяўляў. Прыязджаючы да сваякоў «адпачыць ад службы», п’яны Шатырка не раз скардзіўся на свой горкі лёс, на тое, што ён так жорстка пакрыўдзіў яго, былога камандзіра Чырвонай Арміі, праклінаў сваё цяперашняе начальства. Усё гэта зацікавіла вопытнага чэкіста. I калі Ша-тырка, як паведамілі разведчыкі, сабраўся ў чарговы раз наведаць хутар, Арлоўскі вырашыў сустрэцца там з паліцэйскім начальнікам…

Калі Кірыла Арлоўскі, Рыгор Івашкевіч і Хуста Лопес ускочылі ў хату, п’яны Шатырка гаварыў чарговы тост.

— Рукі ўгору! — скамандаваў Арлоўскі.

 У паліцэйскага начальніка шклянка з самагонкай задрыжала ў выцягнутай руцэ, а перапалоханыя вочы зыркалі то на зброю паліцэйскіх, што стаяла ў кутку, то на партызанскія аўтаматы. Так і стаялі паліцаі, пакуль Хуста Лопес абшукаў іх і забраў два пісталеты.

— A цяпер можна сесці,— па-гаспадарску распарадзіўся камандзір «Сокалаў». – За што ж вы, Мікалай Фёдаравіч, збіраліся піць? За сабачае здрадніцкае жыццё? — Арлоўскі заўважыў, як ускінуліся ад здзіўлення бровы Шатыркі, калі яго назвалі Мікалаем Фёдаравічам. Звяртаючыся да мітуслівай гаспадыні, Арлоўскі папрасіў:

— Наліце і нам. Вып’ем за здароў Мішы і Лорыса (партызанскія псеўданімы камісара Р. В. Івашкевіча і Хуста Лопеса).  Ды і пагрэцца не шкодзіць, змерзлі, чакаючы гэтай сустрэчы.

Апусціўшы вочы, маўчалі паліцэйскія. Шатырка не выпіў, але Арлоўскі і не настойваў: яшчэ сп’янее, a якая размова з п’яным? А пагаварыць, разабрацца, што за чалавек гэты чарнявы, прыгожы паліцэйскі начальнік, трэба было.

— Не здраднік я,— хрыплым голасам выціснуў з сябе Шатырка.

— Не здраднік, кажаш,— перабіў яго Арлоўскі і, адсунуўшы паднесеную гаспадыняй другую шклянку самагонкі, папрасіў малака.— A як жа загадаеце вас зваць-велічаць?

Камандзір «Сокалаў» ледзь стрымаў гнеў. Асабліва раздражнялі яго ўсхліпы рабога паліцэйскага, што сядзеў з краю стала. Зірнуўшы на яго руку, Арлоўскі ўбачыў татуіроўку: «Люблю Марусю до гроба». «Татарыновіч трапіў!» — здагадаўся Арлоўскі. – «Вось ты, аказваецца, які храбрэц!» Ад разведчыкаў камандзір «Сокалаў» ведаў, што cваю службу ў паліцыі Татарыновіч пачаў з таго, што затрымліваў і выдаваў гітлераўцам чырвонаармейцаў, якія выбіраліся з акружэння. За гэта і грашовыя прэміі не раз атрымліваў.

— Так выйшла, што паліцэйскім стаў, – y Шатыркі куды і хмель падзеўся.

— У вас выйшла. A ў іх таксама? – Арлоўскі кіўнуў на паліцэйскіх.— Ваюеце з партызанамі, дапамагаеце фашыстам паляваць на бяззбройных чырвонаармейцаў. Юдавы грошы за гэта атрымліваеце,— і па тым, як скалануўся пры яго апошніх словах рабы, зразумеў: так, гэта Татарыновіч, якім y вёсках пачалі палохаць непаслухмяных дзяцей.

— Я вельмі прашу выслухаць мяне і… – Шатырка замяўся, глянуў скоса на рабога паліцэйскага,— і калі можна сам-насам.

– Можна,— адказаў камандзір «Сокалаў» і, наказаўшы Хуста Лопесу не спускаць вачэй з палонных «бобікаў», выйшаў y другую палову хаты.

– Слухаю вас, пан,— Арлоўскі наўмысна зрабіў націск на апошнім слове.

– Які я пан? — уздыхнуў Шатырка. I пачаў расказваць пра акружэнне, як яго сілком забралі ў паліцыю і прызначылі начальнікам участка.

– Усё гэта нам вядома. Скажыце лепей, як далей жыць думаеце, Мікалай Фёдаравіч, і што… нам рабіць з вамі? — перабіў яго камандзір.

– Толькі не расстрэльвайце. Вінаваты, спатыкнуўся. Дапамажыце зноў стаць чалавекам, сваю віну выправіць. Хачу быць карысным вашаму атраду. Паверце мне,— прасіўся Шатырка.

– A гэты рабы — Татарыновіч? — нечакана спытаў Арлоўскі.

–  Адкуль вы ўсё ведаеце?

–  Мы шмат што ведаем, таму і размаўляем мірна з вамі,— адказаў Арлоўскі.

Татарыновіч быў верным халуём  акупантаў, крывёй патрыётаў выслугоўваўся перад фашыстамі, меціў y паліцэйскія начальнікі. Не лепшы быў і другі паліцэйскі. Прыгавор ім мог быць толькі адзін — расстрэл.

Шатырку памілавалі: як начальнік паліцэйскага ўчастка ён не надта шчыраваў перад гітлераўцамі, a галоўнае — камандзір «Сокалаў» спадзяваўся, што Шатырка, якога, як відаць, мучаюць дакоры сумлення з-за вымушанага супрацоўніцтва з акупантамі, будзе сваім чалавекам y паліцыі, спатрэбіцца атраду.

– Сваякі мяне не выдадуць, a каб немцы нічога не западозрылі,  прастрэльце мне руку, – папрасіў Шатырка, калі яны пра ўсё дамовіліся.

– Не, гэта лішняе,— запярэчыў Арлоўскі,— вы нам патрэбны здаровы. A вось кажух прастрэліць  y двух-трох месцах — не лішне. Лорыс гэта зробіць хутка і акуратна.

Дамовіўшыся з Шатыркам пра пароль, разведчыкі позна вечарам пакінулі хутар.

Не адзін раз пасля таго сустракаўся Арлоўскі з Шатыркам. I заўсёды Шатырка даваў праўдзівыя, падрабязныя і каштоўныя звесткі пра варожыя гарнізоны ў Баранавічах, Ляхавічах, Ганцавічах. Канчаткова пераканаўшыся, што Шатырка — свой чалавек, камандзір «Сокалаў» перадаў y Цэнтр: «Намі прыцягнуты да работы начальнік мясцовай паліцыі. Паведамляе праўдзівыя звесткі».

А праверыць праўдзівасць звестак Шатыркі камандзіру «Сокалаў» было не надта цяжка: разведчыкі яго атрада дзейнічалі і ў Баранавічах, і ў Ляхавічах, і ў Ганцавічах, прабіраліся ў Мінск і ў Брэст. Асабліва шмат разведчыкаў «Сокалаў» было ў Баранавічах: y горадзе пастаянна знаходзіліся буйныя сілы праціўніка, размяшчаліся склады харчавання, боепрыпасаў. Важнае месца гітлераўцы адводзілі Баранавічам і як вузлавой чыгуначнай станцыі, праз якую ажыццяўляліся асноўныя перавозкі для групы арміі «Цэнтр». Сабраныя разведчыкамі і сувязнымі звесткі аб праходжанні праз чыгуначны вузел ваенных грузаў, аб колькасці і тыпе самалётаў, якія базіруюцца на аэрадроме пад Баранавічамі, і іншая важная інфармацыя тэрмінова перадавалася радыстам Аляксеем Бліновым y Цэнтр. Там высока ацэньвалі разведвальную дзейнасць «Сокалаў». Але байцы атрада хацелі рабіць больш.

1 лютага кіламетраў за дзесяць на поўнач ад станцыі Буды група байцоў на чале з Арлоўскім пусціла пад адхон варожы эшалон. Аперацыя прайшла бездакорна. Усе ўдзельнікі вылазкі шчасліва вярнуліся на базу.

На наступны дзень другая група пад кіраўніцтвам камісара Івашкевіча зрабіла налёт на вобадную фабрыку, якая абслугоўвала гітле-раўцаў: рабіла абады, рамантавала калёсы. Сумленна служыў акупантам і яе дырэктар, нехта Рачок: партызанская разведка ўстанавіла, што ён з’яўляецца агентам СД. I гэта аперацыя прайшла паспяхова. Было знішчана абсталяванне, узарваны катлы, забіта некалькі гітлераўцаў. Партызанская куля не мінула і фашысцкага агента.

Аб праведзеных аперацыях Арлоўскі далажыў y Цэнтр. Неўзабаве Бліноў прынёс яму расшыфраваную тэлеграму з Масквы: «Раману. Далей да асобага распараджэння патрабую спыніць дыверсіі. Працягвайце работу па вывучэнні шляхоў падыходу да Мінска, Баранавіч, Брэста і падрыхтоўцы ў гэтых гарадах глебы для работы іншых груп».

— Вось так, камісар,— сказаў тады камандзір Івашкевічу.— Асадзіў нас Цэнтр. Баіцца, каб мы не забыліся пра галоўнае — разведку. Што ж, прымем гэта да ведама і будзем вы~конваць.

Тады ж Арлоўскі і Івашкевіч распрацавалі канкрэтны план узмацнення разведвальнай работы. Ад дыверсій, налётаў і засад часова давялося адмовіцца. Але літаральна праз некалькі дзён абставіны «вымусілі» дысцыплінаванага камандзіра «Сокалаў» без «асобага распараджэння» Цэнтра зрабіць засаду.

A здарылася гэта так. Васіль Халецкі, які ледзь не кожны дзень сустракаўся з Кірылам Пракопавічам, аднойчы расказаў яму, што да мясцовага бацюшкі Халюсціна часта на дзень-два прыязджае з Баранавіч сын Уладзімір. Служыць ён там ці то бухгалтарам, ці то рахункаводам. Хлопец як хлопец, на гітары добра грае, духі лбіць. Чамусьць цікавіўся ў леснікоў, ці ёсць y лесе дзікі. Арлоўскі папрасіў Халецкага больш уважліва прыгледзецца да паповіча. Выканаць гэта заданне Васілю Сцяпанавічу цяжкасці не склала: паповіч сам пачаў набівацца ледзь не ў сябры да лес-ніка. Аднойчы ён прыехаў да Халецкага на веласіпедзе, прывёз пачак нямецкіх цыгарэт і вялікую пляшку самагону. Курыва не бы-о, і ляснік з задавальненнем узяў цыгарэты, a самагон, хоць не любіў, узяў таксама — каб бліжэй пазнаёміцца з паповічам, даведацца, што ён за чалавек.

— Ну што ж, давайце пакаштуем, што гэта за зелле,— сказаў Халецкі. Марыя Іванаўна хуценька падрыхтавала закусь, і яны выпілі па дзве чаркі.

— Бач, якое падманлівае зелле. Здэцца, ci-уха сівухай, a моцнае,—шчыра пахваліў са-агон ляснік.

— Ага, пяршак, што трэба, a вось закусь ні-уды не варта,— паповіч крытычна аглядзеў стол з нарэзаным чорным хлебам, гуркамі, было там і некалькі цыбулін,— Нават сала няма. I гэта ў лесніка, галоўнага вартаўніка лясных багаццяў.

— Лес — не свінаферма, гэта адно. A дру-ое, вартаўнік — гэта яшчэ не гаспадар.

— Гаспадар — не гаспадар,— перадражніў паповіч лесніка.— Можна ж падстрэліць якога дзіка, абсмаліць там, y лесе, a ноччу прывезці дамоў. I ўсё шыта-крыта, ці, як кажуць нем-ы, гут. Дарэчы, ці шмат дзікоў y Машукоў-кім лесе? — як бы мімаходам спытаў папо-іч.

— Ёсць кабаны, a колькі — не лічыў. — A партызаны ёсць y лесе?

— Каго не бачыў, таго не бачыў. Паповіч выпіў яшчэ і, хістаючыся, выйшаў на двор, сеў на веласіпед і паехаў y Галынку.

Падазронымі здаліся паводзіны Уладзіміра Халюсціна і братам Аляксандру і Паўлу Пінчукам. Паповіч, які ніколі не трымаў y руках паляўнічай стрэльбы, раптам пачаў распытваць леснікоў пра дзікоў. A заадно, нібыта між іншым, цікавіўся і партызанамі — ці не бачылі іх леснікі ў лесе. Нечаканы клопат пра дзікоў y тыя дні пачаў праяўляць і ляснічы Сяргей Бабко.

— Каб прынадзіць y наш лес больш дзікоў, трэба завесці туды вотруб’я, бульбы, падкармліваць іх— загадаў ён леснікам.

Доўга ламалі галаву Кірыла Арлоўскі і Рыгор Івашкевіч, чаму Бабко і Халюсцін раптам зацікавіліся дзікамі і партызанамі. Не ўсё было вядома і пра паповіча. I толькі пасля таго, як баранавіцкія разведчыкі паведамілі, што паповіч — агент СД і працуе ён y галоўнага камісара Баранавіч групенфюрэра Фрыдрыха Фенса, заядлага паляўнічага, Арлоўскаму ўсё стала ясна.

— Бачыш, Рыгор Васілевіч,— сказаў ён тады камісару.— Фенс дзейнічае, як y той прымаўцы: і хочацца, і колецца, і страх не дае.

— Не разумею,— паціснуў плячамі Івашкевіч.

— Усё проста. Каго цікавяць партызаны, той пра дзікоў не пытае. Дзікі тут не перашкода. A каго зацікавілі дзікі, той абавязкова спытае пра партызан. Партызаны могуць перашкодзіць паляванню. Так?

— Безумоўна, так! — Рыгор Івашкевіч быў здзіўлены простым, але лагічным адказам на пытанні, якія іх хвалявалі.

Было вырашана: няхай леснікі — Васіль Халецкі, браты Аляксандр і Павел Пінчукі – хваляцца перад ляснічым і паповічам, што часта сустракаюць дзікоў, няхайpacпальваюць y Фенса паляўнічы азарт.

Групенфюрэр клюнуў на прынаду. Для пачатку прыслаў y Машукоўскі лес свайго разведчыка — паповіча. Некалькі гадзін вадзілі лазутчыка праціўніка па лесе Халецкі і браты Пінчукі. Леснікі гаварылі праўду: паповіч сам бачыў двух дзікоў. Пераканаўся ён і ў другой іх праўдзе — партызан y лесе не было.

Паехаў паповіч y Баранавічы, a праз два-тры дні Шатырка пацвердзіў тое, аб чьм здагадваўся камандзір. У тэрміновым данясенні ён паведамляў Арлоўскаму, што ў бліжэйшую нядзелю — 14 лютага — паляваць на дзікоў у Машукоўскі лес прыедзе Фенс са світай чыноўнікаў і афіцэраў-эсэсаўцаў.

Арлоўскі і Івашкевіч добра падрыхтавалі атрад, «каб горача» сустрэць высокіх паляўнічых. Але яны не прыехалі y нядзелю, не было іх і ў панядзелак. «Мяркуючы па ўсім, Фенс адклаў паляванне на тыдзень-два», –  паведаміў Шатырка. Не сядзець жа атраду без работы гэты час. Адну за адной адправіў камандзір дзве групы байцоў на аперацыі…

Познім вечарам 16 лютага 1943 года прыбег y атрад Васіль Халецкі і папрасіў зараз жа разбудзіць камандзіра. Спяшаючыся, ён расказаў Арлоўскаму, што заўтра ў Машукоўскі лес паляваць на дзікоў прыедзе галоўны камісар Баранавіч Фенс і з ім будзе нейкікі вельмі важны начальнік з Мінска. Высокіх начальнікаў будзе суправаджаць і ахоўваць каманда эсэсаўцаў. 3 Баранавіч да Сіняўкі паляўнічыя будуць дабірацца на аўтамашынах, y Сіняўцы перасядуць на сані.

Не паспеў Арлоўскі добра распытаць Халецкага пра дарогу, якой будуць ехаць фашысты і ў якіх кварталах збіраюцца паляваць, як y зямлянку ўваліўся задыханы Аляксандр Федаровіч. Ён скінуў шапку-вушанку, кажушок. Густая пара валіла ў яго з галавы, са спіны.

— Ці не чэрці за табой гналіся, Саша? — спытаў Арлоўскі.

— Горш, таварыш камандзір. Заўтра, a можа, ужо і сёння,— Федаровіч дастаў з кішэні трафейны гадзіннік, шчоўкнуў вечкам,— ага, сёння…— цяжка дыхаючы, Федаровіч замоўк. Ён злаваўся сам на сябе: прабег па цаліку больш за дзесяць кіламетраў, спяшаўся, каб своечасова папярэдзіць камандзіра, a прыбег — і не можа расказаць толкам…

— Што «заўтра, сёння»? Гавары, Саша. Толькі спакойна, не хвалюйся і не спяшайся,— папрасіў камандзір разведчыка.

— Сёння на паляванне сюды прыедзе Фенс, эсэсаўскі генерал, гебітскамісар Баранавіцкай вобласці Шцюра і,— Федаровіч зноў перавёў дух.— I сам гаўляйтэр Кубэ.

— Кубэ, кажаш? — Арлоўскі пераглянуўся з камісарам. Каго-каго, a Кубэ яны не чакалі.— I што, яны адны, без світы прыедуць?

— Не! Мікалай прасіў перадаць, што з імі будзе каля паўсотні эсэсаўцаў.

Моцна задумаўся Арлоўскі. Сілы былі надта няроўныя: y фашыстаў не меней за паўсотні добра ўзброеных салдат, a яго людзі на заданнях, y лагеры трохі больш дзесяці байцоў.

— Так, задача не простая. А, Рыгор Васілевіч? — звярнуўся Арлоўскі да камісара атрада.

Камісар не перашкаджаў Арлоўскаму думаць. Рыгор Васілевіч ведаў, што камандзір прыняў ужо рашэнне і цяпер толькі правярае сябе: ці правільна ўсё прадумаў, ці прадугледзеў усе магчымыя варыянты і дэталі будучага бою. Прыняў рашэнне і камісар атрада: што б там ні было, арганізаваць засаду на паляўнічых. I таму ён цвёрда адказаў:

— Кірыла Пракопавіч, выпадак, можна сказаць, асаблівы, выключны. Высокія чыны самі пруць на ражон. Наладзім паляванне на паляўнічых!

— Дзякуй, Рыгор Васілевіч. Прызнацца, іншага адказу я ад цябе і не чакаў. Ты праўду кажаш — выпадак выключны, і не скарыстаць яго нельга. Будзем сустракаць «гасцей» па-нашаму, па-партызанску.— I камандзір загадаў сабраць байцоў.

Праз некалькі мінут байцы атрада былі ў камандзірскай зямлянцы. Дапытліва азіраючы іх, Арлоўскі расказаў пра толькі што атрыманыя звесткі.

— Як бачыце, таварышы, ворагаў шмат, і ўзброены яны добра. Нас меней, але, як вучыў Сувораў, ваююць не колькасцю, a ўменнем. Хіба Якубоўскі, скажам, не справіцца з пяццю гітлераўцамі. A Тунік? A Васілевіч? — аднаго за другім называў ён байцоў і працягваў: — Нас мала, але ў нас ёсць вялікая перавага: мы на сваёй зямлі, мы змагаемся за справядлівую справу, і ў нас ёсць вялікі і моцны памочнік — нечаканасць. Упусціць гэты выпадак, даць фашысцкім гадам спакойна цешыцца на нашай зямлі — нельга. Мы не маем права дазволіць ім такую раскошу. Так я кажу, таварышы?

— Ды што там доўга гаварыць? Вядзі, таварыш камандзір! Зробім паляўнічым лазню! — голас Іосіфа Якубоўскага быў поўны рашучасці.

— Пакажам фрыцам другі Сталінград! — падтрымаў Якубоўскага Іван Тунік.

— Значыць, вырашана: будзем сустракаць «гасцей»! — сказаў камандзір і назваў удзельнікаў аперацыі.

— A мяне чаму не бераце? — здзівіўся Аляксей Бліноў.

Бліноў быў храбры воін і выдатны кулямётчык, але Арлоўскі загадаў не браць яго ў засаду. Сувязь з Цэнтрам значыла вельмі шмат для спецыяльнага разведвальнага атрада, і камандзір стараўся берагчы вопытнага радыста, аслабаняў яго ад удзелу ў баявых аперацыях. I вось ён сам просіць:

— Вазьміце, таварыш камандзір. Нас жа і так мала.

— Добра, Алёша, пойдзеш. Вазьмі кулямёт, будзеш побач са мной.

Загадаўшы байцам старанна праверыць зброю, Арлоўскі адпусціў сваіх баявых сяброў, a сам разам з камісарам і Васілём Халецкім схіліўся над картай.

— Вось і Раскоп,— камандзір алоўкам паказаў на скрыжаванне лясных дарог.— Твая праўда, Васіль Сцяпанавіч: паляўнічыя ніяк не мінуць яго.

Яны намецілі маршрут падыходу да Раскопа: трэба было ісці да месца засады, мінаючы дарогі, каб не пакінуць слядоў.

— Здаецца, усё прадугледзелі,— задумліва сказаў Арлоўскі.— Але мала нас, вельмі мала… Усяго дванаццаць чалавек.

— Трынаццаць,—удакладніў Халецкі.— Хіба я не баец? — y голасе лесніка чулася крыўда.

— Дарагі мой Васіль, ты баец, ды яшчэ які! Але табе нельга ісці ў засаду.

— Гэта чаму ж?

— Ты — разведчык, ты сваю справу зрабіў. Правядзеш нас да Раскопа — і дамоў. Ты нам патрэбны як разведчык. I зноў жа, y цябе сям’я, і сям’я немалая. A ў баі, сам ведаеш, усё можа быць. Як жа Марыя Іванаўна адна справіцца з такой плоймай дзяцей?

— За ўвагу дзякуй, таварыш камандзір, але гэта, даруйце, не довад,— настойваў Халецкі.— У кожнага з нас сем’і. Я павінен пайсці ў засаду.

Збіраліся нядоўга, і неўзабаве жменька байцоў кіравалася на Раскоп.

Зя два дні перад гэтым, y адлігу, выпаў вялікі снег. Надвор’е было ціхае, і снег цяжкімі шчыльнымі камякамі лёг на дрэвы, на кусты. Потым мароз сціснуў, падсушыў снег. У гэтым убранні і стаялі цяпер дрэвы.

Яшчэ на досвітку байцы падышлі да скрыжавання лясных дарог.

— Вось і Раскоп,—ціха сказаў Халецкі.

— Так, месца для засады зручнае,— пахваліў разведчыка Арлоўскі. Расставіўшы байцоў y маладым сасонніку за 15—20 метраў ад дарогі, ён загадаў ім выкапаць yснезе акопы і старанна замаскіравацца.

Выкапаўшы акоп для сябе і замятаючы сляды сасновай галінкай, камандзір выйшаў на дарогу і прыдзірліва аглядзеў пазіцыі байцоў. Нічога не заўважыў. У белых маскіровачных халатах партызаны глыбока пазашы-валіся ў снег, добра замаскіраваліся між маладых густа апушаных снегам сасонак і елак.

«Малайцы!» — пахваліў y думках Арлоўскі сваіх падначаленых і, пакінуўшы сачыць за дарогай Івана Туніка і Іосіфа Якубоўскага, загадаў усім адысці ў глыбіню лесу.

Тут партызаны скоранька паснедалі, і камандзір яшчэ раз напомніў: галоўнае, калі будуць праязджаць фашысцкія паляўнічыя, не даць выявіць сябе і ні ў якім разе не страляць без сігналу. Сігналам жа будзе ўзмах рукі Арлоўскага з толавай шашкай.

— Першыя 10—20 секунд патронаў не шкадуйце. Памятайце, што толькі раптоўны, дружны і трапны агонь можа забяспечыць перамогу,— вучыў Арлоўскі.

Гадзіне a дзесятай раніцы байцы занялі акопы, размешчаныя адзін ад аднаго праз 5—10 метраў, і пачалі чакаць сустрэчы з гітлераўцамі. Замест паляўнічых паказаліся адны ca­ні. «Відаць, нейкі мужык едзе па дровы»?— падумаў камандзір. Калі ж сані параўняліся з месцам засады, байцы ўбачылі двух мужчын — маладога і сярэдніх гадоў.

— Ляснічы Бабко і паповіч Халюсцін,— шапнуў камандзіру Васіль Халецкі.

— Разведка! — здагадаўся камандзір.

За разведчыкамі неўзабаве паказаліся гітлераўцы: некалькі коннікаў наперадзе, за імі сані. Адны, другія, трэція… Больш дзесяці, і расцягнуліся далёка… Эсэсаўцы, што сядзелі ў іх, трымалі напагатове зброю.

Арлоўскі сустрэўся з разгубленым позіркам Аляксея Блінава: «Што здарылася? Чаму няма сігналу?»

A сігналу сапраўды не было. Арлоўскі ўбачыў, што немцы вельмі насцярожаныя і гатовыя на першы ж стрэл адказаць агнём з аўтаматаў і кулямёта, і рашыў прапусціць іх і чакаць вяртання з палявання.

Пакутліва доўга цягнуўся час. Ад марозу дубянелі рукі і ногі, калючы вецер высякаў слёзы. «У снегавых акопах мы праляжалі 12 гадзін, чакаючы зручнага моманту. Ад холаду рукі і твары ў маіх таварышаў пачырванелі, але вялікае жаданне помсціць ворагу рабіла іх вытрымку жалезнай»,— не без гордасці за сваіх байцоў успамінаў пазней Кірыла Ар-лоўскі.

Камандзір дазволіў байцам па чарзе адбягаць y глыбіню лесу, каб хоць трохі сагрэцца. Час ішоў, a паляўнічыя ўсё не вярталіся. Парывы моцнага ветру часам даносілі гукі паляўнічых стрэлаў. Але і стрэлы змоўклі, a гітлераўцаў усё не было. «Відаць, замочваюць паляўнічыя трафеі»,— здагадаўся камандзір «Сокалаў». Пачынала цямнець. На процілеглым баку дарогі панура шумеў спрадвечны бор. I хоць немцаў чакалі даўно, яны паявіліся неяк раптоўна.

Арлоўскі з Бліновым былі цяпер y другім, больш небяспечным месцы, дзе кусты былі радзейшыя, каб пачынаць бой з галавы калоны. Арлоўскі лічыў, што выбухі кінутых ім толавых шашак выклічуць паніку ў гітлераўцаў. I калі паляўнічыя наблізіліся да засады, Арлоўскі ўбачыў — яны зусім не тыя, што былі раніцой. Удалае паляванне (Арлоўскі не сумняваўся ў гэтым — дзікі ў гэтым лесе вадзіліся) і добрая «замочка» паляўнічых трафеяў зрабілі сваю справу: з саней даносілісі п’яныя галасы, бесклапотны смех. На гэта разлічваў камандзір. Аляксею Блінову, які чакаў сігналу, ён позіркам загадаў: «Падрыхтавацца!» — і сам кінуў шашку. Не паспела яна разарвацца, як застрачыў кулямёт Блінова, ударылі з аўтаматаў і вінтовак байцы, расстрэльваючы акупантаў ва ўпор.

Калона паляўнічых абазвалася дзікімі крыкамі гітлераўцаў, брэхам сабак і жаласным іржаннем коней. 3 першых залпаў было забіта шмат немцаў, уцалелыя кінуліся ўцякаць, некаторыя залеглі за трупы коней і па чалі адстрэльвацца. «Там іх шэф»,— вырашыў Арлоўскі і, хаваючыся за кустамі, прыгнуўшыся, пабег y той бок, дзе заляглі фашысты. Туды ж пабеглі Рыгор Івашкевіч, Васіль Халецкі, іншыя байцы. Арлоўскі кінуў адну шашку, узяўся за другую… I ў гэты момант моцны выбух паваліў яго ў снег. Да яго кінуліся Івашкевіч, Хуста Лопес. Камандзір ляжаў пад высокай бухматай елкай. 3 абедзвюх яго рук цякла кроў, каля іх, наліваючыся крывёю, чырванеў снег. У крыві былі твар камандзіра, лахманы кажуха.

— Працягвай аперацыю! Дабівай фашыстаў, Грыша! — аддаў ён загад камісару.

— Хуста, ратуй камандзіра! — y сваю чаргу распарадзіўся Івашкевіч.

Хуста Лопес перахапіў жгутом абедзве рукі камандзіра, зняў з сябе кажушок, паклаў на яго Арлоўскага і паўзком пацягнуў y глыбіню лесу, далей ад месца бою. Грымелі стрэлы, ціўкалі кулі, але Хуста Лопес не заўважаў гэтага.

«Я быў паранены ў той момант, як кідаў зарад. Фашысцкая куля трапіла ў дэтанатар майго зараду, ад гэтага адбыўся заўчасны ўзрыў y маёй руцэ. Гэта вельмі рэдкі выпадак»,— пісаў пазней Кірыла Пракопавіч. Храбрымі байцамі і палымянымі патрыётамі назваў камандзір удзельнікаў гэтай аперацыі. Асабліва высока ацэньваў ён дзеянні ў гэтым баі кулямётчыка Блінова і камісара атрада Рыгора Івашкевіча. «Канчаткова з ворагам было скончана ў той час, калі Івашкевіч зайшоў з правага фланга і расстраляў фашыстаў, якія схаваліся на дарозе»,— успамінаў Арлоўскі.

Паляўнічых разграмілі поўнасцю, але радасць перамогі была азмрочана цяжкім раненнем камандзіра. Байцы, спяшаючыся, збіралі трафеі, a Хуста Лопес і камісар перавязвалі непрытомнага Арлоўскага. Яго асцярожна загарнулі ў футра баранавіцкага «галоўнага камісара» і на трафейных конях, якія цудам уцалелі ў час бою, паехалі ў свой лагер. Па дарозе камандзір апрытомнеў…

— Грыша, прымай камандаванне атрадам і адводзь яго на запасную базу да Выганаўскага возера,— перамагаючы боль, паспешліва аддаваў распараджэнні Арлоўскі.— I яшчэ… Пакліч Васіля Халецкага…

— Слухаю, Кірыла Пракопавіч,— стрымліваючы слёзы, нахіліўся над камандзірам Халецкі.

— Васіль, дарагі мой!.. Дзякуй табе за ўсё,— Арлоўскі заплюшчыў вочы, замоўк, a потым ціха, ледзь чутна сказаў: — Ідзі з атра-дам, бяры сям’ю, ратуй дзяцей, жонку.— Ён зноў страціў прытомнасць .

Камандзір не бачыў, як байцы, хуценька забраўшы свае небагатыя пажыткі, пакінулі лагер. Не бачыў, як яны пад’ехалі да дома лесніка, як Васіль Халецкі скоранька збіраў сваю шматлікую сям’ю. Ён не бачыў слёз Хуста Лопеса і Іосіфа Якубоўскага, якія штосілы гналі коней. Ён не ведаў і не чуў, што яго вязуць y вёску Свяціцу, y атрад Цыганкова, да хірурга Лекамцава.

Прыехалі ноччу, В. А. Лекамцаў, на шчасце, быў на месцы. Але ў яго не было неабходных інструментаў, наркозу… A ў Арлоўскага па-чыналася гангрэна. Трэба было аперыраваць неадкладна. I Віктар Аляксеевіч пачаў рыхтавацца да аперацыі. Прынеслі нажоўку, якая павінна была замяніць хірургічную пілку, крыху спірту. Піла была тупая, і ўрач загадаў навастрыць яе і паварыць y кіпені.

Трывога і боль былі на тварах Хуста Лопеса і Якубоўскага, калі яны глядзелі на гэтую падрыхтоўку, слухалі шоргат напільніка на піле. Гэта заўважыў апрытомнеўшы камандзір.

— Што ж гэта атрымліваецца? Урач працуе, a вы лодарнічаеце. Нядобра, нядобра,— папракнуў ён сваіх здзіўленых таварышаў.— Камрад Лопес, давай лепш адновім урокі па рускай мове.— Хуста Лопес дрэнна выгаворваў шыпячыя гукі, і Арлоўскі ў вольны час не раз займаўся з ім імправізаванымі ўрокамі.— Паўтарай: наш Яша пілы точыць, як дзевак лечыць. Нарэжа, наточыць, як сам захоча.

— Наш Яша пілы точыць,— пачаў Лопес, але сам Якаў y гэты момант сказаў доктару, што піла наточана.

Замест наркозу Лекамцаў даў Кірылу Пракопавічу шклянку спірту, і аперацыя пачалася. Скрыгатала піла аб косці рук Арлоўскага, халодным потам абсыпала твары Лопеса і Якубоўскага, якія трымалі свайго камандзіра, a ён нават ні разу не застагнаў…

Разгром жменькай лясных гвардзейцаў каманды высокапастаўленых гітлераўскіх чыноўнікаў выклікаў сапраўдную паніку ў стане ворага. I было чаго: народныя мсціўцы знішчылі «галоўнага камісара» Баранавіч групенфюрэра Фрыдрыха Фенса, гебітскамісара Баранавіцкай вобласці Фрыдрыха Шцюра, восем эсэсаўскіх афіцэраў, двух камендантаў паліцыі і амаль усю ахову.

Толькі апоўдні наступнага дня фашысты, сабраўшы вялікія сілы і папярэдне заняўшы блізкія да лесу вёскі Машукі, Лапацічы і Гайнін, рызыкнулі наблізіцца да месца сутычкі, каб забраць трупы гора-паляўнічых. Праз некалькі дзён y фашысцкіх газетах y тлустай чорнай рамцы быў змешчаны партрэт Фенса і апублікаваны некралог, падпісаны гаўляйтэрам Кубэ. Асуджаны на такі ж бясслаўны канец, гаўляйтэр не шкадаваў эпітэтаў для свайго сябра-нябожчыка.

Звестка аб знішчэнні беларускімі партызанамі высокапастаўленых фашысцкіх чыноўнікаў разнеслася далёка за межы Беларусі. Пра гэта пісаў і замежны друк. A 21 сакавіка 1943 года «Правда» ў артыкуле «Забойства фашысцкіх катаў y Баранавічах» паведамляла:

«Стакгольм, 20 сакавіка (ТАСС). Гітлераўская газета «Мінскер цайтунг» паведамляе, што савецкімі партызанамі ў Баранавічах забіты гітлераўскі «галоўны камісар» горада Фрыдрых Фенс і адзін з верхаводаў «ахоўных атрадаў».

Так савецкія людзі даведаліся пра дзёрзкую аперацыю беларускіх партызан. Праўда, доўга яшчэ былі невядомыя падрабязнасці яе: які атрад яе правёў, хто кіраваў ляснымі байцамі. Нават Цэнтр даведаўся пра гэта не адразу. Вярнуўшыся ў лагер пасля аперацыі, Івашкевіч паслаў y Маскву трывожную тэлеграму: «17.2 група зрабіла засаду на буйных нямецкіх чыноўнікаў, якія прыехалі на паляванне ў Машукоўскі лес. Сярод іх павінен быў быць Кубэ. У час бою ў руках Рамана ўзарваўся толавы зарад. У Рамана перабіта правая рука і пашкоджана левая. Міша».

У тэлеграме ні слова не гаварылася пра знішчэнне фашысцкіх верхаводаў. Камісару і байцам было не да іх: yce яны з непакоем сачылі за станам здароўя свайго камандзіра.

Паведамленне Івашкевіча ўсхвалявала і Цэнтр. «Сокалам» паляцела тэлеграма: «Куды накіраваны Раман пасля ранення? Хто яго лечыць? Хто з байцоў атрада наглядае за яго лячэннем? Якія медыкаменты патрэбны для лячэння?» Цэнтр патрабаваў ад Івашкевіча, які прыняў на сябе камандаванне атрадам, зрабіць усё магчымае для лячэння Рамана, перадаваў Раману прывітанне ад жонкі і дачок.

«Сокалы» адказалі: «Раман y суправаджэнні байцоў Хуста Лопеса і Іосіфа Якубоўскага накіраваны ў партызанскі атрад Цыганкова, дзе ёсць вопытны хірург Лекамцаў. У Рамана ампутавана правая рука і тры пальцы левай. Аперацыя прайшла здавальняюча. Пасля аперацыі Раман адчувае сябе добра. Міша». I толькі пасля гэтага «Сокалы» паведамілі аб выніках засады 17 лютага 1943 года.

Не адразу даведаўся пра вынікі аперацыі і сам камандзір. Урач Ганна Ільінічна Аксакава, якая ўвесь час знаходзілася пры ім, строга загадала Хуста Лопесу і Якубоўскаму не пускаць да яго нікога, нават камісара, забараніла непакоіць яго размовамі.

— Добра, можаце зазірнуць да Кірылы Пракопавіча на пару хвілін,— злітавалася яна, калі ўбачыла, што здароўе камандзіра трохі палепшала і раны пачалі зажываць.— Толькі ўмова: не гаварыце яму непрыемных рэчаў.

— У нас яны толькі прыемныя! — Івашкевіч патрос перад урачом гітлераўскімі газетамі з некралогамі.

— Надакучыла ляжаць,— паскардзіўся Арлоўскі камісару і засыпаў яго пытаннямі: якія аперацыі пасля яго ранення правёў атрад? Што паведамляюць разведчыкі? Якія ўказанні атрыманы з Цэнтра? Дзе і як уладкавалася сям’я Васіля Халецкага?

Івашкевіч коратка далажыў пра справы атрада, расказаў пра сям’ю Халецкага, a потым дастаў з сумкі трафейныя дакументы, разгарнуў газеты з некралогамі. 3 чорных рамак на Арлоўскага глядзелі выпешчаныя ганарыстыя твары эсэсаўскіх генералаў і палкоўнікаў. У вочы кідаўся партрэт Фенса — халодны, ганарысты, скіраваны ўдалечыню позірк, моцна сціснутыя вусны, шырокія ноздры вялікага носа. Здавалася, Фенс гідліва абнюхвае паветра…

— 17 лютага 1943 года,— пачаў чытаць Лопес,— выконваючы свой салдацкі абавязак на Усходзе, ва ўзросце 50 гадоў загінуў групен-фюрэр CС Фрыдрых Фенс, галоўны камісар y Баранавічах, стары гвардзеец і ўладальнік залатога ганаровага знака НСДАП, уладальнік многіх ордэнаў з першай сусветнай вайны, носьбіт ордэна за заслугі ў апошняй вайне і адзнак партыі.

— Так, рэгалій y фашыста шмат,— перабіў Лопеса Арлоўскі.— A ці ведаеце вы, што залаты знак — гэта вышэйшая ўзнагарода ў нацысцкай партыі і што ўзнагароджваюцца ім самыя давераныя і блізкія Гітлеру людзі, што званне групенфюрэра войск CС адпавядае агульнавайсковаму званню генерал-лейтэнанта?

— Вышэйшая ўзнагарода… давераныя Гітлера,— шэптам паўтарыў Якубоўскі і раптам з радасцю вырвалася ў яго: — Здорава мы па-працавалі. Двух фашысцкіх генералаў на той свет адправілі, ды яшчэ паўсотні розных там фюрэраў!

— Так, малайцы, саколікі,— згадзіўся з Якубоўскім камандзір — Папрацавалі на славу. Дарэчы, Рыгор Васілевіч, правядзі з хлопцамі гутарку, падрабязна растлумач ім, з якімі фюрэрамі і фюрэранятамі яны расправіліся ля Раскопа. I яшчэ. Падрыхтуй, калі ласка, матэрыялы да ўзнагароды байцоў. Не забудзь Васіля Халецкага. I не скупіся: хлопцы заслужылі.

Пазней, y справаздачы Цэнтру, Арлоўскі напіша: «Моцны боль ад ран і цяжкі стан y выніку кантузіі не знізілі майго баявога духу, a наадварот, калі мне паказалі газету, дзе былі зняты забітыя намі відныя фашысцкія дзеячы, я быў задаволены, і гэта яшчэ болей натхніла мяне на барацьбу з фашызмам».

Актыўная, неспакойная натура Арлоўскага не магла прымірыцца са становішчам хворага чалавека. Ён часта выклікаў да сябе Івашкевіча, іншых таварышаў, падрабязна распытваў іх пра дзейнасць атрада, вучыў, даваў парады.

Асабліва зацікавілі камандзіра звесткі разведчыкаў аб патаемных грузах, якія гітлераўцы перавозяць па чыгунцы, старанна маскіруючы іх саломай ці сенам.

Неўзабаве з Баранавіч*, Брэста, Ганцавіч паступілі трывожныя паведамленні: гітлераўцы хавалі пад саломай балоны светла-карычневага колеру — балоны з атрутнымі рэчывамі (* У Баранавічах y 1979 годзе, праз 35 год пасля вызвалення горада ад нямецка-фашысцкіх акупантаў, быў знойдзены старанна схаваны гітлераўцамі склад снарадаў невядомай канструкцыі (963 снарады агульнай вагой каля 60 тон). Снарады аказаліся хімічнымі.) Паводле звестак Шатыркі і іншых разведчыкаў, y Баранавічах, Пінску, Мінску і іншых гарадах гітлераўцы правялі вучэнні па ахове ад «хімічнага нападу рускіх». Стала вядома Арлоўскаму і аб тым, што, стараючыся ўзняць маральны дух сваіх салдат, які вельмі ўпаў пасля сталінградскай катастрофы, гітлераўскія афіцэры ўсё часцей пагаворвалі пра «жудасны сюрпрыз», што падрыхтаваў фюрэр бальшавікам.

Пра трывожныя факты Арлоўскі адразу паведаміў у Цэнтр, a сам даручыў разведчыкам пільна сачыць за замаскіраванымі перавозкамі.

Звесткі аб падрыхтоўцы гітлераўцаў да хімічнай вайны паступалі ў Цэнтр і ад іншых груп, якія дзейнічалі на акупіраванай тэрыторыі Беларусі. Гэта была вельмі важная, стратэгічнага значэння інфармацыя. Дзякуючы рабоце разведчыкаў, y т. л. і Кірылу Арлоўскаму, Савецкі ўрад і камандаванне Чырвонай Арміі своечасова даведаліся аб падрыхтоўцы фашысцкай Германіі да хімічнай вайны супраць СССP.

Між тым y Цэнтр з атрада «Сокалы» працягвалі ісці тэлеграмы.

Разведчыкі «Сокалаў» трывала замацаваліся ў Баранавічах, Ляхавічах, Ганцавічах і працягвалі «асвойваць» усё новыя тэрыторыі. Яны бывалі ў Мінску, Брэсце, пранікалі нават на тэрыторыю Польшчы. Цэнтр вырашыў як мага шырэй выкарыстаць магчымасці атрада Арлоўскага, ператварыўшы яго ў своеасаблівую школу і базу для іншых разведвальных атрадаў. У сакавіку 1943 года цераз С. А. Нікольскага, які прыляцеў y атрад «Сокалы», Цэнтр перадаў Арлоўскаму ўказанне, y якім гаварылася, што ў сувязі са змяненнем становішча на франтах і паспяховага наступлен-ня Чырвонай Арміі задачы атрада некалькі змяніліся.

Арлоўскаму даручалася стварыць паблізу Выганаўскага возера базу, з якой можна было б весці разведвальную работу, адпраўляць разведчыкаў y глыбокі тыл праціўніка і арганізаваць іх прыём.

«Апрача гэтага,— гаварылася ў дакуменце,— на вашу базу будзем пасылаць шэраг груп, якія з рознымі заданнямі будуць ісці на захад. Вам трэба забяспечыць прыём і арганізаваць з імі няспынную сувязь.

Для выканання гэтага вам трэба: а) меней увагі ўдзяляць партызанскай і дыверсійнай рабоце, б) актыўна пачаць пошукі надзейный сувязных, якія маглі б аблегчыць выкананне пастаўленых задач».

Каб лепш выконваць гэтыя задачы, Арлоўскі, які яшчэ не зусім паправіўся пасля цяжкага ранення, правёў рэарганізацыю свайго даволі вялікага атрада, што вырас yасноўным за лік патрыётаў з мясцовага насельніцтва.

Сярод тых, хто прыйшоў y атрад, былі жыхары бліжэйшых вёсак — Вітольд Канстанцінавіч Скрыцкі з Савейкаў, Мікалай Міхайлавіч Антановіч, Марыя Міхайлаўна Каласоўская і Дзіна Сцяпанаўна Бабко з Галынкі, Васіль Адамавіч Новік з Сухініч, Іван Мікалаевіч Дзермаловіч з Русаўшчызны, Сямён Пятровіч Гаўрыс, Даніла Адамавіч Муха, Іван Аляксандравіч Патапчык і Піліп Сцяпанавіч Сыч з Машукоў і іншыя патрыёты.

Байцом і разведчыкам атрада стаў і Казімір Петрусевіч. Яго прадзед, паляк генерал Яраслаў Дамброўскі, загінуў на барыкадах Парыжа ад куль версальцаў, абараняючы Парыжскую камуну. Дзед па маці Ян Ёдка-Наркевіч, выхадзец са старадаўняй дваранскай сям’і, y 1863 годзе змагаўся ў шэрагах паўстанцаў Кастуся Каліноўскага. Дэлегатам першага з’езда РСДРП, які адбыўся ў Мінску ў сакавіку 1898 года, быў бацька Казіміра — адвакат Казімір Адамавіч Петрусевіч.

Петрусевіч-малодшы ў 1936 годзе абараніў доктарскую дысертацыю па біялогіі, a праз год быў схоплены паліцыяй: за камуністыч-ную дзейнасць ён быў засуджаны на чатыры гады зняволення.

Не прасіў памілавання ў прэзідэнта Казімір Петрусевіч. Не схіліў ён галавы і перад фашысцкімі акупантамі. Гітлераўцы расстралялі яго цяжарную жонку, схапілі і самога Казіміра, вывелі на расстрэл з групай камуністаў. Параненаму патрыёту ўдалося ўцячы з месца расстрэлу, прабрацца да сваякоў, якія жылі ў Ляхавіцкім раёне, aадтуль —y атрад «Сокалы».

Больш за 200 байцоў і камандзіраў налічваў атрад «Сокалы». Каб дзейнічаць больш манеўрана і ахопліваць сваімі аперацыямі большы раён і тым самым мець лепшыя ўмовы для выканання новага задання Цэнтра, Арлоўскі аддзяліў ад «Сокалаў» атрад імя Кірава, камандзірам якога назначыў лейтэнанта М. П. Боціна. Дзейнічаў гэты атрад y Быценскім і Ляхавіцкім раёнах. У сваю чаргу «Сокалы» падзяліліся на дзве групы. Ча-стка байцоў засталася на ранейшай базе, y Машукоўскім лесе, астатнія перабраліся да невялікага ляснога возера Качайла, кіламетраў за восем на поўнач ад Выганаўскага возера. Гэта база была далей ад магістраляў, лепш ахаваная ад раптоўнага нападу акупантаў, тут знаходзіліся асноўныя запасы боепрыпасаў, харчавання. База каля возера Качайла лепей падыходзіла і для прыёму людзей з Масквы. A для разведвальнай і дыверсійнай работы выбралі базу ў Машукоўскім лесе.

Акрамя гэтых баз, y глухіх лясных нетрах былі абсталяваны яшчэ восем запасных.

Быў яшчэ і трэці падначалены Раману атрад, які складаўся з мясцовых жыхароў Клецкага раёна, атрад імя Свярдлова.

У канцы мая 1943 года, услед за тэлеграмай y Цэнтр: «Паправіўся. Адчуваю сябе бадзёра. Прыняў камандаванне атрадам. Раман.» — Арлоўскі радзіраваў: «Гарантуем рух нашых разведчыкаў y Брэст, Сядлец, Мінск». Праз некаторы час ён паведаміў Цэнтру больш падрабязна пра магчымасці атрада: «Можам накіроўваць разведчыкаў на працяглую работу ў Брэст, Беласток, Мінск, а таксама на тэрыторыю Польшчы — Сядлец і Варшаву. Не мае значэння, хто яны: мужчыны ці жанчыны. Пажадана толькі, каб яны ведалі польскую мову. Для гэтага мы маем надзейных і правераных людзей, якія могуць наладзідь з разведчыкамі бесперабойную сувязь». Пазней на партызанскія базы былі скінуты самалётамі спецыяльныя разведвальныя групы. Усім ім дапамаглі байцы «Сокалаў» і іх камандзіры хутчэй уключыцца ў справу.

I хоць цяжкае раненне давала аб сабе знаць, Арлоўскі зноў цалкам аддаўся рабоце. Бадзёры, прыўзняты настрой не пакідаў яго ні на хвіліну. Ён сустракаўся і доўга гутарыў з разведчыкамі і сувязнымі, падказваў, раіў камісару, як лепей, хутчэй несці ў народ партыйнае слова, разам з Уладзімірам Антонавічам Зянько думаў аб нарыхтоўцы прадуктаў.

Шмат слаўных спраў здзейснілі «Сокалы», новымі аперацыямі жыў Арлоўскі. Але ў пачатку жніўня 1943 года з Цэнтра прыйшоў загад: «Вылятайце ў Маскву для даклада». Толькі пасля трэцяга загада Арлоўскі сеў y самалёт, які даставіў яго на Вялікую зямлю.

За ўзорнае выкананне спецыяльнага задання Кірылу Пракопавічу ў верасні таго ж года было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Яму была назначана персанальная пенсія, сям’я атрымала асобную (ўпершыню) прасторную кватэру ў цэнтры Масквы. Але няўрымслівае сэрца камуніста не магло змірыцца са становішчам пенсіянера, са святочным баўленнем часу. Пад бацькаву дыктоўку дачка Ліда напісала ў Цэнтральны Камітэт ВКП(б): «Мае фізічныя недахопы — страта рук і слыху — не даюць магчымасці мне заставацца на ранейшай рабоце. Цяпер перада мной узнікла пытанне: ці ўсё я аддаў Радзіме, партыі? I я глыбока перакананы, што мa­гy яшчэ прынесці карысць Савецкай краіне і ў мірнай працы». A ў канцы пісьма — просьба накіраваць яго ў родныя Мышкавічы для ад-наўлення калгаса, які ён y 1930 годзе, y час адпачынку, дапамагаў арганізаваць сваім былым таварышам па партызанскім атрадзе.

Як толькі пачалася аперацыя «Баграціён», Арлоўскі стаў збірацца ў далёкую дарогу. Неўзабаве землякі выбралі яго старшынёй. Па прапанове Арлоўскага калгас назвалі «Рассветам».

«Як камуніст,— незадоўга да смерці гаварыў К. П. Арлоўскі,—галоўную задачу я бачыў заўсёды ў выхаванні новага чалавека. Чалавека, які б усімі сіламі служыў народу, партыі, дзяржаве, пастаянна думаў аб умацаванні агульнай гаспадаркі…»

Непрымірымы да шаблону, чалавек з гарачым сэрцам, неспакойным характарам, Арлоўскі ніколі не задавальняўся дасягнутым, пастаянна думаў пра заўтрашні дзень, быў заняты пошукамі новага.

Радзіма высока ацаніла яго ратныя і працоўныя подзвігі. У 1958 годзе Арлоўскаму было прысвоена званне Героя Сацыялістычнай Працы. Дзве залатыя Зоркі Героя, пяць ордэнаў Леніна, два ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга, многія медалі ўпрыгожылі грудзі чалавека, авеянага легендамі. Герой вайны і міру неаднаразова выбіраўся ў склад ЦК КПСС, ЦК КПБ, быў дэпутатам 3; 4, 5, 6 і 7-га скліканняў Вярхоўнага Савета СССP.

Вялікая і гучная слава ніколі не кружыла галаву К. П. Арлоўскаму. Моцная дружба звязвала яго з баявымі паплечнікамі. Удзячная памяць ветэрана-партызана не раз адрывала ад шматгранных калгасных спраў, уладарна звала яго на дарагія яму лясныя дарогі і сцежкі Брэстчыны. Ён некалькі разоў наведваў Ляхавічы, бываў y Кулянях, Грушаўцы, на станцыі Буды…

Горача і сардэчна, як самага дарагога госця, жыхары Ляхавіцкага раёна сустракалі нацыянальнага героя: тут ён здзейсніў многа ратных подзвігаў, тут жылі і жывуць многія яго паплечнікі, тут нарадзіліся і жывуць легенды пра Муху-Міхальскага, Аршынава, Ваню, Рамана, Бязрукага — пад гэтымі псеўданімамі ў розныя гады і ў барацьбе з рознымі ворагамі выступаў Кірыла Пракопавіч Арлоўскі.

                                                                                           Ілья Барысаў

   Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 216-227.

 

Баявы арганізатар

 

3 успамінаў А. Ф. Астапава

Аляксандр Фядотавіч Астапаў нарадзіўся ў 1911 г. ў в. Прагунова Полацкага р-на. Член КПСС з 1945. Адным з першых уступіў у створаны ў роднай вёсцы калгас. Працаваў у паляводстве, рахункаводам. 3 1933 г. ў Чырвонай Арміі. Перад вайной курсант ваеннага пяхотнага вучылішча. 3 першых дзён вайны на фронце, камандзір роты. У ліпені 1941 г. паранены, пасля шпіталя зноў накіраваны на фронт. У кастрычніку 1942 г. на чале дыверсійнай групы перапраўлены цераз лінію фронту. 3 красавіка 1943 г. камандзір партызанскага атрада імя Лазо, устудзені — чэрвені 1944 г. начальнік штаба 19-й партызанскай брыгады імя Moлатава, якая дзейнічала на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна. Пасля вайны рэдактар Ляхавіцкай раённай газеты. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга і Чырвонай Зоркі, медалямі. Ганаровы грамадзянін г. Ляхавічы (1973). Памёр у 1978 г. Імем А. Ф. Астапава названа вуліца ў г. Ляхавічы.

Насельніцтва раёна ў гады вайны з вялікай цікавасцю сачыла за кожным друкаваным словам, якое зыходзіла ад нашай партыі, клікала на барацьбу супраць фашысцкіх прыгнятальнікаў. Да выдання падпольнай газе­ты «Савецкі патрыёт» працоўныя раёна інфармаваліся аб падзеях на франтах Вялікай Айчыннай вайны, аб барацьбе і працы савецкага народа праз зводкі Саўінфармбюро, якія партызаны прымалі па радыё і распаўсюджвалі ў некалькіх экземплярах на пішучай машынцы або запісвалі ад рукі.

 У пачатку верасня 1943 года па распараджэнню партыйных органаў партызанскі атрад імя Лазо з Машукоўскага лесу накіраваўся ў Старыцкі, што ў Капыльскім раёне. Праз некалькі дзён там мы сустрэлі сакратара Баранавіцкага падпольнага абкома КП(б)Б Ф. А. Баранава.

Центральны камітэт Кампартыі Беларусі прыслаў Ф. А. Баранава для кіраўніцтва партызанскім рухам у Паўднёвай зоне Баранавіцкай вобласці. Мы былі вельмі рады сустрэць чалавека з Вялікай зямлі. Радасць на­ша стала яшчэ большай, калі мы даведаліся, што сакратар абкома партыі прывёз для Ляхавіцкага падпольнага райкома партатыўную друкарскую машынку з запасам шрыфтоў, прагальнага матэрыялу, паперы і друкарскай фарбы.

Вяртацца назад у Машукоўскі лес нам давялося з вельмі адказным і дарагім грузам. А трэба ж было пераадолець вялікую адлегласць, адразу ўсім атрадам фарсіраваць Брэст — Маскоўскую шашу. Старанна аргані-заваная разведка і надзейная ахова дазволілі ўдала прайсці ўвесь шлях.

Ў Машукоўскім лесе С. К. Дзесюкевіч пачаў рыхтавацца да выпуску падпольнай газеты. У атрадзе імя Жукава знайшоўся партызан, які некалі працаваў наборшчыкам. Прозвішча яго — Мішня. Дапамагаць яму згадзіўся яшчэ зусім малады хлопец Яўген Гурын з атрада імя Лазо. Спачатку ў яго не ладзілася. Але з цягам часуён навучыўся наборнай і друкар­скай справе. Адказным за   ўсю друкарскую гаспадарку быў прызначаны стары камуніст Я. Л. Шэвелеў, які да вайны працаваў суддзёй. Па яго прапанове для зручнасці пераносу шрыфтоў была пашыта спецыяльная лёгкая шрыфтакаса. Знайшліся партызаны, якія зрабілі адсутныя загалоўныя літары.

Першы нумар «Савецкага патрыёта» выйшаў у Машукоўскім лесе 24 кастрычніка 1943 года. Над загалоўкам былі словы: «Смерць нямецкім акупантам!»

Газета адкрывалася Зваротам Урада і Цэнтральнага Камітэта Кампартыі Беларусі, якія заклікалі беларускі народ бязлітасна вынішчаць нямецкіх акупантаў, нападаць нанямецкія абозы, знішчаць іх усюды, дзе б яны ні паяўляліся.

У гэтым жа нумары была змешчана зводка Саўінфармбюро, карэспандэнцыя пра баявыя дзеянні партызан атрада імя Лазо за подпісам «Партызан Адам». Гэта быў сакратар пад­польнага райкома камсамола Адам Ерашаў. Ён пісаў аб тым, што група партызан пад камандаваннем Аляксея, гэта значыць Аляксея Любімава, па заданню камандавання знішчыла пяць кіламетраў тэлефонна-тэлеграфнай сувязі ворага.

Трэці нумар «Савецкага патрыёта» быў прысвечаны 26-й гадавіне Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі. У перадавым артыкуле «Знамянальная гадавіна» расказвалася аб паспяховых наступальных аперацыях савецкіх войск і аб узмацненні партызанскіх удараў па варожым тыле. На другой старонцы гэтага нумара пад загалоўкам «Баявы рахунак атрада» змешчана мая карэспандэнцыя за подпісам «Камандзір атрада імя Л. Аляксандр Ф.». У ёй расказвалася аб магутных ударах, нанесеных акупантам партызанамі атрада імя Лазо, аб удала праведзеных дыверсіях на чыгунцы, аб тым, што атрад выхаваў смелых, бясстрашных народных мсціўцаў, мужных патрыётаў Савецкай Радзімы. У ліку іх называецца і Рыгор Ш. (Шастак) з Перахрэсця, які першым з Ляхавіцкага раёна прыбыў у атрад.

Тыражы газет былі рознымі. Большымі, калі больш было паперы, і меншымі, калі яе не хапала. Іншы раз газету друкавалі на разгорнутых лістах школьных сшыткаў, якія дастаўлялі нам з Баранавіч партызанскія сувязныя, у тым ліку Лідзія Іосіфаўна Пільнік з Машукоў.

Газеты і лістоўкі, надрукаваныя ў лесе, пар­тызаны і іх сувязныя дастаўлялі не толькі насельніцтву раёна, але, іншы раз, і ў нямецкія камендатуры, вывешвалі ў Баранавічах і раённых цэнтрах.

Апрача газеты і лістовак рэдакцыя выпусціла зборнік чырвонаармейскіх і партызанскіх песень, якія карысталіся вялікай папулярнасцю сярод насельніцтва. Савецкія песні гучалі ў партызанскіх атрадах і вёсках, клікалі людзей на свяшчэнную барацьбу супраць аку-пантаў. Шэраг песень, якія ўвайшлі ў зборнік, былі ўключаны ў рэпертуар партызанскай мастацкай самадзейнасці, выконваліся пар­тызанамі брыгады № 19 у вёсках Ліпск, Асавец і іншых.

Кіраваў выданнем газеты сакратар Ляхавіцкага падпольнага райкома партыі Сцяпан Канстанцінавіч Дзесюкевіч. 3 самага пачатку ў рэдакцыі працаваў партызан Вікенцій Ільіч Бурло. Потым быў прыцягнуты да гэтай спра­вы Уладзімір Паўлавіч Коўчур, а пазней іПавел Сцяпанавіч Вярбіцкі. Апрача карэспандэнцый і заметак В. Бурло і У. Коўчур змя-шчалі ў газеце свае вершы.

Газета, лістоўкі, звароты дапамагалі народ­ным мсціўцам у іх барацьбе супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

Калі раён быў вызвалены ад гітлераўскіх акупантаў, газета «Савецкі патрыёт» (пазней яна стала называцца «Будаўнік камунізму») мабілізоўвала на барацьбу за хутчэйшае аднаўленне і далейшае развіццё народнай гаспадаркі, клікала рабочых, сялян і савецкую інтэлігенцыю не шкадаваць сваіх сіл у імя ўмацавання магутнасці сацыялістычнай Pa-дзімы.

 

Баявы арганізатар: з успамінаў А. Ф. Астапава // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 243-246.

 Дедовская правда

 

…23 февраля один мой дед считал своим любимым праздником, другой же не видел эту дату в упор. Первый дед – ярый большевик, воин с большой буквы, разочаровавшийся в вере. Второй дед – кулак, пафицист по натуре, глубоко верующий. Такие, с позволения сказать, семейные «странности» в современной Беларуси встречаются если не на каждом шагу, то все же довольно часто. И мне искренне кажется, что если мы поймем их хотя бы отчасти, то лучше будем понимать драматизм нашего теперешнего противоречивого общества.

Новоиспеченный жоўнеж Войска Польского, пацифист по духу и сути, Бронислав Коктыш в бравой конфедератке совсем не воинственно сидит на добром коне.

Новоиспеченный лейтенант Красной Армии, будущий герой-подрывник Александр Астапов с двумя кубиками на петлицах дерзко смотрит в свое будущее и будущее советской Беларуси.

  ***

Было у меня два деда.

Один, по отцу – обычный потомствен­ный крестьянин, малообразованный, ви­девший свое призвание и утеху в труде на земле.

Второй, по матери – первый почетный гражданин Ляховичей, первый редактор районки, орденоносец и пр. и пр. Одним словом, выдающийся человек. По район­ным меркам, конечно. Именем Александ­ра Астапова названа улица в моем родном городке Ляховичи Брестской области. Не центральная, но все же.

Во время похорон моего знаменитого де­да длинная траурная процессия проходила через центр города. Прощальный салют, бесчисленные и богатые по тем временам венки, надрывающий сердце бесконечный траурный марш городского оркестра. Сто­ял солнечный до рези в глазах день. Как мне тогда показалось, торжественный от боль­шой и светлой печали – так много было слез, траурных речей и рыданий.

Когда хоронили второго деда – Бронисла­ва Коктыша (для родных, соседей и знакомых деда Бронися или Бронека), стоял отврати­тельный, мрачный, дождливый день, в кото­ром по определению не могло быть большой и светлой печали. Точно так же, судя по все­му, думал молодой ксендз, отпевавший мое­го деда на католическом кладбище. Было че­ресчур заметно, как ему хочется побыстрее покончить со все положенными ритуальны­ми обязанностями и нырнуть из той позднеосеньской промозглости в долгожданное спа­сительное тепло. Покойный хоть и считался «сапраўдным каталіком», но был уж больно неприметен и, что особенно важно, не «заможны». На похоронах собралось немного людей. Родные, соседи, несколько «вернікаў». Сильно плакал только отец.

Во время поминального вечера по деду Бронеку шептались вполголоса: «Разумны быў Бронек».

Когда уходил в мир иной дед Астапов, аб­солютное большинство провожавших его в последний путь склонялось к мысли, что «если бы все были такими, то в стране дав­но уже построили б коммунизм».

…Недавно позвонила мать и сказала, что надо прибрать могилы у деда Астапова и деда Бронися – покрасить ограды, отте­реть памятники и т. д.

По груди разлилась абсолютно одинако­вого размера печаль по моим предкам.

***

 Оба моих деда имеют крестьянские корни.

Александр Федотович родился в боль­шой семье староверов. После граждан­ской войны столько ртов прокормить было сложно, и чтобы выжить, часто приходилось жевать почки деревьев. Потом, правда, стало веселее. Вырисо­вывались перспективы красного коман­дира, прежде всего, возможность полу­чить нормальное образование. Так и случилось. За все это Александр Федо­тович был благодарен 1917 году. Посему весь двадцатый век он разделил надвое: до революции и после. До —несправед­ливо, неправильно и неперспективно. После — исполненные мечты большин­ства его современников.

Конечно же, Александр Астапов был уверен, что Советская власть в 1939 го­ду принесла западным белорусам долго­жданную свободу и справедливость.

Александр Федотович рассказывал, ка­ким забитым местечком были Ляховичи до установления там Советской власти, позже сделавшей их довольно развитым промыш­ленным городком.

Правда, не сказал бы, что дед Астапов рвал на себе, а, главное, на других, рубаху в желании поскорее внедрить в Западной Беларуси Советскую власть, не стал делать карьеру партийного функционера – после войны отказался от должности третьего секретаря Ляховичского райкома партии. Со всеми своими заслугами и орденами за­нимал с женой и тремя дочками половину небольшого деревянного дома с удобства­ми во дворе. И вообще, несмотря на «чистку себя» под Лениным и другими классиками марксизма-ленинизма, смотрел на многие вещи критически.

Может, поэтому так рано, в 64 года, и ушел из жизни.

***

Бронислав Михайлович — тоже из се­лян, но не бедных. Его отец, мой прадед, шил кожухи, что по тем временам счита­лось занятием престижным и приносило неплохую копейку. Бронись пошел даль­ше, и к моменту воссоединения восточных и западных белорусов имел четыре гектара земли, двух коров, двух коней, про свиней и прочую живность я уже и не говорю. Дед Бронек говорил, что до 1939 года ежегодно в Ляховичах проходили громадные «кірмашы», на которых можно было найти все, что душе угодно. И вообще тогда, по твердому мнению моего второго деда, «дрэнна жылі толькі лайдакі і п’яніцы. А той, хто працаваў, гора не ведаў».

В сезон мой дед нанимал двух работ­ников, можно сказать, использовал наем­ный труд, то есть считался подкулачником или этаким кулачком. Поэтому освобож­дение (или «освобождение»?) Западной Беларуси в 1939 году воспринял соответ­ствующе. Он сообразил, чем вся его част­нособственническая деятельность может закончиться в новых условиях. Вместе со всем своим добром одним из первых всту­пил в совхоз с символическим названием «Октябрь». Там он пропахал в прямом и переносном смысле до самой пенсии, ко­торая перед горбачевской перестройкой составляла аж 19 рублей 80 копеек. Прав­да, дед Бронек не пил, не курил, жил бо­лее чем скромно. В сезон приторговывал огурцами и зеленью, ежегодно сдавал в заготконтору картошку, яблоки и др. Ко­роче, умудрялся даже помогать время от времени деньгами своему сыну, то бишь, моему отцу.

Приезд внуков дед Бронек воспринимал как серьезное событие, любил поговорить на самые разные темы, включая и полити­ческие. Искренне радовался, когда я переходил на родную мову. При этом пригова­ривал: бач ты, бач ты, мову ведае.

 ***

 Дед Астапов однажды мне как-то строго заметил: «Говори или на белорусском, или на русском. Но не на трасянке». Он доби­вался, чтобы у его внуков было чистое рус­ское произношение.

Дедушка по матери рано ушел из жизни, но он успел много сделать для меня и моих братьев, родных и двоюродных — научил нас играть в шахматы, с почтением отно­ситься к книгам, учебе вообще, прививал страсть к самообразованию. Он часто по­вторял, что образование – это дорога в бу­дущее. Все его шесть внуков и одна внуч­ка окончили вузы. Один стал кандидатом наук, профессором. Все мы понимаем, что это случилось не без влияния нашего деда по материнской линии. Он сам учился ка­ждый день, выписывал цитаты из разных книг, журналов, газет, интересовался бук­вально всем.

А вот ковыряться в огороде дед Астапов не любил. Да и некогда было. Должность главного редактора «районки» высасыва­ла все соки. Про «Октябрь» дед Астапов, конечно, знал – должность обязывала. Но дышал к нему ровно, так как тот ходил в крепких «середняках» и общие показатели по району не портил. Впрочем, и славу пе­редовика этот совхоз тоже не снискал. У де­да Бронека уже само слово «Октябрь» вызы­вало внутреннее отторжение. Я ни разу не слышал, чтобы он в рассказах о своей рабо­те упоминал это «неудобное» слово – про­сто «саўгас», и все.

Вообще дед Бронек очень по-своему воспринимал основные исторические ве­хи двадцатого века: «Пры мікалаі (цар Мікалаў Другі — А. К.) добра жылося, прыПілсудскім (лідэр Польшчы ў 1918—1935 га­дах-А. К.) нас асабліва не прыціскалі, а пры бальшавіках і хочаш, але не разумееш – хто лайдак, а хто добры гаспадар». Отдельной строкой у деда Бронека, правда, проходил Горбачев (лидер Советского Союза в 1985-1991 гг.—А. К.), который «дазволіў свабодна да касцёлу хадзіць».

Наиболее искренне свое отношение к советской власти мой дед по отцовской линии демонстрировал, когда колол свою или соседскую свинью старым советским штыком-четырехгранником, оставшимся после войны. Обычно кабанчик, как ты ни старайся, верещит добрых полчаса после удара. У деда Бронека кабан уходил в мир иной, сдавленно хрюкнув всего два-три раза. Глубоко удовлетворенный, дед важно отходил в сторону, вытирая от крови руки и приговаривая при этом: «Канец камісару!». Все участники действа дружно смеялись (кро­ме моей матери), воспринимая крамольные слова как чистую шутку. Но что-то такое чув­ствовалось в дедовском юморе….

Это сейчас на многие, считавшиеся тогда незыблемыми и серьезными, вещи смот­ришь с иронической улыбкой. Впрочем, не все вспоминают и воспринимают недав­нее прошлое с иронией. До сих пор многих из нас (и не только людей старшего поко­ления) греет мысль, что мы когда-то были гражданами великой страны… Все мину­сы социалистического строя (бесконечные очереди, культ дефицита, отвратное ка­чество одежды, обуви, бытовой техники, безудержное вранье по ТВ и радио, и т. д.) воспринимаются теперь не так остро. Оп­тимизм человеческой натуры не передела­ешь: плохое стирается, хорошее вспомина­ется чаще и резче.

Мать на мой скептицизм в отношении построенного в Беларуси и в СССР социа­лизма реагирует «железобетонным» аргу­ментом: «Не было бы Советской власти, то ты высшего образования не получил бы ни­когда. В лучшем случае, горбатился бы на земле от зари до зари». Правда, дед Бронись тоже не хотел видеть меня намертво привя­занным к земле. Он мечтал, что кто-нибудь из его трех внуков станет ксендзом.

Дед Астапов очень хотел, чтобы кто-то из его шести внуков стал журналистом. В ко­нечном итоге, эту профессию выбрали двое его внуков, Наверное, ТАМ ему это приятно осознавать. Правда, мне почему-то кажет­ся, что и дед Бронись в своем теперешнем статусе не сильно переживает из-за несбыв­шейся главной мечты его жизни…

 ***

 Кстати, о ксендзах и верующих вообще.

Несмотря на то, что все генеалогическое древо Астаповых уходило своими корнями в поколения русских староверов, советский офицер, коим к 22 годам стал Александр Ас­тапов, религию всерьез не воспринимал. Бо­лее того, позже, как высокопоставленный коммунист вынужден был изображать ре­шительную борьбу с «опиумом для народа» на многочисленных партсобраниях и в повсе­дневной жизни. Правда, надо отметить, что неприязни к верующим у него не было. И он даже особо не возмущался, когда узнал, что его жена (моя бабушка) в церквушке непо­далеку крестила своих дочек. Среди которых была, понятное дело, и моя мать.

Дед Бронек ничего не изображал. Он просто каждое воскресенье, не обращая внимания на капризы погоды, исправно «шыбаваў да касцёлу» в 18 километрах от его дома. Это был не просто поход ради га­лочки, необходимой для оформления «про­пуска» в райские кущи. Это был образ жиз­ни. Сменив вечные кирзачи на два размера больше и телогрейку неизвестно какого го­да выпуска на элегантные туфли и польский «багаты» костюм, дед не спеша двигался на­встречу своему спасению.

Единственный конфликт между мной и дедом Бронеком состоялся именно на религиозной почве. По давно заведенной привычке на католическую Пасху мы всей семьей собирались у деда дома. Как-то, лет пятнадцать назад, мы отпраздновали пер­вый день Пасхи, а на второй пошли с отцом помогать нашей бабушке по материнской линии колоть дрова. Не использовать ра­бочую силу в моем лице, как и в лице моих двух родных братьев, бабуля посчитала не­позволительной роскошью. На нашу беду дед возвращался из костела и проходил ми­мо бабушкиного двора как раз тогда, когда там вовсю кипела работа по заготовке дров на зиму. Отец, еще издалека увидев своего отца, немедленно дал стрекача за огороды. Под жернова дедовского гнева попали его трое внуков. «Вы не каталікі! Вы дзікі!» — грозно кричал дед и тряс в воздухе своим громадным крестьянским кулаком.

Серьезно попало на орехи и бабушке. Та­ким разъяренным мы видели своего деда в первый и последний раз.

 ***

Дед Астапов был точно в таком же состоянии, когда мы с двоюродным братом Сергеем намазюкали мелом на его доме: «Умираем, но не сдаемся». Летопись героической защиты Брестской цитадели произвела на нас не совсем адекватное воздействие. Дед, увидев нашу писанину (в душе мы ею, конечно же, гордились), тут же в сердцах закричал: «Люди кровь проливали за эти слова, а вы!..»

Сам дед Астапов пролил в Великую Отечественную и после нее немало собственной крови. Практически в самом начале войны он воевал командиром партизанского отряда имени Сергея Лазо, затем – начальником штаба партизанской бригады № 19 имени Молотова. Непосредственно руководил 19 операциями на «железке» – под откос было пущено немало немецких эшелонов с живой силой и техникой. Ордена Боевого Красного Знамени, Красной Звезды, медаль «За отвагу» – такие награды для партизана считались и считаются большой редкостью. В любом случае, известная фраза «Чем дальше в лес, тем толще партизаны» не про моего деда.

***

 Дед Бронек воевать не любил и, честно говоря, не хотел. Что ему понравилось во всей военной чехарде тех лет, так это быть польским «жоўнежам». Получилось прибыльно: кавалерист «войска польского» уволился со своей службы в новых яловых сапогах, с при­личным отрезом батиста и теплым пальто. А вот Великая Отечественная, как и «освобож­дение Западной Беларуси», большого энтузи­азма у Бронислава Коктыша не вызвала. Тот даже гордился, что за все время ношения по­гон бойца Красной Армии он выстрелил из трехлинейки всего два раза. И то в воздух. Из всей войны, вернее, той ее части, которую он охватил личным участием, дед Бронек вспо­минал только один эпизод, когда немцы окру­жили его подразделение. Командир, майор по званию, трясся от страха в каком-то сарае, при этом исступленно молился, надеясь остаться в живых. Этим самым он как бы доказывал де­ду, что без Бога не могут обойтись и самые зав­зятые большевики. Майора, правда, все равно расстреляли…

Но дед Бронек мне потом постоянно по­вторял: «Бачыш, Сашка, і маёры ад Бога не адмаўляюцца».

Как будто майоры сделаны из другого теста…

 ***

 Жилище деда Астапова, включая чердак, было завалено снимками популярных ар­тистов советской эпохи, художественными, историческими, научными книгами, раз­ными журналами, тетрадками с различны­ми записями.

В доме деда Бронека на почетном месте хранились Новый завет на польском язы­ке и несколько старых фотографий род­ных и близких. Возле печки постоянно красовалась небольшая стопочка из ста­рых книжек для… растопки. Тем не менее, в свободное от работы время дед Бронек любил почитать газеты, которые по его просьбе я привозил во время нечастых ви­зитов. Не чурался он и живого общения со своими соседями, которое заменяло ему и телевизор, и радио, и Интернет.

 ***

 Когда встал вопрос дележа имущест­ва, оставшегося после смерти моих дедов и бабушек, наша многочисленная родня не перессорилась, как это обычно бывает. От деда Бронека и его рано умершей суп­руги остался небольшой домик, в котором теперь живет его дочь, моя тетка. Полови­на деревянного дома, с удобствами во дво­ре после смерти моей второй бабушки, же­ны деда Астапова, несколько лет назад была продана, а вырученные небольшие деньги поровну поделены между тремя дочками четы Астаповых (бабушка пережила сво­его мужа на 25 лет). Вклады, хранившиеся на сберкнижках, «благополучно» сгорели во время павловской реформы 1991 года. Больше движимого и недвижимого имуще­ства ни тот, ни другой не накопили…

Зато, как шутили мои друзья в начале де­вяностых прошлого столетия, у меня были «блестящие отмазки при любом раскладе» «Если бы к власти пришли гэкачеписты, ты бы прикрылся знаменитым дедом-партизаном. Если бы Зенон (Зенон Пазняк – А. К. стал президентом, ты бы «шчырага беларуса» деда-подкулачника предъявлял – как тот комиссаров не любил».

 ***

 … Некоторые мои родственник недоумевают, как это я смею ставить на одну доску деда Астапова и деда Бронека.

Первый — заслуженный-перезаслуженный. Второй не представляет собой никакой общественной значимости.

Но для меня-то они значимы оба. Причем, в равной степени.

 

Коктыш, А. Дедовская правда : [журналист рассказывает о своих предках, жителях г. Ляховичи, Александре Астапове и Брониславе Коктыше] / Александр Коктыш // Труд. -2008.  – 21 февраля. – С. 10.

 

Ляхавічы, вул. Астапава…

 

Набліжаецца 60-годдзе вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Мы, дочкі Аляксандра Фядотавіча Астапава, адчуваем гэтую дату надзвычай абвострана, з вялікім хваляваннем.

3 першых дзён Вялікай Айчыннай наш бацька быў на фронце. У ліпені 1941-га паранены, але пасля непрацяглага лячэння яго зноў накіравалі на фронт.

У кастрычніку 1942-га на чале дыверсійнай групы яго пераправілі праз лінію фронта, a з красавіка 1943-га Аляксандр Астапаў — камандзір партызанскага атрада імя Лазо, y студзені-чэрвені 1944-га —  начальнік штаба 19-й партызанскай брыгады імя Молатава, якая дзейнічала на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна. Наш бацька асабіста ўдзельнічаў y арга-нізацыі і правядзенні 19-ці аперацый на чыгунцы, хаця, безумоўна, меў магчымасць адсядзецца ў штабе брыгады. Яго высокія ўзнагароды — ордэны Баявога Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі і 6 медалёў, сярод якіх—і “За адвагу” – заслужаныя крывёю.

Браць агонь на сябе —гэта і была адна з самых галоўных рыс наша-га бацькі. Ужо пасля вайны наша сям’я ў дарозе сутыкнулася з бандытамі. Бацька вырашыў даць адпор у адзіночку і перамог: бандыты вымушаны былі ўцякаць з месца здарэння.

Грознай зброяй лічыў ён і трапнае слова. 3 чэрвеня 1944-га Астапаў узначальваў газету “Савецкі патрыёт” – орган Ляхавіцкага падпольнага райкома КПБ. У ёй змяшчаліся матэрыялы пра ўдала праведзеныя дыверсіі на чыгунцы , іншыя адчувальныя ўдары, нанесеныя партызанскаму ворагу.

З успамінаў бацькі: “Тыражы “Савецкага патрыёта” былі рознымі. Большымі, калі паперы было ў дастатку, і меншымі, калі яе не хапала. Іншы раз газету друкавалі на разгорнутых лістах школьных сшыткаў, якія дастаўляліся нам з Баранавіч партызанскімі сувязнымі. Газеты і лістоўкі, надрукаваныя ў лесе, партызаны і іх сувязныя дастаўлялі не толькі насельніцтву раёна, але, іншы раз, і ў нямецкія камендатуры, вывешвалі ў Баранавічах і раённых цэнтрах. Апрача газеты і лістовак рэдакцыя выпусціла зборнік чырвонаармейскіх і партызанскіх песень, якія карысталіся вялікай папулярнасцю сярод насельніцтва”.

“Савецкім патрыётам”, які пазней ператварыўся ў Будаўнік камунізму”, a цяпер завецца “Ляхавіцкі веснік”, Аляксандр Астапаў кіраваў да 1964 года.

Бацька марыў, каб калі не дочкі, то ўнукі прадоўжылі яго журналісцкую справу. На вялікі жаль,ён не дажыў да часу, калі яго два ўнукі сталі журналістамі, a праўнучка піша вершы і марыць аб кар’еры, звязанай з друкаваным радком.

У любым выпадку, аўтарытэт бацькі, яго прынцыповасць і сумленнасць значна паўплывалі не толькі на нас, дочак, але і на ўсіх унукаў Аляксандра Астапава.

З усіх узнагарод ён асабліва цаніў медаль “За адвагу”. Неяк патлумачыў чаму: “Атрымаўшы гэты медаль, кожны можа сказаць самому сабе, што ваяваў не дарэмна”.

Ён займаў даволі высокую пасаду ў раёне, але ніколі не дазваляў сабе ніякіх льгот ці палёгкі. Аднойчы наша маці прасіла яго выпісаць дроў, якія былі ў дэфіцыце, за грошы, безумоўна. У драўлянай хаце сям’і з трыма маленькімі дзяўчынкамі часта было холадна. Бацька з абурэннем адмовіўся: “Чым мы лепшыя за іншых?!”. A аднойчы ён заўважыў кнігу з загорнутым ражком на адной сa старонак. Адразу запытаўся: “Хто?”. Тая з нас, што гэта зрабіла, патлумачыла, што кніжка ўсё роўна бібліятэчная. На гэта бацька з дакорам сказаў: “Грамадскае павінна быць на першым месцы”. З гэтым шчырым перакананнем і пражыў сваё кароткае жыццё Аляксандр Фядотавіч Астапаў, першы ганаровы грамадзянін г. Ляхавічы, дастойны чалавек, чыім імем названа адна з вуліц нашага райцэнтра.

                                         Святлана, Валянціна, Ларыса Астапавы

 

Астапава, С. Ляхавічы, вул. Астапава… / Святлана, Валянціна, Ларыса Астапавы // Ляхавіцкі веснік. – 2004. – 2 ліпеня.

Банаў Іван Мікалаевіч. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партызанскага руху на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна ў гады Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза. Нарадзіўся ў 1916 г. ў г. п. Тацынскім Растоўскай вобласці. Член КПСС з 1939 г. Быў сакратаром камсамольскай арганізацыі калгаса. У Чырвонай Арміі з 1935 года. У1938 г. скончыў Арджанікідзеўскае ваеннае пяхотнае вучылішча. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны з чэрвеня 1941 г. З жніўня 1942 г. выконваў заданні ў варожым тыле, меў партызанскі псеўданім Чорны, быў камандзірам злучэння, якое дзейнічала ў Баранавіцкай, Пінскай і Брэсцкай абласцях. Са студзеня 1944 г. памагаў польскім партызанам. Званне Героя Савецкага Саюза прысвоена ў лютым 1944 г. У 1949 г. скончыў Ваенную акадэмію імя М.В. Фрунзе. Да 1977 г. генерал-маёр І.М. Банаў служыў у Савецкай Арміі. Аўтар (пад псеўданімам Чорны) кнігі ўспамінаў “Дадзеныя дакладныя”, што выйшла ў Маскве ў 1968 і 1972 гг. Памёр у 1982 г.

 Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 227.

РЭВАЛЮЦЫЯЙ ПРЫЗВАНЫ

 ДА 90-годдзя з ДНЯ НАРАДЖЭННЯ 

ГЕНЕРАЛ-МАЁРА А.I. БАЦКАЛЕВІЧА

Імя актыўнага ўдзельніка грамадзянскай вайны, адважнага чырвонага конніка, камандзіра эскадрона 35-га палка Першай коннай арміі Аляксандра Іванавіча Бацкалевіча добра вядома ў нашым раёне. Гераічныя подзвігі будзёнаўцаў, якія грамілі войскі белых генералаў Дзянікіна, Урангеля, Мамантава, Шкуро як цудоўныя легенды перадаюцца з пакалення ў пакаленне савецкіх людзей.

А. I. Бацкалевіча блізка ведаў, любіў, дружыў з ім і высока цаніў С. М. Будзённы. Іх шляхі-дарогі ў гады грамадзянскай і Вялікай Айчыннай войнаў не разыходзіліся. Аб гэтым расказвае маршал у сваёй кнізе «Пройдзены шлях».

Біяграфія А.I. Бацкалевіча падобна на біяграфію іншых народных герояў грамадзянскай вайны, народжаных Вялікім Кастрычнікам, выхаваных Камуністычнай партыяй, якія паказалі ўзоры служэння народу, самаадданасць і мужнасць пры абароне сацыялістычнай Айчыны.

А. I. Бацкалевіч нарадзіўся 13 сакавіка 1987 года ў вёсцы Ліпск у беднай сялянскай сям’і. 3 13 гадоў служыў у пана Патоцкага ў Рэпіхава, дзе батрачыў і яго бацька. Голад, нястача, знявагі, прыгнёт багацеяў і царскіх чыноўнікаў, жорсткасць казарменных парадкаў у царскай арміі — усё гэта давялося яму паспрабаваць у поўнай меры.

А.I. Бацкалевіч — удзельнік першай сусветнай вайны. У акопах сустрэўся з бальшавікамі, стаў пазнаваць ленінскую праўду аб сацыяльнай несправядлівасці. Паступова сам уключыўся ў рэвалюцыйную барацьбу. Пасля Вялікага Каст-рычніка ён, выхадзец з народных нізоў, прымаў удзел ва ўстанаўленні і ўмацаванні Савецкай улады ў суседняй Сма-ленскай губерні. 3 1917 года ў Чырвонай гвардыі, потым у   радах    Першай Коннай арміі.

Увесь яе баявы шлях — ад яе нараджэння і да канца грамадзянскай вайны — у якасці камандзіра эскадрона прайшоў А.I. Бацкалевіч. Ён умеў разабрацца ў самай складанай і заблытанай абстаноўцы, згуртаваць вакол сябе байцоў, у цяжкую мінуту ўдыхнуць у іх новую энергію і сілу, натхніць на выкананне баявой задачы. У баях за станцыю Касторная, няг-ледзячы на 25-градусны мароз, Бацкалевіч 15 разоў вадзіў свой эскадрон у атаку.

— За плятнямі і плотамі, — успамінаў камандзір эскадрона, — заляглі белыя і вялі агонь. Кавалерысты перагіналі-ся праз галовы коней, даставалі белых клінкамі за ўкрыццямі. Пачалася страшная рубка. Белыя кідалі зброю і ўцякалі. Кастарная была ўзята.

У 1920 годзе А.I. Бацкалевіч уступіў у рады ленінскай партыі. Гэта быў ідэйна перакананы, да канца адданы справе рэвалюцыі баец. «Я за рэвалюцыю, за Леніна хоць заўтра пайду ў бой!»,— гаварыў ён і не шкадаваў ні сіл, ні энергіі, ні крыві ў барацьбе за народнае шчасце. Ён пяць разоў быў паранены ў баях, з іх адзін раз вельмі цяжка. Да канца свайго жыцця пра-насіў ён каля самага сэрца асколак ад варожага снарада.

У пачатку Вялікай Айчыннай вайны палкоўнік А.I. Бацкалевіч камандаваў 3-й кавалерыйскай дывізіяй, якая ў ся-рэдзіне ліпеня 1941 года з іншымі часцямі пачала баявыя дзеянні супраць нямецка – фашысцкіх захопнікаў. Коннікам прадстаяла прарваць абарону праціўніка і імклівым рэйдам па яго тылах у напрамку Асіповічы, Бярэзіно перарэзаць камунікацыі, нанесці ўдар па варожых рэзервах і выйсці праз Оршу ў бок Смаленска.

Вечарам, 24 ліпеня, часці 32-й кавалерыйскай дывізіі пад     камандаваннем палкоўніка А.I. Бацкалевіча поўнасцю разграмілі мотапяхотны полк гітлераўцаў і занялі горад Глуск. Толькі ням-ногім фашыстам удалося ўцячы. Насельніцтва Глуска радасна сустракала ліхіх савецкіх коннікаў і дапамагала ў размяшчэнні         параненых, маскіроўцы коней, разведцы дарог. Затым былі баі на подступах да Асіповіч, вызваленне станцый Ясень і Татарка.

Выключна ўмела кіраваў аперацыямі ў тыле ворага камдыў А.I. Бацкалевіч, які вызначыўся асабістай храбрасцю. У крытычныя мінуты ён паяўляўся сярод байцоў — спакойны, сабраны, падымаючы іх у контратаку. Воіны смела ішлі з ім у бой і атрымлівалі перамогу. 5 жніўня 32-я дывізія прарвала фронт праціўніка ў напрамку Рабкор, Азарычы і злучылася з часцямі 66-га стралковага корпуса, які атрымаў абарону на гэтым  участку.

У 1944    годзе А.I. Бацкалевічу   прысвоена званне генерал-маёра.  За баявыя заслугі перад Радзімай, гераізм ён узна-гароджаны трыма ордэнамі Леніна, чатырма ордэнамі   Чырвонага  Сцяга, ордэнам Працоўнага Чырвонага  Сцяга і многімі медалямі. Памёр 11 ліпеня  1969 года.

Усё жыццё і дзейнасць А.I. Бацкалевіча, чэснага і прамога, добрага і храбрага чалавека, мужнага воіна-камуніста, з’яўляюцца яркім прыкладам беззапаветнага служэння сацыялістычнай Радзіме, справе ленінскай партыі. Адна з экспазіцый гісторыка – краязнаўчага музея нашай школы прысвечана яму. Вучнёўская моладзь знаёміцца з біяграфіяй праслаўленага камандзіра. З мэтай увекавечання памяці свайго земляка нядаўна выканком Крывошынскага сельсавета вуліцу Цэнтральную ў вёсцы Ліпск перайменаваў у вуліцу імя А.I. Бацкалевіча.

                                               А. ШАВЕЛЬ,   настаўнік.

 Шавель,А. Рэвалюцыяй прызваны: да 90-годдзя з Дня нараджэння генерал-маёра А.І. Бацкалевіча / А.Шавель // Будаўнік камунізму. – 1987. – 12 лют. – С. 4.

Брынскі Антон Пятровіч. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партызанскага руху на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна ў гады Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза.  Нарадзіўся ў 1906 г. ў сяле Андрэеўка Чамеравецкага раёна Хмяльніцкай вобласці. Член КПСС з 1927 г. Быў на камсамольскай і савецкай рабоце ў Хмяльніцкай вобласці. З 1928 г. ў Чырвонай Арміі. З першых дзён Вялікай Айчыннай вайны А.П. Брынскі на фронце, камісар батальёна. Трапіўшы ў акружэнне, перайшоў да партызанскіх метадаў барацьбы, узначаліў атрад, які дзейнічаў у Мінскай, Баранавіцкай і Пінскай абласцях. З лістапада 1942 г. ў заходніх абласцях Украіны, з 1943 камандзір партызанскай брыгады асобага назначэння. Званне Героя Савецкага Саюза прысвоена ў лютым 1944 г. Палкоўнік А.П. Брынскі з 1945 г. быў у запасе. З’яўляўся членам Саюза пісьменнікаў СССР. Аўтар кніг “Па той бок фронту” (кн. 1-2, 1966), “Баявыя спадарожнікі мае” (2 выд. 1969), “Дзяўчына з Мар’інага гаю” (1973) і інш. Памёр у 1981 г.

 Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 227.

Наш Дзесюкевіч

 Яго прозвішча ў кнізе “Памяць. Ляхавіцкі раён” сустракаецца неаднойчы ў раздзеле, прысвечаным Вялікай Айчыннай.

Яго імя носіць адна з самых прыгожых і добраўпарадкаваных ляхавіцкіх вуліц.

3 ім непаўрыўна звязана біяграфія нашай раёнкі, калі дакладней, яе пачатак.

Ён — Сцяпан Дзесюкевіч. “Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партызанскага руху на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна ў гады Вялікай Айчыннай вайны”, — напісана ў кнізе “Памяць”. Менавіта Сцяпан Канстанцінавіч Дзесюкевіч быў накіраваны восенню 1943-га сакратаром Ляхавіцкага падпольнага райкама КП(б)Б у варожы тыл. У яго на гэты час ужо быў вопыт партызанскай дзейнасці—у радах народных мсціўцаў з 1942- га. А потым, адначасова з партыйнай работай, камісарыў у партызанскай брыгадзе імя Молатава.

24 кастрычніка 1943 года пад кіраўніцтвам Сцяпана Дзесюкевіча ў Машукоўскім лесе быў надрукаваны першы нумар газеты “Совецкі патрыёт”. I хаця падпісвалася выданне рэдкалегіяй (у яе склад, дарэчы, уваходзілі партызаны Бурло, Вярбіцкі, Шавялёў), кіраваў падпольным выданнем сам Дзесюкевіч. Дарэчы, падчас апошняй сустрэчы з Вікенціем Бурло, які жыве ў пасёлку Мір Баранавіцкага раёна, гаворка, канешне, ішла пра раёнку. Вікенцій ільіч успамінаў партызанскія будні, сваіх таварышаў па зброі і з найвялікшай павагай — Сцяпана Канстанцінавіча. Прыгадваў, як Дзесюкевіч неаднойчы паўтараў: па справах газеты можаш прыходзіць у маю зямлянку ў любы час сутак. I падкрэсліваў, што газета — гэта другая зброя.

14 студзеня нельга не ўспомніць героя добрым словам: гэта дзень стагоддзя Сцяпана Дзесюкевіча. Чалавек пражыў цяжкае, поўнае выпрабаванняў, але надзвычай прыгожае жыццё. Яму пашчасціла не загінуць на вайне. А пасля вызвалення нашага раёна ад фашысцкіх акупантаў Сцяпан Канстанцінавіч працаваў першым сакратаром Ляхавіцкага райкама КП(б)Б да 1946 года. Закончыў ВПШ, і потым у яго працоўнай біяграфіі былі Баранавічы, Слонім, Гродна. Але Ляхавічы цягнулі з надзвычайнай сілай, і зрэдку ён бываў тут. Памёр Сцяпан Дзесюкевіч у 1979-м. А ў кнізе “Памяць” са здымка ён усміхаецца зусім маладым. I вуліца яго імя ў нашым райцэнтры таксама маладзее. I “Ляхавіцкі веснік”, як некалі “Совецкі патрыёт” і “Будаўнік камунізму”, — чаканы госць у сем’ях многіх нашых землякоў. Раёнка сёлета таксама юбіляр — ёй споўніцца 70 гадоў.

…Бог ты мой, якім жа маладзенькім быў тады, у Машукоўскім лесе, сакратар падпольнага райкама партыі, партызанскі камісар, чалавек, які стаяў ля вытокаў раённай газеты і кіраваў ёю ў ваенны вогнены час… Сцяпану Дзесюкевічу ў 1943-м было ўсяго трыццаць.

Вольга БАРАДЗІНА

 Барадзіна, В. Наш Дзесюкевіч / Вольга Барадзіна // Ляхавіцкі веснік. – 2013. – 12 студзеня. – С. 4.

Две войны в одной судьбе

Гавриил Станиславович Зданович появился на свет 10 апреля 1900 года в деревне Кривошин в кресть­янской семье. Остался без отца в девять лет. Во время Первой мировой войны в 1915 году при приближении к селу германских войск мать с деть­ми была эвакуирована и в пути умер­ла от холеры. Воспитывался в дет­ском приюте в селе Солоница Пол­тавской губернии, где окончил ше­стой класс начальной школы, полу­чил образование сапожника и начал работать подмастерьем. Девятнадца­тилетним юношей он вступил доб­ровольцем в ряды Красной Армии и по окончании гражданской войны был зачислен на Кременчугские ко­мандные пехотные курсы.

К январю 1941 года «дорос» до должности заместителя начальника штаба 66-го стрелкового корпуса, участие в боях на фронтах Великой Отечественной войны принимал прак­тически с первых же ее дней. Позже под командованием Гавриила Здановича 203-я стрелковая дивизия в на­чавшейся битве за Днепр освободила город Запорожье, за что приказом Верховного Главнокомандующего по­лучила почетное наименование «За­порожская». Сам же командир, тогда полковник Зданович за героизм при форсировании Днепра в октябре 1943 года был представлен к званию Героя Советского Союза, однако командую­щий фронтом Р.Я. Малиновский за­менил награду на орден Ленина.

В августе 1945 года уже в звании генерал-майора Гавриил Зданович принял участие в советско-японской войне: непосредственно задейство­ванная в Хингано-Мукденской на­ступательной операции, его дивизия совершила 1500-километровый марш через степи, преодолела горы Боль­шого Хингана, форсировала реку Ляохэ, выйдя в район города Фусинь (КНР), нанеся японским войскам большие потери. По иронии судьбы, при награждении повторилась исто­рия двухлетней давности с точностью до наоборот. На этот раз командую­щий фронтом Р.Я. Малиновский не согласился с представлением о на­граждении Г.С. Здановича орденом Красного Знамени и представил его к присвоению звания Героя Совет­ского Союза.

Указом Президиума Верховного Совета СССР от 8 сентября 1945 года за умелое командование диви­зией, образцовое выполнение боевых заданий командования и проявленные мужество и героизм в боях с япон­скими милитаристами генерал-майору Гавриилу Станиславовичу Здановичу было присвоено звание Героя Совет­ского Союза с вручением ордена Ле­нина и медали «Золотая Звезда».

Возвращение утраченного имени

Яркий представитель советской эпохи, целиком и полностью обя­занный ей своему восхождению на вершину карьерной лестницы, по­мимо высшей награды удостоенный трех орденов Ленина, четырех ор­денов Красного Знамени, орденов Суворова и Кутузова вторых степе­ней, Гавриил Зданович был увеко­вечен посмертно уже после того, как СССР не стало. Полагающиеся заслуженные почести были оказаны позже. В Воронеже, где Гавриил Станиславович провел послевоенные годы, умер и был похоронен, на доме № 51 по улице Ломоносова, в котором он проживал, мемориальная доска в его честь была установлена в 2005 году. Сегодня в родной де­ревне Кривошин именем Г.С. Зда­новича названа улица, но самым главным объектом памяти на малой родине стала школа.

Об этом можно судить по поста­новлению Совета Министров Рес­публики Беларусь от 16 мая 1992 года № 286 за подписями тогдашних заместителя председателя и управ­ляющего делами Совмина М. Мясниковича и Н. Кавко:

«Совет Министров Республики Беларусь постановляет:

Присвоить имя Героя Советского Союза Гавриила Станиславовича Здановича Кривошинской средней школе Ляховичского района Брест­ской области и впредь именовать ее: Кривошинская средняя школа имени Г.С. Здановича».

Кто бы тогда мог подумать, что через некоторое время это имя школа утратит? Как объясняет директор школы Алла Гулицкая, такая ситуа­ция сложилась из-за неблагопри­ятного стечения обстоятельств. Вы­шеупомянутое постановление в на­чале девяностых школа получила, но к моменту изменения Устава око­ло двух десятилетий спустя оно не сохранилось. При отсутствии доку­ментального подтверждения на опре­деленный период школа оставалась «безымянной». По собственной ини­циативе к 75-летию Великой Победы директор решила вернуть возглав­ляемому ей учреждению образова­ния имя Гавриила Здановича – и у нее это получилось.

– Сначала благодаря интернету удалось найти текст документа почти тридцатилетней давности, выписать необходимые данные – его дату и номер. Затем после запроса в На­циональный архив Республики Бе­ларусь была получена на руки копия постановления, в отделе регистрации юридических лиц главного управ­ления юстиции Брестского облис­полкома нам согласовали нынешнее название школы – на русском языке, белорусском и сокращенно. И уже после этого необходимый пакет до­кументов был подан в Ляховичский райисполком. В результате вопрос решился положительно, с 13 февраля наше учреждение образования офи­циально именуется Кривошинской средней школой имени Г.С. Здано­вича Ляховичского района, – рас­сказывает Алла Гулицкая.

Память живет

Ляховичский период биографии земляка с генеральскими звездами оказался относительно недолог, он охватывает лишь начальные ее страницы. Текст на установленной по данному поводу мемориальной доске сообщает: «Здесь с 1909 по 1913 год учился Зданович Гавриил Ста­ниславович, генерал-майор, Герой Советского Союза, уроженец дер. Кривошин» – эти сведения стали известны по результатам поисковой работы. Так сложилось, что и до Великой Отечественной войны, и после нее Гавриил Зданович прохо­дил службу, занимался обществен­ной деятельностью вдали от родных мест. С февраля 1946 года коман­довал 49-м стрелковым корпусом Восточно-Сибирского военного округа, с октября был начальником курса военно-исторического факуль­тета Военной академии имени М.В. Фрунзе, с 1948 года – председателем Тамбовского областного комитета Добровольного общества содействия армии, избирался депутатом Там­бовского областного Совета от Кир­сановского района. Но все эти годы не терял связующей «ниточки» с деревней, в которой родился и по­стигал первые азы наук, приезжал в Кривошин, навешал школу, пере­дав ее музею на память свою форму: и поныне здесь это один из самых ценных экспонатов.

– Наш школьный историко-краеведческий музей принял первых по­сетителей еще в феврале 1965 года, сейчас готовим документы на при­своение ему звания народного. Здесь есть отдельный уголок, посвящен­ный Гавриилу Здановичу, с фото­графиями, запечатлевшими разные моменты его жизни. На одной из них он находится рядом с первым руководителем музея – Леонидом Черенкевичем. К сожалению, не так давно не стало двоюродной сестры нашего земляка-генерала – мы до последнего поддерживали с ней связь, – вспоминает Алла Гулицкая.

Вместе с тем память о Гаврииле Здановиче живет. Музей, несмотря на почтенный возраст, продолжает действовать: руководит им учитель истории Екатерина Гачко, экскурсии проводят старшеклассники, на смену им подрастает новая смена. Среди посетителей – учащиеся учреждений образования Ляховичского и не толь­ко районов, участники вечеров встреч выпускников, группы педа­гогов методических объединений, ветеранов труда. На базе музея по­стоянно проводятся мероприятия как образовательного, так и патрио­тического направлений – уроки ис­тории, уроки мужества.

Знаменательной юбилейной дате

– 120-летию со дня рождения Гав­риила Здановича – в школе его име­ни планировалось посвятить День Памяти с торжественной линейкой, тематическими классными часами. Увы, нынешняя ситуация не позво­лила осуществиться этим планам. И все же в эти дни именитый земляк не остался забытым: на сайте Кри­вошинской СШ отдельной новостью разместили его фото и биографию – чтобы потомки знали и помнили. Хорошей традицией в районе яв­ляется и ежегодное проведение со­ревнований по краеведению на при­зы Героя Советского Союза Гавриила Здановича.

Евгений ЛИТВИНОВИЧ

 

Литвинович, Е. Две войны в одной судьбе / Евгений Литвинович // Заря. – 2020. – 25 апреля (№ 34). – С. 7.

3 успамінаў Г. С. Здановіча

 

Герой Савецкага Саюза Гаўрыіл Станіслававіч Здановіч нарадзіўся ў 1900 г. у в. Крывошын. Член КПСС з 1921 г. Скончыў Ваенную акадэмію імя Фрунзе (1931), акадэмічныя курсы пры Ваеннай акадэміі механізацыі і матарызацыі РСЧА (1933). У Чырвонай Арміі з 1919 г. Удзельнік Гра­мадзянскай вайны. Генерал-маёр   (1943).   У  час Вялікай Айчыннай вайны з 1941 г. начальнік аператыўнага аддзела корпуса, начальнік штаба дывізіі, намеснік камандзіра дывізіі, з кастрычніка 1942 г. камандзір стралковай дывізіі на Цэнтральным, Паўднёва-Заходнім, Паўднёвым, Сталінградскім, Данскім, 3-м і 2-м Украінскіх, Забайкальскім франтах. Удзельнік абарончых баёў на Беларусі, Сталінградскай бітвы, вызвалення Данбаса, Украіны, Малдавіі, Румыніі, Венгрыі, Чэхаславакіі. У баях з японскімі імперыялістамі ў жніўні 1945 г. дывізія пад камандаваннем Г. С. Здановіча ўдзельнічала ў наступальнай аперацыі ў Маньчжурыі. Робячы маршы па 50 і больш кіламетраў у суткі па цяжкапраходнай мясцовасці, пераадолела горы Вялікага Хінгана, фарсіравала р. Ляахэ і выйшла ў раён г. Фусінь. Званне Героя Савецкага Саюза прысвоена 8 верасня 1945 г. Да 1953 г. Г. С. Здановіч служыў у Савецкай Арміі. Памёр у 1984 г. Імем Г. С. Здановіча названа вуліца ў г. Ляхавічы. На будынку Крывошынскай сярэдняй школы ўстаноўлена мемарыяльная дош­ка. Яго ўспаміны пра 1-ю сусветную вайну змешчаны ў першым раздзеле кнігі. Аўтар кнігі ва­енных мемуараў «Ідзём у наступленне», урывак з якой пра цяжкія баі 203-й стралковай дывізіі ў Малдавіі ў маі 1944 г. прыведзены ніжэй.

…Была середина мая. В садах бушевала ме­тель осыпающихся лепестков вишен и яблонь. А когда дул ветерок, относивший в сторону кисловатый пороховой дым, ясно ощущался запах сирени.

Голова у меня раскалывалась от боли, от потери крови стучало в висках, страшно му­чила жажда.

«Отдыхать бы в этих местах, рыбачить, за­горать на солнышке»,— навязчиво вертелась в мозгу нелепая в тот момент мысль… А про­тивник был всего в ста метрах.

Я отчетливо слышал гортанные команды немецких офицеров, поднимавших солдат в атаку. И вот уже в светло-зеленой листве ку­старника задвигались темные пятна, посте­пенно их становилось все больше, они слива­лись в сплошную шевелившуюся цепь: фаши­сты шли на сближение.

— К нам на помощь подходит учебная рота,— доложил Савицкий.— Только бы продер­жаться…

— Продержимся.— Я вытащил пистолет. И тут же остальные последовали этому при­меру: и полковник Беспалько, и прибывший к нам начальник политотдела 34-го гвардейско­го стрелкового корпуса полковник Артемьев и прокурор дивизии майор Садовников…

— Солдаты,— обратился я к тем немногим бойцам, что находились у НП,— будем стоять насмерть!

Более 1700 километров прошла дивизия от Дона до Днестра, провела 120 наступательных боев. И вот снова пришлось вспомнить старый девиз времен трудной обороны: «Стоять на­смерть!»

А впереди темнела, извивалась вражеская цепь. Согнувшись, цепляясь за податливый кустарник, гитлеровцы короткими перебеж­ками приближались к нам. Шли они без ши­нелей. И мне почему-то врезалось в память, как тускло поблескивали на солнце оловянные пуговицы их мундиров.

В воздухе заливались какие-то птахи. И от этого особенно давящей была тишина в те минуты.

На сколько метров подошли фашисты, ска­зать затрудняюсь. Только когда с яростным ревом, словно он защищал от пуль, заглушал страх и толкал вперед, бросились они в по­следний рывок, раздался дружный залп наших бойцов. Дробно застучали выстрелы, послы­шались взрывы гранат. Нет, не молча отра­жали атаку советские солдаты. Они тоже что-то кричали, угрожающе поднимались из своих мелких окопчиков, готовые броситься в яро­стную рукопашную схватку…

Полковник Савицкий, оставшийся на НП, успел доложить в штаб армии, что весь состав НП дивизии во главе с командиром отражает неприятельскую атаку. Ему сообщили, что в помощь нам высланы еще десять танков… Но Савицкий уже не слышал этих слов: он был тяжело ранен…

Зато я отчетливо помню, как кто-то в цепи закричал:

— Товарищ генерал, подмога! Мы выстоя­ли!!!

Рядом с нами разворачивалась учебная ро­та. А невдалеке, где-то в тылах, заглушая вы­стрелы, постепенно нарастал металлический лязг и гул наших танков. Подходил и баталь­он Тимченко…

«Выстояли»,—пронеслось в мозгу. И опять почему-то пришла мысль об отдыхе и рыбалке в этих местах… Я с трудом поднял голову. Пе­ред глазами мелькали красные круги, но я все-таки увидел, как дрогнула вражеская цепь, как стала откатываться назад.

Надо мной склонилась санинструктор. В руке у нее бинты, почему-то запахло карбол­кой.

Я потерял сознание…

После операции и долгих препирательств с врачами меня не эвакуировали в тыл, а оста­вили в медсанбате дивизии. Отлеживался в не­большой хате молдавского села Гортоп. Меди­цинская сестра Елена Ильинична Богачева ухаживала за мной, делала перевязки, а по­том бежала в медсанбат помогать в операци­онной.

Тогда впервые за всю войну я оставался в полном одиночестве и многие часы думал об увиденном и пережитом… Перед глазами (в который раз) вставали недавние бои, отча­янно трудный момент отражения последней атаки, гибель Игнатия Федоровича Беспалько…

В мое отсутствие дивизией командовал на­чальник штаба полковник Александр Василь­евич Семенов: на плацдарме в излучине Дне­стра продолжались бои.

Туда же по приказу командарма был пере­несен НП командира нашего 34-го гвардейско­го корпуса генерал-майора Николая Матвее­вича Маковчука.

Части корпуса, зажатые со всех сторон на­седающим противником, оборонялись с исклю­чительным мужеством, но несли тяжелые по­тери. Уже к исходу дня 15 мая был убит за­меняющий меня полковник Семенов, тяжело контузило командующего артиллерией под­полковника Дегтярева.

Приняв командование окруженными частя­ми, майор Колесников под непрерывным не­приятельским огнем все-таки сумел создать прочную оборону, используя трофейное ору­жие и боеприпасы.

Убедившись, что ему не сломить советских бойцов, противник стал забрасывать наши по­зиции листовками. «Дивизия окружена,— го­ворилось в них.— Генерал Зданович убит. Сда­вайтесь в плен: листовка послужит пропус­ком».

— Спасибо, туалетной бумаги подкинули,— зло говорили бойцы…

19 мая гитлеровцы овладели Кошницей. Это вынудило командира корпуса генерала Маков­чука перейти на НП Колесникова.

Огневые налеты фашистской артиллерии становились все более ожесточенными. Поре­дела наша пехота, вышли из строя многие пушки.

Но люди не дрогнули. Они стояли насмерть.

Выход был один — прорываться!

По условному сигналу все воины 203-й и 243-й дивизий, способные держать оружие, плотно окружили обоз, кухни, пушки в кон­ной упряжке и с могучим «ура!» двинулись на прорыв.

Гитлеровцы открыли беспорядочный огонь и стали в панике разбегаться от катившейся на них лавины.

Впереди двигались наши танки, Они давили, сминали вражеские заслоны… Многие гитле­ровцы, подавленные внезапностью и стреми­тельностью прорыва, попрятались в окопах и не оказали никакого сопротивления.

К часу ночи 20 мая главные силы корпуса вышли из окружения. Были спасены почти все раненые, орудия, снаряжение.

Майор Колесников был ранен во время про­рыва, но не ушел с поля боя, пока не убедил­ся, что все солдаты 203-й вне опасности. Все… кроме оставленного прикрытия. Двенадцать бойцов во главе с комсоргом Чумаченко не сумели быстро отойти вслед за прорвавшими­ся частями и остались на плацдарме.

Но советский человек не падает духом даже в самой сложной обстановке. В течение трех суток солдаты из группы Чумаченко шли к своим. Днем скрывались в перелесках, а по ночам продвигались вперед. Действуя шты­ками, они бесшумно снимали встречные за­слоны врага. Нелегким был их путь, но упор­ство и воля, солдатское мужество победили — они вышли к своим.

28 мая, немного окрепнув, я снова присту­пил к исполнению своих обязанностей. При­ближалось двухлетие дивизии. Штаб готовил материалы о ее боевом пути.

За время боев от Дона до Днестра 203-я уничтожила, вывела из строя и пленила око­ло 30 тысяч вражеских солдат и офицеров. Было повреждено и захвачено около 500 ору­дий, 560 минометов, более 1000 пулеметов, подбито или сожжено свыше 70 танков и са­моходных орудий и 19 самолетов, захвачено 33 склада боеприпасов, продовольствия и раз­личного военного имущества.

За образцовое выполнение боевых заданий командования на фронте борьбы с немецко-фашистскими захватчиками и проявленные при этом доблесть и мужество 5600 человек было награждено орденами и медалями Со­ветского Союза, 15 самым отважным присвое­но звание Героя Советского Союза.

После выхода из окружения и переформи­рования дивизия сосредоточилась юго-восточ­нее города Бельцы Молдавской ССР и вошла в состав 57-го стрелкового корпуса 53-й армии.

Будучи в резерве, мы готовились к освобо­дительному походу за пределами Родины.

12 августа наша дивизия, находившаяся во втором эшелоне 2-го Украинского фронта, вы­шла к реке Прут. За ней лежала чужая зем­ля…

Мост через Прут. Сколько похожих мостов было на пути дивизии! Но этот — особый. Здесь — Государственная граница СССР.

Кто-то из наших там, за мостом, на румын­ской земле, успел сделать арку и написать на ней слова Александра Невского: «Кто с ме­чом к нам войдет, от меча и погибнет. На том стояла и стоять будет Русская земля». И сол­даты походным строем во главе со своими ко­мандирами направлялись под эту арку…

На переправу прибыл командир корпуса. Вместе с ним мы пропускали войска. Впервые за годы боев солдаты шли, печатая шаг. И ко­гда в шеренге раздавалась команда «Вольно!», многие, уже находясь на мосту, оглядывались, словно прощаясь с родными полями и села­ми. Некоторые бойцы по примеру суворовских богатырей несли в кармане завязанную в тря­пицу горсть родной земли…

Дивизия двигалась по мосту, который как бы разделял два мира. Ей предстояло вместе с другими частями и соединениями Красной Армии освобождать народы Юго-Восточной Европы от немецко-фашистских оккупантов.

Друкуецца са скарачэннямі па кн.: Зданович Г. С. Идем в наступление. М., 1980. С. 170—178.

 У маі 1944-га : з успамінаў Г. С. Здановіча // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 250-253.

Яго іменем названы

Сто дваццаць гадоў назад у вёсцы Крывошын нарадзіўся савецкі военачальнік, генерал-маёр, Герой Савецкага Саюза Гаўрыіл Станіслававіч Здановіч. Тут у 1913 годзе скончыў чатыры класы народнага вучылішча. У Крывошыне прайшло яго дзяцінства, тут ён сустрэў Першую сусветную вайну.

У 1915 годзе сям’я Здановічаў, ратуючыся ад кайзераўцаў, пераехала ў горад Крамянчуг. А ў лютым 1916 года з дзвюма сёстрамі юнак трапіў у прытулак сяла Саланіца Палтаўскай вобласці, які пакінуў у 1918 годзе. Стаў працаваць падмайстрам у арсенале горада Крамянчуга.

Восенню 1919 года Гаўрыіл Здановіч добраахвотнікам уступіў у Чырвоную Армію. Разам са сваімі саслужыўцамі ён удзельнічаў і ў баях супраць Юдзеніча пад Гатчынай і Дзецкім Сялом, абараняў Петраград. Летам 1920 года скончыў курсы чырвоных камандзіраў пры штабе 14-й арміі, а ў 1921 годзе ўступіў у партыю.

Вялікую Айчынную Гаўрыіл Станіслававіч сустрэў каля Гомеля ў званні палкоўніка на пасадзе кіраўніка аператыўнага аддзела штаба 66-га стралковага корпуса. Каля Кіева-Працін трапіў у акружэнне, але не здаўся ў палон. Ён выйшаў з акружэння каля горада Краснаармейска ў Данбасе. Прыкладна 4,5 ме-сяца быў кіраўніком штаба 4-й стралковай дывізіі, затым у горадзе Армавіры фарміраваў 197-ю стралковую дывізію. Пазней Гаўрыіл Станіслававіч – начальнік аператыўнага аддзела штаба 16-га стралковага корпуса, ствараў пазіцыі абароны на рацэ Дон ад станіцы Вешанскай да ракі Хапёр. А 31 жніўня 1942 года Здановіч стаў камандзірам 203-й тралковай дывізіі, якая дзейнічала на правым фланзе Вялікай Сталінградскай бітвы.

Разгарэліся жорсткія баі за вызваленне Данбаса. Вораг утрымліваў кожную станіцу, кожны пункт, але дывізія зламала яго супраціўленне і 20 студзеня 1943 года выйшла на паўночны Данец у раёне станцыі Калітвенай. Пасля доўгіх напружаных баёў дывізія вызваліла горад Краснадон, сяло Свярдлоўск, горад Ровеньскі,выйшла на раку Міўс і там працягвала весці баі да сакавіка. За паспяховае выгнанне ворага многія воіны былі ўдастоены ўрадавых узнагарод. Гаўрыіл Станіслававіч атрымаў ордэн Чырвонага Сцяга.

203-я стралковая дывізія, якой камандаваў Гаўрыіл Здановіч, ішла на захад. Тройчы фарсіравала Днестр, вызваляла Запарожжа, затым 17 дзён абараняла горад. Дывізіі прысвоілі назву Запарожскай. Здановіча ўзнагародзілі ордэнам Суворава 2-й ступені і прысвоілі воінскае званне генерал-маёра.

За вызваленне Нікопаля 203-ядывізія была ўзнагароджана ордэнам Чырвонага Сцяга, а яе камандзір атрымаў ордэн Леніна.Потым былі Нікалаеў, Паўднёвы Буг, Тылігульскі, Куяльніцкі і Хаджыбаеўскі ліманы Чорнага мора. У баях каля горада Дубасары Гаўрыіл Станіслававіч быў моцна паранены.

З 21 жніўня ў складзе 53-й арміі 2-га Украінскага фронту ўдзельнічаў у вызваленні Румыніі. Атрымаў падзяку Вярхоўнага Галоўна-камандуючага за вызваленне Бухарэста.А потым выйшлі на румына-венгерскую граніцу. У ноч на 7 лістапада фарсіравалі Цісу. За гэтыя баі дзесяці воінам дывізіі прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

З 1 студзеня 1945 года ды-візія – у гарах Чэхаславакіі. За баі ў Чэхаславакіі Здановіч быў узнагароджаны ордэнам Леніна. Тры падзякі Вярхоўнага Галоўнакамандуючага і ордэн Суворава 2-й ступені атрыманы дывізіяй за баі на рацэ Нітра і вызваленне гарадоў Нітра, Трнава, Глаговец, Сенец. Здановіч быў узнагароджаны ордэнам Кутузава 2-й ступені.

9 мая ў дзень Перамогі часці дывізіі знаходзіліся ў 50 кіламетрах ад Прагі. Але вайна для баявога генерала не скончылася. Дывізія была накіравана ў Манголію, у Тамцак-Булак. За вялікі подзвіг падчас пераходаў па непраходнай мясцовасці дывізіі прысвоена званне Хінганскай. 6 верасня 1945 года Гаўрыіл Станіслававіч быў удастоены звання Героя Савецкага Саюза. Дывізія стала называцца «203-я стралковая Запарожска-Хінганская Чырванасцяжная ордэна Суворава 2-й ступені дывізія». Гаўрыіл Здановіч быў узнагароджаны трыма ордэнамі Леніна, чатырма ордэнамі Чырвонага Сцяга, ордэнамі Суворава і Кутузава 2-й ступені і многімі медалямі.

Родную вёску Здановіч наведваў два разы. Першы – у 1954 годзе, другі – праз 20 гадоў, у 1974-м. Сустракаўся з вучнямі, настаўнікамі і старажыламі вёскі.

Апошнія гады жыцця прайшлі ў Варонежы, але генерал не парываў сувязі з крывошынскімі школьнікамі. Ён часта перапісваўся з імі.

У нашым школьным гісторыка-краязнаўчым музеі ёсць асобны куток, прысвечаны Гаўрыілу Здановічу. На стэндзе можна знайсці фотаздымкі, на якіх адлюстраваны розныя моманты жыцця героя. На адным ён побач з першым кіраўніком музея Леанідам Вікенцьевічам Чаранкевічам. Сярод экспанатаў знаходзіцца і форма Здановіча, якую ён перадаў музею.

У 1984-м Героя Савецкага Саюза не стала, але памяць пра яго жыве: у гонар нашага земляка была названа вуліца ў вёсцы, на будынку школы ўстаноўлена мемарыяльная дошка, якая паведамляе, што ў гэтай вёсцы нарадзіўся і рос будучы Герой Савецкага Саюза генерал-маёр Гаўрыіл Здановіч.

Але самае галоўнае – 16 мая 1992 года Крывошынскай школе было прысвоена імя Героя Савецкага Саюза Гаўрыіла Станіслававіча Здановіча.

Праз некаторы час гэтае імя школа страціла. З 13 лютага наша школа афіцыйна называецца Крывошынскай сярэдняй школай імя Г.С. Здановіча Ляхавіцкага раёна.

Мы не павінны забываць тых, хто загінуў дзеля таго, каб мы жылі пад чыстым мірным небам. Нездарма чалавечая мудрасць кажа: «Толькі тая краіна, у якой людзі помняць пра сваё мінулае, заслугоўвае будучыні».

Наталля ФІЛІПОВІЧ,

настаўнік беларускай мовы і

літаратуры
Крывошынскай СШ

імя Г. С. Здановіча.

Філіповіч, Н. Яго іменем названы / Наталля Філіповіч // Ляхавіцкі веснік. – 2020. – 20 чэрвеня (№ 45 – 46). – С. 9.

Святло нязгаснай зоркі

10 красавіка – 105 гадоў з дня нараджэння Гаўрылы Здановіча

 

У гісторыка-краязнаўчым музеі Крывошынскай СШ імя Г. С. Здановіча на адным са стэндаў змешчаны партрэт генерал-маёра Гаўрылы Станіслававіча Здановіча. Над ім лаканічны надпіс “Герой Савецкага Саюза—наш зямляк”. Так, гэта адзін з тых дваццаці герояў, якіх дала Брэстчына Радзіме ў цяжкія гады ваеннага ліхалецця.

Нарадзіўся Гаўрыла Станіслававіч 10 красавіка 1900 года ў в. Крывошын у сям’і селяніна. Тут у 1913 годзе скончыў чатыры класы народнага вучылішча. Многія старажылы часта ўспаміналі і памяталі басаногага вясковага хлапчука, які потым праславіў сваю Бацькаўшчыну. У Крывошыне прайшл ояго дзяцінства, тут ён сустрэў першую сусветную вайну.

У 1915 годзе сям’я Здановічаў, ратуючыся ад кайзераўцаў, пераехала ў горад Крамянчуг. А ў лютым 1916-га з дзвюма меншымі сёстрамі юнак трапіў у прытулак сяла Саланіца Палтаўскай вобласці, які пакінуў у 1918  годзе. Стаў працаваць падмайстарам, а затым — у арсенале горада Крамянчуга.

Рэвалюцыя 1917 года ўскалыхнула ўсю краіну. Захапілі тыя падзеі і беларускага юнака. Восенню 1919  года Гаўрыла Здановіч добраахвотнікам уступіў у рады Чырвонай Арміі і ў складзе вайсковай часці быў накіраваны на барацьбу з Дзянікіным. Ужо ў гэты час у ім праявіўся талент камандзіра, мужнасць, непахісная вера ў правату сваёй справы.

Разам са сваімі саслужыўцамі Гаўрыла Здановіч удзельнічаў і ў баях супраць Юдзеніча пад Гатчынай і Дзецкім Сялом, абараняў Петраград. Летам 1920-га скончыў курсы чырвоных камандзіраў пры штабе 14-й арміі, а ў 1921 годзе ўступіў у партыю.

I зноў паходы, але ўжо ў якасці камандзіра, які ў складзе 518 стралковага палка граміў банды Махно і іншых атаманаў.

А потым была вучоба ў ваеннай акадэміі імя Фрунзе, якую скончыў на выдатна, 9-месячныя курсы ўдасканалення пры бронетанкавай акадэміі, пасля якіх стаў танкістам.

Вялікую Айчынную Гаўрыла Станіслававіч сустрэў ля Гомеля ў званні палкоўніка на пасадзе начальніка аператыўнага аддзела штаба 66-га стралковага корпуса. “Надта цяжка было адступаць, — успамінаў Зда-новіч, — але ж нічога не зробіш. Ля Кіева-Працін трапіў у акружэнне”. Але не здаўся ў палон камандзір. Ён выйшаў з акружэння ля горада Краснаармейск у Данбасе. Каля 4,5 месяцаў быў начальнікам штаба 4-й стралковай дывізіі, а затым у горадзе Армавіры фарміраваў 197-ю стралковую дывізію. Пазней Гаўрыла Станіслававіч – начальнік аператыўнага аддзела штаба 16-га стралковага корпуса, ствараў пазіцыі абароны на рацэ Дон ад станцыі Вешанская да ракі Хапёр. А 31 жніўня 1942 года Здановіч стаў камандзірам 203-й стралковай дывізіі. Адбылося гэта на рацэ Дон у станіцы Еланскай. Дывізія дзейнічала на правым фланзе Вялікай Сталінградскай бітвы.

Разгарэліся жорсткія баі за вызваленне Данбаса. Вораг утрымліваў кожную станіцу, кожны пункт, але дывізія зламала яго супраціўленне і 20 студзеня 1943 г. выйшла на паўночны Данец у раёне станіцы Калітвенай. Пасля доўгіх напружаных баёў дывізія вызваліла горад Краснадон, сяло Свярдлоўск, горад Ровенькі, выйшла на раку Міус і там працягвала весці баі да сакавіка. За паспяховае выгнанне ворага і авалоданне трыма гарадамі Данбаса многія воіны былі ўдастоены ўрадавых узнагарод. На грудзях Гаўрылы Здановіча заззяў ордэн Чырвонага Сцяга.

203-я стралковая дывізія, якой камандаваў Гаўрыла Станіслававіч, пераможным маршам ішла на захад. Тройчы фарсіравала Днепр, вызваляла Запарожжа, а затым 17 дзён абараняла горад. Дывізіі прысвоілі назву Запарожскай. Здановіча ўзнагародзілі ордэнам Суворава 2-й ступені і прысвоілі воінскае званне генерал-маёра.

З 30 студзеня да 3 лютага дывізія разам з іншымі часцямі нашай арміі прарвала абарону ворага ў раёне сяла Пятроўка, Зялёны Гай, выз-валіла пасёлак Марганец, а 7 лютага заняла станцыю Нікапаль, на світанні авалодала горадам. За вызваленне Нікапаля 203-я стралковая дывізія ўзнагароджана ордэнам Чырвонага Сцяга і стала называцца Чырванасцяжнай. А камандзір Гаўрыла Здановіч атрымаў ордэн Леніна.

Потым шлях дывізіі быў на Нікалаеў, затым яна пераадолела Паўднёвы Буг, Тылігульскі, Куяльніцкі і Хаджыбаеўскі ліманы Чорнага мора. 10 красавіка ў складзе 6-й арміі падышла да Адэсы, а затым з 5-й ударнай і 28 арміямі вызвалялі горад. Яна вяла жорсткія баі на рацэ Днестр. У баях ля горада Дубасары Гаўрыла Станіслававіч быў моцна паранены.

3 21 жніўня ў склазе 53-й арміі 2-га Украінскага фронту ўдзельнічаў у вызваленні Румыніі. Атрымаў падзяку Вярхоўнага Галоў-накамандуючага за вызваленне Бухарэста.

А потым выйшлі на румына-венгерскую граніцу. Баі з фашыстамі працягваліся.

У ноч на 7 лістапада фарсіравалі Цісу і нанеслі вялікія страты ворагу. За гэтыя баі 10 воінам дывізіі прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

3 1 студзеня 1945 года дывізія — у гарах Чэхаславакіі. Вызваліла мноства населеных пунктаў. Многія палкі былі ўзнагароджаны ордэнамі. Г. С. Здановіч атрымаў ордэн Леніна.

Тры падзякі Вярхоўнага Галоўнакамандуючага і ўзнагароджанне ордэнам Суворава II ступені атрымала дывізія за баі на рацэ Нітра і вызваленне гарадоў Нітра, Трнава, Глаговец, Сенец. Здановіч быў удас-тоены ордэна Кутузава II ступені.

9 мая ў дзень Перамогі часці дывізіі знаходзіліся ў 50 кіламетрах ад Прагі, але для баявога генерала вайна не скончылася. 8 чэрвеня дывізія была накіравана ў Манголію, у Тамцак-Булак. За 32 дні пройдзена з баямі больш як 1350 кіламетраў. За вялікі подзвіг у час гэтага баявога паходу па непраходнай мясцовасці дывізіі прысвоена найменаванне Хінганскай. Усе воіны атрымалі ўрадавыя ўзнагароды. А 6 верасня 1945 года Гаўрылу Станіслававічу Здановічу было прысвоена ганаровае званне Героя Савецкага Саюза.

Дывізія стала называцца “203-я стралковая Запарожска-Хінганская Чырванасцяжная ордэна Суворава II ступені дывізія”. Сам Гаўрыла Здановіч быў узнагароджаны трыма ордэнамі Леніна, чатырма ордэнамі Чырвонага Сцяга, ордэнамі Суворава і Кутузава II ступені і многімі медалямі.

Родную вёску Здановіч наведаў два разы. Першы — у 1954 годзе, другі — праз 20 гадоў, у 1974-м. Сустракаўся з вучнямі і настаўнікамі, а таксама сабраў старажылаў Крывошына, з якімі вельмі задушэўна пагутарыў.

Апошнія гады яго жыцця прайшлі ў Варонежы, але Гаўрыла Станіслававіч не парываў сувязі з крывошынскімі школьнікамі. На піянерскім зборы рабяты вырашылі занесці імя Здановіча ў кнігу летапісу народнай славы. У ліпені 1984-га нашага славутага земляка не стала. Ён пакінуў сваю цудоўную кнігу “Ідём в наступление”.

Вялікую патрыятычную работу праводзіць Крывошынская школа па ўвекавечванню памяці ветэранаў вайны, у тым ліку і асабліва, — Героя Савецкага Саюза Г. С. Здановіча. У гонар святкавання 60-годдзя Вялікай Перамогі і 105-годдзя з дня нараджэння Гаўрылы Станіслававіча складзена вялікая праграма. Кожны клас наведае школьны гісторыка-краязнаўчы музей, пабывае ў Брэсцкай крэпасці-героі, пройдуць гутаркі на ваенна-патрыятычную тэматыку. А 16 красавіка маем намер правесці традыцыйны злёт па спартыўнаму арыентаванню на прыз Героя Савецкага Саюза Здановіча.

                                                     Леанід Чаранкевіч,

настаўнік-краязнаўца

Крывошынскай СШ

Чаранкевіч, Л. Святло нязгаснай зоркі. 10 красавіка – 105 гадоў з дня нараджэння Гаўрылы Здановіча / Леанід Чаранкевіч // Ляхавіцкі веснік. – 2005. – 6 крас.

КАБ ПАМЯТАЛІ

Некалі гэтыя людзі, з ордэнамі і медалямі на грудзях, былі зусім маладымі. Як і нашы сучаснікі, марылі пра шчаслівае жыццё, нязведаныя далі, каханне. Але ўсё перакрэсліла вайна. Непамерным цяжарам яна лягла на іх плечы, і яны праяўлялі небывалы гераізм, ахвяравалі жыццём, але выстаялі.

Сёння, відаць, прыйшоў такі час, калі ўсё, што было ў мінулым, пераглядаецца і ўсведамляецца па-новаму. Знайшліся „белыя плямы” і ў гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Але даказваць пра гераізм савецкага народа не варта. Бо іменна яны, нашы бацькі і дзяды, вызвалілі краіну ад фашысцкага рабства. I мы павінны быць ім заўсёды ўдзячны, вечна захоўваць памяць аб загінуўшых і жывых.

Шкада, што час няўмольны. Сівеюць, старэюць нашы ветэраны. Але былая загартоўка, перакананасць, шчодрасць душы – гэта якасці, якія ніколі іх не пакідаюць.       

Жывуць у Ляхавічах Васіль Мікалаевіч Каравы і Алена Віктараўна Пацкевіч. Яны – былыя партызаны. Разам ішлі цяжкімі ваеннымі дарогамі, папалам дзялілі радасці і гора. Ён – камандзір атрада ім Сяргея Лазо, яна – партызанскі фельчар, у якой побач з санітарнай сумкай быў тол, бікфордаў шнур. Часта грамілі ворага, рызыкавалі жыццямі. І па сённяшні дзень яны засталіся маладымі душой, энергічнымі, умудронымі жыццёвым вопытам.

Гэтымі днямі сям’я рыхтуецца да дарагога свята – дня вызвалення Ляхавіч ад нямецка – фашысцкіх захопнікаў. Іх атрад таксама прыбліжаў гэты дзень. Успаміны камандзіра атрада імя Сяргея Лазо Васіля Мікалаевіча Каравага для нас – гісторыя, самая справядлівая, з першых вуснаў.

– У складзе групы я быў накіраваны Масквой у Беларусь для арганізацыі партызанскага руху. Спачатку дзейнічалі на тэрыторыі Капыльскага раёна. Мясц-выя патрыёты гатовы былі ісці змагацца супраць захопнікаў, важна было арганізаваць і накіраваць іх дзейнасць. Аднак без асабістага    прыкладу    часта цяжка было абысціся, ды і нянавісць   да      акупантаў была вялікая, душа рвалася ў бой. Рызыкаваць даводзілася неаднойчы, але ж гэта была вайна. Памятаю, у пачатку дзейнасці нашай групы, захацелі мы адзначыць юбілей Вялікага Кастрычніка.            Замініравалі чыгунку, а самі ў засадзе чакалі цягніка. Але прайшоў адзін варожы эшалон, другі, а міна не ўзрывалася. Ноччу   давялося   абясшкодзіць тую міну. Узяў у рукі, і панёс яе на адлегласці ад таварышаў. У любую мінуту яна магла ўзарвацца. Ля бліжэйшага хутара, дземожна было запаліць агонь, абясшкодзіў. Зранку зноў мы былі ля чыгункі. На гэты раз аперацыя была праведзена паспяхова. Гэта адзін эпізод, які патрабаваў маральных сіл. А колькі іх было  за   гады   вайны – дзесяткі, сотні.

У красавіку 1943 года ў Краснаслабоцкі раён прыляцеў на самалёце Зімянін. Ён прывёз загад партызанскага злучэння арганізаваць на базе дыверсійных груп Адамава і Астапава партызанскі атрад імя Сяргея Лазо. Яго задача – разгарнуць партызанскі рух на тэрыторыі Ляхавіцкага раёна.

Так і дзейнічалі. Прыйшлі ў Машукоўскі лес. Спачатку група была невялікая, але з кожным днём народных мсціўцаў прыбаўлялася. Спачатку я быў камандзірам роты, а затым – камандзірам партызанскага атрада. Дзейнічалі на Баранавіцкім чыгуначным вузле, чыгуначных лініях на Брэст, Мінск, Слуцк, Лунінец. Не было спакою захопнікам і на шашы: ўзрывалі дарогі ў Ляхавіцкім, Клецкім, Ганцавіцкім раёнах, разбуралі тэлефонную сувязь.

Затым атрады пачалі злучацца ў буйныя фарміраванні. Наш атрад – імя Лазо, суседні –і мя Жукава, яшчэ адзін – Кутузава стварылі партызанскую брыгаду № 19 імя Молатава. Тады мы ўжо мелі пастаянную сувязь з Масквой. Нас забяспечвалі ўзрыўчаткай, інфармавалі аб ходзе баёў на ўсіх франтах.

Напярэдадні вызвалення Ляхавіч у Бабінскім лесе прызямліўся самалёт. Прадстаўнік штаба Беларускага партызанскага руху прывёз загад. Па ўсёй Беларусі павінна была пачацца аперацыя па выгнанню фашыстаў. Нашаму атраду патрабавалася тэрмінова зрабіць насціл на мосце праз Шчару, што каля вёскі Свяціца. Літаральна праз паўсутак мы закончылі работу і адразу пачалі рухацца па ім франтавыя часці. 5-6 ліпеня райцэнтр быў вызвалены. А партызаны злучыліся з Чырвонай Арміяй.

Да гэтага часу райком партыі размеркаваў асноўныя кадры на работу ў вызваленым раёне. Усё было навокал спалена і разбурана,          прадстаяла работа не лягчэйшая чым на фронце. Фактычна яшчэ два гады на вызваленай тэрыторыі ішла вайна: нагла заяўлялі пра сябе бандыты, што пахаваліся ў суседніх лясах, народ пакутаваў ад голаду, хвароб. Але, нягледзячы на цяжкасці, усе самааддана працавалі, на апошнія сродкі куплялі аблігацыі  дзяржаўных пазык, разумелі, што гэта неабходна для Перамогі.

Наша пакаленне выстаяла ў цяжкіх выпрабаваннях. Фактычна ўсе лепшыя гады жыцця мы прысвяцілі барацьбе за светлае будучае, якое сёння прадстаіць абараніць маладым. І хочацца шчыра спадзявацца, што будзе знойдзены разумны выхад з цяжкага крызісу, у якім апынулася нашае грамадства. А гераізм савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне застанецца святой памяццю для нашчадкаў.

                                                                                                А. ЛАПІЧ.

 

Лапіч, А. Каб памяталі : [успаміны камандзіра атрада імя Лазо Васіля Мікалаевіча Каравага] / А. Лапіч // Ляхавіцкі веснік. – 1991. – 5 ліп.

Не старэюць душой ветэраны

…

Поўдзень наступіў і ў біяграфіі Васіля Мікалаевіча Каравага —дырэктара Ляхавіцкaгa рaйпалівазбыту. На дзень яго шасцідзесяцігоддзя сабраліся баявыя сябры, супрацоўнікі па рабоце, калегі. Гаварылі цёплыя словы ў адрас юбіляра. A ён быў задумлівым – відаць, гэтая гамонка вярну-ла яго думкі да пройдзенага шляху. Прыпамінаецца дзяцінства, родная вёска Лясковічы Бярэзінскага раёна, Дзмітраўская школа, y якой вучыўся, звонкія галасы сяброў па класу. Потым працаваў y калгасе. Aў 1939 годзе пайшоў служыць y Савецкую Армію — стаў байцом 117 стралковай ды- візіі. Здаецца, нядаўна гэта было. Бо так выразліва помніць сваіх аднакашнікаў, камандзіраў, вайсковыя вучэнні. Як выдатніка баявой і  палітычнай падрыхтоўкі яго накіроўваюць y школу па падрыхтоўцы малодшых камандзіраў.

 Усё было б звычaйным: служба, потым работа, каб не гэта каварная вайна. З першага дня трапіў на фронт. У раёне Жлобіна, як гэта было ні балюча, выбыў са строю — быў паранены. Франтавы шпіталь. Васіль Mікaлаевіч і сёння пaмятае тых уважлівых дзяўчат y белых халатах, якія так шчодра дзяліліся з салдатамі сваёй дабратой. Паправіўся і зноў прыбыў y часць. Аднак y штабе сказалі, што накіроўваюць яго на спецы-яльныя зборы ў Мурам. Загад для салдата —галоўнае, хоць і не хацелася пакідаць баявых сяброў, A зборы былі спецыяльныя, на іх рыхтавалі разведчыкаў, камандзіраў для засылкі ў тыл ворага.

I вось ён y Маскве. Дарагім y сэрцы кожнага чалавека горадзе. Прайшоўся па Краснай Плошчы. A потым кароткі інструктаж і на аэрадром. Дэсантнікі прызямліліся ў раёне Вялікіх Лук. Адсюль група павінна адправіцца за лінію фронту, каб y тыле арганізаваць пaртызанскі рух, граміць каварнага ворага. Цяжкія гэта былі дні і ночы. Праз дрыгвяністыя балоты і гушчар лесу прабіраліся дэсантнікі, каб дасягнуць намечанай мэты. Ішлі ступня ў ступню яго баявыя сябры Астапаў, Ерашаў, Гараўцоў, Салдатава. …I вось чыгунка. Тут вырашылі правесці сваю першую баявую аперацыю. Гэта было на адрэзку Мінск —Негарэлае. Ноч.  Цемра. Але гэта якраз і было наруку партызанам. У лагчыне сабраліся ўсе: кароткая нарада. На заданне пайшлі дваіх: Васіль Каравы і Барыс Сярэбрын, астатнія былі ў засадзе. Доўгімі аказаліся для іх тыя мінуты, па-куль Васіль і Барыс падкладвалі пад рэйкі тол і міну. Неўзабаве пачуўся   гудок паравоза. А вось і хлопцы вяртаюцца. Усе чакаюць выбуху, затаілі дыханне. Здавалася, кожны адчуваў, як б’ецца не толькі яго сэрца, але і суседа. Праграмыхаў цягнік, a выбуху няма. Што такое? Хтосьці цяжка ўздыхнуў: «I што рабіць цяпер?»

Кароткае маўчанне парушыў Васіль: «Я ставіў міну, мне і правяраць, або здымаць…»

I зноў паўзком да чыгункі. Гэтыя паўкіламетра здаліся вечнасцю: y руках была міна, якая кожную хвіліну магла ўзарвацца. «Ніхто не падыходзьце да мяне,— вымавіў Каравы, — я сам…» I толькі тады, калі абясшкодзіў смяртаносны груз, вярнуўся да сяброў.

Давялося чакаць. A ноччу зноў на рэйкі. На гэты раз гулкім рэхам аддаўся выбух. Поезд пaйшоў пад aдхон.

У грозным 1943 годзе Васіль Мікалаевіч стаў  камуністам. Колькі трэба было зрабіць: і лістоўкі даставіць, і лясную газету — орган Ляхавіцкага падпольнага райкома КПБ «Савецкі патрыёт», якая    выходзіла пад лозунгам  «Смерць нямецкім акупантам». За   кароткі час невялікая   дыверсійная група ператварылася ў партызанскую брыгаду.

Памятным быў гэты год. З партызанамі гутарыў, даваў заданне   са-кратар  ЦК камсамола Беларусі тав. Зімянін. Ён ад імя ЦК кампартыі Беларусі даў назву партызанскаму атраду імя Сяргея Лазо, камандзірам якога стаў Каравы.

Для партызанскага камандзіра стала   роднай   зямля Ляхавіцкага раёна, дзе  ён правёў баявое юнацтва. Адразу пасля вызвалення працаваў намеснікам   старшыні райвыканкама,  загадваў аддзелам райкама КПБ.    I   ў мірны час даводзілася глядзець смерці ў вочы. Бо колькі яшчэ засталося недабітых фашысцкіх паслугачоў. Пасля вучобы ў Гродзенскай  міжабласной партыйнай школе   зноў вяртаецца  ў апарат райкома КПБ.   Працаваў упаўнаважаным Міністэрства нарыхтовак  Ляхавіцкага      раёна, дырэктарам пункта  «Заготзбожжа». Пабываў і на цаліне ў Петрапаўлаўскай вобласці ў якасці намесніка дырэктара па адгрузцы  і нарыхтоўцы збожжа. 3 1967 года працаваў дырэктарам раённай нарыхтоўчай канторы  «Заготжывёла». Цяпер В. М.  Каравы — дырэктар райпалівазбыту.

У час свят і ўрачыстасцей на грудзях Васіля Мікалаевіча зіхацяць урадавыя ўзнагароды. Кожная з іх за баявыя і працоўныя заслугі. Усё было — і цяжкасці, баі, раны, бяссонныя ночы… I нарэшце — Парамога. I сёння ў страі ветэран. З якой увагай слухаюць яго школьнікі, моладзь, госцем якіх ён часта бывае. Так, правільна сказаў паэт; «Не старэюць душой ветэ-раны”…

                                                                                        П. ХМАРУК

 

Хмарук, П. Не старэюць душой ветэраны : [Васіль Мікалаевіч Каравы] / П. Хмарук // Будаўнік камунізму. – 1978. – 9 мая.

Гвардыі капітан

6 ліпеня 1944 г. батальён пад камандаваннем капітана Ламакі падышоў да ракі Шчара. На супрацьлеглым беразе, у драбналессі, маўкліва прытулілася вёска Цыгань, а ў некалькіх дзесятках метраў ад батальёна, там, дзе калісьці быў драўляны мост, з вады тырчалі чорныя галавешкі паляў.

Узяты ў палон фашысцкі салдат паведаміў, што з боку Баранавіч рухаецца кавалерыйская часць праціўніка, якая павінна заняць пазіцыі на рацэ Шчары і дзоты, што засталіся з часоў 1-й сусветнай вайны. Неўзабаве капітан Ламака атрымаў загад фарсіраваць са сваім батальёнам раку ўброд, завязаць бой з гітлераўскай кавалерыяй і тым са­мым даць магчымасць пераправіцца 2-му і 3-му батальёнам палка.

Байцы батальёна хутка перанеслі па плячах зброю і боепрыпасы, перацягнулі па дне гарматы. Ледзь паспелі фарсіраваць раку, як да камбата падбег разведчык і далажыў, што сюды рухаецца кавалерыя!

I сапраўды, з лесу, што віднеўся на захад ад батальёна, разгортвалася ў лавіну конніца праціўніка.

— Батальён! К бою! — рашуча прагучаў голас капітана Ламакі. Гітлераўскія коннікі набліжаліся. Ужо чу­ліся шалёныя выкрыкі кавалерыстаў, гроз­на блішчалі ў паветры стальныя клінкі.

— Бліжэй, бліжэй падпускай, Свірыдзенка! — крычаў Ламака камандзіру роты кулямётчыкаў.

Смеласць, рашучасць і ўпэўненасць камба­та перадаваліся ўсім воінам батальёна. Вось ужо зусім блізка варожая кавалерыя.

— Агонь! — скамандаваў Ламака. Загаварылі кулямёты, ударылі артылерысты і мінамётчыкі, адкрылі агонь стралкі. Друж­ны залп ашаламіў гітлераўцаў. Конніца быццам упёрлася ў сцяну, змяшалася. Вораг не вытрымаў і павярнуў назад…

Былы камандзір 48-й гвардзейскай страл­ковай дывізіі генерал-маёр Г. М. Корчыкаў у сваіх успамінах, якія зберагаюцца ў музеі Крывошынскай сярэдняй школы, пісаў: «7 ліпеня 1944 года часці дывізіі вялі баі ў раёне вёсак Крывошын, Востраў, Скарынкі. Было каля 12 гадзін, калі мы спыніліся на ўскраіне вёскі Любейкі. Стаяў сонечны дзень. Да вёскі набліжаліся часці 143-га гвардзейскага палка. Паперадзе малады, энергічны, сярэдняга росту, вясёлы як заўсёды, камандзір батальёпа гвардыі капітан Ламака. Я цаніў яго за глыбокае веданне ваеннай справы, за дакладнае выкананне баявых задач, за тое, што ў самых складаных сітуацыях ён заўсёды заставаўся спакойным. Гэта быўнезвычайны чалавек, цудоўны, сапраўдны працаўнік вай­ны. Ніколі такіх людзей не забыць».

Леанід Чаранкевіч

Гвардыі капітан : [Ламака Аляксей Сысоевіч] // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 292-293.

На Яна быў апошні бой

 Як заўсёды, 7 ліпеня ў вёсцы Крывошын Свята-Пакроўская царква адзначае дзень Святога Іаана (у народзе яго называюць святам Яна). Але ў 1944-ым гэтага не адбылося, таму што на подступах да вёскі Крывошын ішоў бой паміж воінамі 146-га гвардзейскага стралковага палка і маральна надломанымі часцямі фашысцкай арміі. Каб хутка вызваліць вёску Крывошын, трэба было фарсіраваць рэчку Ліпніцу. Магутнага мінамётнага агню фашысты не вытрымалі і паспешна сталі адступаць у бок вёскі Востраў. На сваім крывавым шляху нелюдзі падпалілі Шчэрбава.

7 ліпеня 1944 года была вызвалена вёска Крывошын. Пабывалі тут камандзір 1-га гвардзейскага батальёна 143-га гвардзейскага стралкова­га палка гвардыі капітан Ламака Аляксей Сысоевіч з ардынарцам лейтэнантам Віктарам Любіменкам. На сустрэчы ў нашай школе ў 1984 г. Любіменка ўспамінаў, што, аглядаючы вёску, гвардыі капітан Ламака сказаў: “Якая цудоўнаявеска Крывошын! — і дадаў. — Калі я недалёка ад яе загіну, то пахавайце мяне на гэтай плошчы»…

Яго батальён пагнаў фашыстаў на захад, туды, адкуль яны прыйшлі. На шляху — веска Востраў нашага раёна. Пры вызваленні яе ў цэнтры наткнуліся на танкавы заслон. Тры танкі былі знішчаны, а чацвёрты стаяў у жыце, і гвардзейцы яго не заўважылі. 3 яго фашыст адкрыў аўтаматны агонь па групе камандзіраў батальёна. Кулі не прамінулі гвардыі капітана Ламаку. Ён быў забіты. Яго запавет байцы і камандзіры батальёна выканалі. Гвардыі капітан Ламака Аляксей Сысоевіч 7 ліпеня 1944 года быў пахаваны ў вёсцы Крывошын з усімі ваеннымі ўшанаваннямі. Магілку байцы агарадзілі, паставілі помнік. У памяць аб сваім баявым камандзіры Любіменка пасадзіў кусцік бэзу. Ён і цяпер хораша па вясне цвіце, нібы сімвалізуе пераможны 1944 год. Пазней для арганізацыі перапахавання астанкаў воінаў і партызан была створана камісія на чале з дырэктарам саўгаса “Шлях Ільіча” Васілевічам Міхаілам Ульянавічам. Пад яго кіраўніцтвам усё і было ажыцёўлена. Ён актыўна ўдзельнічаў у распрацоўцы архітэктурнага афармлення брацкай магілы. Прапанаваў на ёй устанавіць статую савецкага салдата са зброяй у руках, які нібы ахоўвае вечны сон загінуўшых герояў. А зброя ў руках сал­дата будзе напамінаць аб тым, што мы ў любы момант абаронім нашу Бацькаўшчыну. Хто на нас меч падыме, ад яго і загіне, — такі ў беларуса менталітэт.

Вялікую работу ў пошуку прозвішчаў загінуўшых воінаў, партызан і падпольшчыкаў праводзіў гісторыка-краязнаўчы гурток Крывошынскай сярэдняй школы. Ён зрабіў некалькі выездаў за межы Беларусі, каб сустрэцца з былымі воінамі, якія вызвалялі Ляхавіцкі раён. Першая паездка была ў Ленінград, дзе адбылася сустрэча з ветэранамі, што вызвалялі вёску Крыво­шын. У ёй удзельнічалі вопытныя краязнаўцы Чаранкевіч Юра, Русакевіч Рус­лан, Івановіч Марыя. Філіповіч Іна. Не менш вы­ніковай была сустрэча ў Маскве з Віктарам Рахманавым, які расказаў многа цікавага пра вызваленне Ляхавіцкага раёна. Яго расказ занатавалі Прыгунова Ната­ша, Каспяровіч Лена, Чаранкевіч Света, Краязнаўцы школы адправіліся ў Валгаград, дзе таксама пражывалі гвардзейцы. Пасля паездкі Саган Таццяна напісала артыкул у “Ляхавіцкі веснік” “У волжской тверды­ни”.

Сабраныя матэрыялы далі магчымасць зрабіць запыты ў архівы Міністэрства абароны СССР, на якія прыслалі даведкі аб загінуўшых воінах на тэрыторыі Крывошынскага сельсавета. У адной з даведак было запісана, што тут знаходзяцца дзве брацкія магілы пад нумарамі 9 і 10, у якіх пахаваны афіцэры, сяржанты і салдаты 143-га гвардзей­скага стралковага лапка 48-й гвардзейскай стралковай дывізіі, але прозвішчы і імёны не паведамляліся.

Завесу тайны адкрыў Ляхавіцкі райваенкамат. Ён паведаміў нам, што ў раёне вёскі Хваінка знаходзіцца магіла, дзе пахаваны афіцэры, сяржанты і салдаты 143-га гвардзейскага стралковага палка:

Гвардыі капітан Ламака Аляксей Сысоевіч — камандзір 1-га гв. батальёна 143-га гв. стралковага пал­ка, 1913 года нараджэння, загінуў 7 ліпеня 1944 года.

Г в. ст. сяржант Басымаў Сібер’ян Цімафеевіч, рускі, жыў у горадзе Фрунзе.

Гв. сяржант Міхайлоўскі Андрэй Міхайлавіч, украінец, Ровенская вобл., с. Жадзень.

Гв. радавы Васінскі Андрэй Ісакавіч, рускі, Саратаўская вобл., горад Вольск.

Растоўскі Петр Аляксеевіч, украінец, Палтаўская вобл., Шышацкі раён, с. Баранаўка.

Ніканаў Сямён Пятровіч, рускі, Нікалаеўская вобл., с. Катляроўка.

Імёны пахаваных у магіле, якая знаходзілася ў трох кіламетрах ад вёскі Малышы, краязнаўчая група пад кіраўніцтвам Паляшчук Марыны не аднавіла. Толькі пры перапахаванні даведаліся, што былі пахаваны адзін афіцэр і чатыры салдаты.

Дубіна Ганна кіравала краязнаўчай групай, якая займалася вывучэннем партызанскага руху на тэрыторыі нашага сельсавета і пошукам загінуўшых парты­зан.

Месцы іх пахавання былі ўстаноўлены, астанкі перанесены ў брацкую магілу. Гэта былі:

Званкоў Анатоль, камандзір партызанскага атрада, трапіў у засаду і загінуў у ліпені 1942 года.

Валегаў Сяргей з атрада Цыганкова, загінуў пры падрыве цягніка на перагоне Крывошын—Баранавічы каля вёскі Хваінка ў жніўні 1943 года.

Галамбеўскі Мікалай Канстанцінавіч, жыхар вёскі Крывошын, загінуў у ліпені 1943 года.

Елісееў Мікалай, пры нападзе на Крывошынскі гарнізон загінуў у жніўні 1943 года.

Нішчэрук Аляксей Дзмітравіч, партызан атрада Суворава брыгады “Савецкая Беларусь”, загінуў каля Парахонскіх хутароў, быў перавезены ў наш раён і па­хаваны каля возера Качайла. Сам родам з Белай Царквы, Украіна.

Наша пошукавая група ўстанавіла, што ў раёне вёскі Хацяж пахаваны партызан, які загінуў у чэрвені 1942 года. У баі з фашысцкімі карнікамі ў чэрвені 1942 года загінулі партызаны з атрада Брынскага А. П. і пахаваны на востраве ва ўрочышчы Забалоцце Свяціцкага сель­савета. Там загінуў загадчык Крывошынскай участковаябальніцы, які быў доктарам у гэтым атрадзе.

I цяпер вялікую работу па краязнаўству выконваюць вучні Крывошынскай сярэдняй школы Шкруць Наташа, Прыхач Іра, Рамашка Надзя, Шведава Надзя, Чаранкевіч Лена, Васількова Рыта. Яны цудоўна праводзяць экскурсіі ў гісторыка-краязнаўчым музеі школы. Прадаўжаюць і следапыцкі пошук.

Час усё больш аддаляе нас ад той жахлівай пары, калі над нашай краінай чорнай хмарай пракацілася вайна. Вырасла новае пакаленне людзей, якія не выпрабавалі жахаў канцлагераў, газавых камер, голаду і нястач. Над намі мірнае неба над галавой, паветра без паху гары. Мінулае ста­ла гісторыяй.

Але ніколі не згладзіцца ў памяці людской светлы вобраз тых, хто крочыў цяжкімі дарогамі вайны, мёрз у салдацкіх акопах, праліваў кроў у жорсткіх змаганнях змоцным і каварным ворагам, не на жыццё, а на смерць змагаўся за свабоду і шчасце любімай Радзімы.

Цудоўны беларускі народ беражліва захоўвае па­мяць аб нязгасным подзвігу сваіх сыноў і дачок. Імёнамі герояў названы вуліцы і прадпрыемствы, школы і піянерскія атрады. Наша школа носіць імя Героя Са­вецкага Саюза Здановіча Гаўрылы Станіслававіча. А сабраны гістарычны матэрыял стаў асновай гісторыка-краязнаўчага музея. На будынку школы ў гонар герояў устаноўлены мемарыяльныя дошкі.

Водблескі агню вечнай Славы, манументы, стэлы, помнікі — усё гэта не толькі светлая памяць пра загінуўшых.

Гэта наказ жывым сёння: быць дастойнымі памяці старэйшых пакаленняў, заваяваўшых нашу Перамогу.

                                          Леанід ЧАРАНКЕВІЧ

 в. Крывошын

 

Чаранкевіч, Л. На яна быў апошні бой / Леанід Чаранкевіч // Ляхавіцкі веснік. – 2005. – 6 ліпеня.

ГЕНЕРАЛ ЛУЧЫНСКІ

У чэрвені 1941 года ў Архангельскай ваеннай акрузе была сфарміравана 28-я армія. Уступіла ў бой на Смаленшчыне. Савецкія воіны шмат знішчылі ворагаў, але і самі папалі ў акружэнне. 10 жніўня 1941 года армію расфарміравалі. У другі раз яна адрадзілася ў лістападзе 1941   года ў Маскоўскай ваеннай акрузе. Затым былі баі на Харкаўшчыне і на Доне. У канцы ліпеня 1942  года палявое ўпраўленне 28-й арміі было напраўлена на фарміраванне чацвёртай танкавай арміі, а войскі перадалі 21-й арміі.

У верасні 1942 года ў Астраханскай вобласці была ў трэці раз сфарміравана 28-я армія, якая вяла баі на Волзе. Затым шлях войск ляжаў праз Беларусь. 5 чэрвеня 1944 года савецкія воіны вызвалялі Ляхавічы.

За час вайны 26-й арміяй камандавалі ў розныя перыяды сем генералаў. У маі 1944 года яе камандуючым быў генерал – лейтэнант А. А. Лучынскі. Гэта пад яго камандаваннем савецкія воіны вызвалялі Ляхавічы. Адсюль яны наступалі на Баранавічы і Брэст.

А. А. Лучынскі нарадзіўся ў 1900 годзе ў Кіеве. У адзінаццаць гадоў яго бацькі аддалі вучыцца ў кадзецкі корпус. Пасля рэвалюцыі вучэбную ўстанову закрылі. А. А. Лучынскі працаваў грузчыкам у парту. У пачатку 1919 года ўступіў у Чырвоную Армію. У складзе 25-й Чапаеўскай дывізіі ваяваў з басмачамі ў Сярэдняй    Азіі.     Узнагароджаны трыма ордэнамі Чырвонага Сцяга, У Вялікую Айчынную вайну яго назначаюць камандзірам дывізіі. Затым камандаваў корпусам. І вось ён камандарм 28-й.

Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 19 красавіка 1945 года генерал-лейтэнанту Аляксандру Аляксандравічу Лучынскаму прысвоена званне Героя Савецкага Саюза за вялікі ўклад у разгром   праціўніка   ва   Усходняй Прусіі.

Пасля вайны ён стаў генералам арміі, узнагароджаны 17 рознымі ордэнамі. Сярод Іх тры ордэны Суворава першай ступені. Памёр А. А. Лучынскі ў снежні мінулага года.

П. ФРАЛОЎ,

настаўнік гісторыі,

удзельнік Вялікай

Айчыннай вайны.

г. Вільнюс.

Фралоў, П. Генерал Лучынскі / П. Фралоў // Ляхавіцкі веснік. – 1991. – 5 ліп.

 

31 мая 1945 года Маршалом Советского Союза К. К. Рокоссовским был представлен к ордену Славы I степени (Указ Президиума Верховно­го Совета СССР о награжде­нии от 29 июня 1945 года).

   

    Орденом СЛАВЫ награждаются за то, что: из личного оружия меткой стрельбой уничтожил от 10 до 50 солдат и офицеров про­тивника;..

 

 

МАЛЕВИЧ Александр Иванович (15.3.1920—29.5. 1994)

Родился в деревне Липск Ляховичского района Брестской области. Бе­лорус. В период временной немецко-фашистской оккупации Александр Малевич был связным партизанского отряда, а потом и воевал в составе от­ряда. В ряды Красной Армии призван 26 сентября 1944 года. На фронте с января 1945 года. С декабря 1944 года — в составе 642-го стрелкового полка 200-й Двинской стрелковой дивизии 2-го Белорусского фронта. Был рядо­вым, затем ефрейтором, командиром стрелкового отделения. Отличился при освобождении Польши и в боях на территории Германии. Первый бой при­нял 14 января 1945 года.

3 марта 1945 года заменил в бою выбывшего из строя командира отде­ления. Был ранен, но не покинул поле боя. Было это в период освобожде­ния Варшавы. Награждён орденом Славы III степени (приказ по 22-й стрел­ковой дивизии № 032 от 20 марта 1945 года). 23 марта 1945 года в бою за г. Олива под огнём противника ворвался во вражеские траншеи и выбил за­севших там гитлеровцев; в следующем наступательном бою (при взятии Данцига) во главе отделения атаковал противника, выбил его из траншеи, лично уничтожил 14 и взял в плен 18 гитлеровцев. Удостоен ордена Славы II степени (приказ по 49-1 армии № 038 от 05.04.1945 года). 1 мая 1945 года на территории Германии в районе г. Росток ефрейтор А. Малевич со своим отделением взял в плен 150 солдат противника. 31 мая 1945 года Маршалом Советского Союза К. К. Рокоссовским был представлен к ордену Славы I степени (Указ Президиума Верховного Совета СССР о награждении от 29 июня 1945 года). Имел медаль «За боевые заслуги». Был дважды ранен и контужен.

После войны долгие годы работал лесником в Городищенском лесхозе.

 

Долготович, Б.Д. Кавалеры ордена Славы: биографический справочник / Борис Долготович. – Минск: БелЭн, 2006. – 128 с. – С. 28.

Кавалер Славы

 

Поўны кавалер ордэна Славы Аляксандр Іванавіч Малевіч нарадзіўся ў 1920 г. ў в. Ліпск Ляхавіцкага раёна. У час Вялікай Айчыннай вайны партызан. На фронце з студзеня 1945 г. Камандзір стралковага аддзялення яфрэйтар А. I. Малевіч вызначыўся пры вызваленні Польшчы і ў баях на тэрыторыі Германіі. А. I. Малевіч жыве на радзіме, працаваў лесніком. У часопісе«Лес­ное хозяйство» (1975. № 5) пра яго змешчаны на­рыс I. Карпызы.

…Много забот у лесника. Рубки ухода, сбор шишек, заготовка еловых веток для произ­водства витаминной муки каждодневно зани­мают его. Но лес для Малевича — не просто рабочее место. О нем он с давних пор бере­жет добрую память. В трудную годину лихо­летья зеленый друг приютил и обогрел десят­ки, сотни людей. Вместе с ними два суровых года провел здесь Малевич. Потому так памят­ны, дороги здесь для него многие места. Вот тут, припоминает Александр Иванович, он впервые встретился с партизанами. А рядом, в густом непроходимом ельнике, под старым вывороченным деревом, был тайник. Глухими тропинками Александр приносил сюда подоб­ранное на месте боев оружие, патроны.

— Молодец, парень,— похвалили партизаны, когда он привел их к тайнику.— Дорогой по­дарок. Угостим теперь фашистов.

Слух о действиях народных мстителей раз­носился с молниеносной быстротой. Эхом оглашались ночью окрестности: летели под откос вражеские эшелоны, взлетали в воздух мосты, горели склады. Смерть поджидала ок­купантов на каждом шагу.

В Залипенье немцы приехали на несколь­ких подводах. Люди сразу почувствовали не­доброе.

— Хлеб забирать будут,— шепотом говори­ли друг другу односельчане.

Немцы подмели все клети. Не оставили да­же зернышка. Но увезти награбленное не успели. За селом, на тихой лесной дороге, их встретили партизаны. Короткий бой — и фа­шисты уничтожены. Обоз повернул обратно на Залипенье.

Смелые рейды партизан приводили в бешен­ство оккупантов. Они бросали в лес новые отряды карателей, уничтожали деревни. В черные пепелища были превращены Светица, Залужье. Но ничто не могло запугать народ. Пламя борьбы разгоралось, ширилось. В ряды народных мстителей вливались все но­вые силы.

Стали партизанами и двое Малевичей: отец и старший брат Михаил.

— Нельзя нам всем оставлять мать. Труд­но ей будет с меньшими,— вздохнул отец.— Останешься помогать, Сашок. А там поживем — увидим.

Жгучей болью отзываются в сердце воспо­минания. И не отмахнуться от них, не за­быть.

В то утро ничто не предвещало беды. Са­ша встал, как обычно, рано, помог матери управиться по хозяйству, принес в избу не­сколько охапок дров и вышел во двор. В воз­духе медленно кружились снежинки. Мерно, задумчиво шумел лес. Саша был уже на со­седнем дворе, когда до слуха долетел рокот мотора. Оглянулся: с проселка сворачивал се­рый, накрытый пятнистым брезентом грузо­вик. У дома Малевичей он остановился. И мгновенно окрестность наполнилась топотом, криком. Немцы окружили избу. Саша рванулся с места.

— Куда ты? — схватил его сосед.— Сам к черту на рога лезешь.

Серые фигуры метались по двору. Немцы что-то долго искали в сенях, сарае, потом вы­вели мать, детей и втолкнули всех в кузов.

Когда машина скрылась за придорожным кустарником, Саша стремглав бросился к до­му. В избе все было перевернуто вверх дном.

Двенадцатилетнюю сестру и четырехлетнего брата немцы отпустили через неделю. Их от­правили из полицейского участка, который находился в соседней деревне Кривошин, мо­розным днем и полураздетыми.

Мать держали в гестапо целый месяц. Угро­зами и пытками пробовали добиться призна­ния.

— Где муж, где сыновья? — все повторял офицер.

— Не знаю. Ничего не знаю,— твердо отве­чала мать.

И ее отпустили, потеряв надежду услышать хоть бы слово о партизанах.

В тот же день Малевичи покинули хутор. Они ушли в партизанскую зону. И лес на мно­гие месяцы стал для них родным домом.

А когда через некоторое время Александр пришел в Липск, на месте отцовской усадь­бы он увидел черное пепелище. Над ним жа­лобно, будто взывая к помощи, скрипела об­горелая береза. Такой и осталась она в памя­ти Малевича — серая, жалобная, с обгорев­шими косами. Сначала глухими партизански­ми тропами, а позднее — по фронтовым доро­гам нес он в своем сердце этот образ березы. Трудными были эти дороги. Не раз и не два подстерегала солдата опасность, смерть загля­дывала в глаза. Но всегда отступала перед мужеством и отвагой.

…В ту разведку они отправились втроем: Михеев, Оводов и он, Александр Малевич. На передовой стояла тишина.

— Затишье перед бурей,— прошептал Мале­вич, когда разведчики добрались до опушки,— Вот он, Росток — мой двадцать седьмой город.

Двадцать седьмой… Позади сотни километ­ров, огненных дорог. Каждый город, каждая деревня были превращены фашистами в кре­пости. Александру вспомнилось, как его рота форсировала Вислу, освобождала Варшаву, ломала сопротивление гитлеровцев на под­ступах к Данцигу. Это были тяжёлые, кро­вопролитные бои. Не зря ведь после них на груди Александра Малевича прибавились две награды: ордена Славы третьей и второй сте­пени.

«А теперь вот Росток,— вслушиваясь в ти­шину, думает Малевич.- Завтра, пожалуй, бу­дем там». Тишина — самый опасный враг раз­ведчика. Треснет случайно под ногой ветка — и человек словно прирастает к земле. Теперь же разведчики еще более осторожны: задание выполнено, до своих рукой подать.

И вдруг… Сколько неожиданностей на пути разведчика! Вот осталось сползти в лощину, а там сотню шагов пробежать кустарником — и свои. А тут перед тобой, словно из-под зем­ли, выросла широкая спина немца-часового. Стоит под сосной, переминается с ноги на но­гу и не видит, что сзади, как сжатые пружи­ны, лежат разведчики. Отступать? Поздно! Оглянется часовой — обязательно заметит. А днем не спрячешься.

Михеев показывает Александру язык, что означает берем «языка». Это, правда, не пре­дусмотрено заданием. Но другого выхода нет. Прыжок —и унтер-офицер лежит на земле. Не сопротивляется, только жестами просит вытащить кляп. Решили выполнить просьбу. Немец садится под сосной, жадно глотает воз­дух и вытирает слезливые глаза. Потом на­чинает говорить по-польски. До войны, ока­зывается, он жил в Варшаве. Малевич пони­мает каждое его слово.

— Спроси, сколько их тут, на этом участ­ке? — просит Михеев.

— Больше чем за сотню,— отвечает немец.

— А почему не сдаются?

— Многие, пожалуй, сдались бы, да офице­ров боятся.

После короткого совещания Александр Ма­левич отправляется вместе с унтер-офицером к немцам, и десятки гитлеровцев сдались со­ветскому разведчику. Это была памятная для Александра Ивановича операция. Он удостоен за нее третьей высокой награды — ордена Сла­вы первой степени.

Память, как чуткая струна. Чуть только тронь, оживет, заговорит, жгучей болью будет долго бередить душу, радовать и волновать.

Многое вспомнилось сегодня Александру Малевичу в лесной тиши. И то, как, вернув­шись с войны с двумя ранениями и конту­зией, налаживал мирную жизнь, какопять встретился он со своим верным и старым другом — лесом…

 

Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 253-254.

«Ой, бярозы ды сосны, партызанскiя сёстры…»

Аляксандр МАЛЕВIЧ

Ён нарадзіўся ў 1920 годзе ў мястэчку Ліпск, якое належала да Навагрудскага павета Мінскай губерні. Мясцовасць у гэты час акупавала польская армія; за Польшчай гэтыя землі і засталіся па ўмовах Рыжскага міру. Адукацыю, на жаль, наш герой атрымаў толькі пачатковую — сям’я Аляксандра Малевіча была шматдзетная, і трэба быпо зарабляць грошы.

Пасля таго як родную вёску акупавалі немцы, Аляксандр Малевіч у пачатку 1942 года пайшоў у партызаны. Быў спачатку сувязным у атрадзе, пасля — байцом. Павестка ў ваенкамат прыйшла Аляксандру Мапевічу неўзабаве пасля вызвалення Ляхавіччыны, куды Ліпск увайшоў незадоўга да вайны. Пасля вучобы ў стралковым палку трапіў у студзені 1945 года ў 642-і стралковы полк 200-й Дзвінскай стралковай дывізіі 2-га Беларускага фронту. Паступова дзякуючы заслугам дайшоў да камандзіра стралковага аддзя- лення.

У сакавіку 1945 года падчас Усходне-Памеранскай наступальнай аперацыі пачапося імклівае наступленне на Данцыгска-Гдыньскі абарончы пояс, створаны немцамі. Перад 2-м Беларускім фронтам камандаванне паставіла задачу ачысціць ад праціўніка ўсё ўзбярэжжа Балтыкі — ад Одэра да Віслы. Нацысты, у сваю чаргу, сканцэнтравалі там вяпікую ўдарную групіроўку з сіл фупы армій «Вісла». Яны ставілі мэтай разгром падрыхтоўкі савецкага наступу на Берлін.

3 сакавіка магутныя баі ішлі за вёску Кедровіцэ. Пасля таго як са строю выбыў камандзір аддзялення, Аляксандр Малевіч прыняў кіраванне на сябе. Быў паранены, але поле бою не пакінуў. Дзякуючы гэтаму пастаўленая задача была выканана, за што 25-гадовы хлопец быў прадстаўлены да ордэна Славы III ступені.

Ад гэтага моманту і да канца вайны Аляксандр Малевіч камандаваў стралковым аддзяленнем. Чарговы раз ён адзначыўся праз тры тыдні, калі ішлі зацятыя баі за мястэчка Аліва ў скпадзе Гданьска. Пад магутным абстрэлам з боку немцаў ён падняў сваё аддзяленне ў атаку і ўварваўся ў траншэі ворага. Гітлераўцы, якія там заселі, былі знішчаны. Дзякуючы гэтаму іншыя падраздзяленні атрымалі магчымасць прасунуцца наперад. Тое ж самае Аляксандр Малевіч паўтарыў і ў наступным баі. Гэтая паспяховая аперацыя была адзначана ордэнам Славы II ступені.

Поўным кавалерам Аляксандр Малевін стаў у маі 1945 года. У першы дзень месяца баі ішлі зусім блізка ад Берліна, у раёне горада Ростак. Ён зноў паўтарыў свой манеўр, які выкарыстаў пад Гданьскам, — пад шквальным агнём праціўніка пранік у яго траншэі і прыцэльным агнём панаў знішчаць ворагаў. Некалькі з іх палічылі за лепшае здацца ў палон. I літаральна праз два дні баявы шлях дывізіі завяршыўся — савецкія войскі сустрэліся з часцямі саюзнікаў. А ордэн Славы I ступені камандзір атрымаў улетку 1945 года.

Пасля вайны Аляксандр Іванавіч працаваў лесніком у Баранавіцкім лясгасе. Памёр 29 мая 1994 года.

Аляксандр КАСТРАМА

Бадай што самае цяжкае ў жыцці кожнага алавека — гэта разбураць тое, што калісьці тварапася тваімі ж рукамі. Але што рабіць, алі тымі дабротамі карыстаецца вораг?

Наш герой Аляксандр Кастрама перад Вялі- іай Айчыннай вайной працаваў чыгуначнікам і Магілёве. На фронт яго не ўзялі — людзі яго ;пецыяльнасці мелі адмысловую бронь. Але і эвакуіравацца ў тыл пасля прарыву немцамі вбароны з-за імклівага адступпення савецкіх войскаў ён не паспеў. Юнак, якому яшчэ не споўнілася 20 гадоў, прайшоў акольнымі шля- камі некалькі соцень кіламетраў назад у родную вёску Валадарск, што месціццаў Рэчыцкім раёне. Дома ён, аднак, доўга не пабыў. Аляк- сандр далучыўся да партызанскага атрада імя Фрунзэ. Быў ён там мінёрам-падрыўніком. Не адзін варожы эшалон адправіўся пад адхон дзякуючы рабоце маладога чыгуначніка.

Пасля таго як у лістападзе 1943 года партызанскія фарміраванні злучыліся з рэгулярнымі

часцямі Чырвонай Арміі, Аляксандр Якаўлевіч удзельнічаў у баях за Парычы. Асабкла знішчыў каля чатырох гітлераўцаў. А вось узнагарода знайшла хлопца толькі праз год. У верасні і кастрычніку 1944 года баі ішлі каля ракі Нарэў. Падчас пашырэння савецкага плацдарма хлопец вёў прыцэльны кулямётны агонь па немцах — з мінёра ён за гэты час перакваліфікаваўся ў наводчыкі. На жаль, у апошнім баі яго зачапіла нямецкая куля. Але з поля бою ён не сышоў і працягваў страляць, пакуль не была выканана баявая задача. Два ордэны Славы III ступені за дапамогу ва ўзяцці двух плацдармаў з інтэрвалам у месяц ён атрымаў ужо ў шгіталі — раненне аказалася даволі цяжкае.

…У студзені 1945 года савецкія войскі прарвалі нямецкую абарону каля польскага горада Макуў на подступах да Варшавы. Камандзіра ўзвода параніла, ён больш не мог выконваць свае функцыі. Яго паспяхова замяніў менавіта малодшы сяржант Аляксандр Кастрама, якому

ўдалося настолькі добра арганізаваць адначасовы агонь некалькіх разлікаў, што баявая задача была выканана цалкам. Пры гэтым яго таксама параніла, але Аляксандр усё роўна працягваў аддаваць загады… Пасля гэтага ранення ён на фронт ужо не вярнуўся. А праз месяц быў прадстаўлены да ордэна Славы II ступені.

Аляксандр Кастрама дэмабілізаваўся ў званні старшыны, вярнуўся на радзіму і пайшоў працаваць лесніком у мясцовы лясгас. Там і адпрацавау ажно 35 гадоў на адным месцы. Не адзін гектар лесу быў вырашчаны дзякуючы рупліўцу.

…Аў красавіку 1969 года франтавыя дакументы нечакана знайшліся. I Аляксандр Кастрама стаў поўным кавалерам ордэна Славы незадоўга да 24-й гадавіны Перамогі. Што ж. спазненне ў чвэрць стагоддзя — усё ж лепш, чым ніколі…

Валяр’ян ШКЛЕННІК.

Шкленнік, В. «Ой, бярозы ды сосны, партызанскiя сёстры…» /  Валяр’ян Шкленнік // Звязда. – 2020. – 15 красавіка (№ 73). – С. 3.

Tab 3 content

В бою за г. Штадгард с 1 по 5 марта 1945 года отразил несколько вражеских контр­атак, уничтожил около 20 фашистов и два расчета станковых пулемётов, за что был представлен к ордену Славы I степени (№ 2361).

 

 

 Нагорный Григорий Фёдорович (5.12.1925 – 3.11.1963)

Родился в деревне Прончаки Ляховичского района Брестской области. Белорус. В Советской Армии с 1943 по 1948 год. Пулемётчик, рядовой 1350-го стрелкового полка 234-й стрелковой дивизии.

Особо отличился в боях на территории Польши и Германии. 21 января 1945 года в бою уничтожил дзот и обеспечил продвижение своих подразде­лений. В этот же день приказом по 234-й стрелковой дивизии № 013 после боя ему был вручён орден Славы III степени под № 601908. Случилось это в боях за Варшаву. 26 февраля 1945 года в бою за важный опорный пункт подавил две пулемётные точки противника и уничтожил 10 гитлеровцев из своего ручного пулемёта. За этот подвиг награждён орденом Славы II сте­пени ( № 11839). В бою за г. Штадгард с 1 по 5 марта 1945 года отразил не­сколько вражеских контратак, уничтожил около 20 фашистов и два расчёта станковых пулемётов, за что был представлен к ордену Славы I степени (№ 2361).

В 1948 году был демобилизован. С 1948 по 1956 год работал учителем физкультуры в школе, председателем Даревского сельсовета, налоговым ин­спектором в Ляховичском райфо. С 1956 по 1963 год работал шофёром в г. Барановичи.

Долготович, Б.Д. Кавалеры ордена Славы: биографический справочник / Борис Долготович. – Минск: БелЭн, 2006. – 128 с.

Чалавек вялікага сэрца

 Рыгор Фёдаравіч Нагорны — поўны кавалер ордэна Славы. Нарадзіўся ў 1924 г. ў в. Пранчакі Ляхавіцкага раёна. Член КПСС з 1951 г. На фронце з 1944 г., кулямётчык, радавы.Вызначыўся на тэрыторыі Германіі. Пасля вайны працаваў у Ляхавіцкім раёне, шафёрам у Баранавічах. Памёр у 1963 г.

Сухая інфармацыя з энцыклапедычнага даведніка «Навечна ў сэрцы народным» — бадай, і ўсё, што пакуль напісана пра гэтага чала-века. Кароткія, але праўдзівыя словы аб тым, што пражыў ён яркае і шчаслівае жыццё, поўнае ўзлётаў і ўдач, выпрабаванняў і бедаў.

Бязрадасным было дзяцінства Рыгора Нагорнага. У ваколіцах Пранчакоў гаспадарылі паны Лопаты, Бохвіцы, Гарыцкія, Казлоўскія. Падлеткам Рыгор хадзіў назаробкі ў панскія двары. Зімой, позняй восенню і ранняй вясной вучыўся. Нейкі час школа размяшчалася ў іхнім доме. Але асабліва ўлягаць у навуку не было калі: чаму непаспяваў навучыцца за партай, спасцігаў за бараной ці плугам…

Разам з радасцю вызвалення 17 верасня 1939 года ў сям’ю Нагорных прыйшло гора: памёр брат Саша, а неўзабаве не стала бацькі… Клопаты аб сям’і ляглі на плечы старэйшага брата Уладзіміра. Хапянуў гора і пятнаццацігадовы Рыгор…

Наступіла лета 1941…

«У тое лета,— успамінае Уладзімір Фёдаравіч Нагорны,— я працаваў на будаўніцтве дарогі ў Балобанавічах за Баранавічамі. Там мы і жылі. Рыгор быў дома. У суботу 20 чэрвеня ён прыехаў на ровары да мяне. Кажа: «Едзь у Пранчакі, пабудзь з дзяўчатамі, а я за цябе параблю». Так і зрабілі. Я паехаў, а ён застаўся. А назаўтра па сяле шум паднялі: вайна! Немец выступіў. Я ў Пранчаках, брат там, у гэтых Балобанавічах. Бяда! Маці на мяне ў крык: «Чаго ты ехаў. А там каня забяруць, а тое, а гэта…» Яўжо збіраюся ехаць назад. Глядзець, як там і што. I тут чую гоман. Едуць. Пачулі, што вайна, і людзі па­ехалі па дамах. I Грыша прыехаў.

А праз тры дні ў вёску прыйшлі немцы…»

Фашысцкія карнікі з чарапамі на касках хапалі актывістаў… 24 чэрвеня ў Дараве быў расстраляны пранчацкі дэпутат Іван Заяц.

Новыя «гаспадары» занялі былыя панскія маёнткі. У Вошкаўцах размяшчаўся гарнізон самааховы. Вяскоўцаў прымушалі хадзіць на работы ў Тафілін, Флер’янова, Вошкаўцы. Ганялі на работы і Рыгора Нагорнага. ІІрацаваў на рамонце панскіх пабудоў у Каранеўшчыне, быў на сельгасработах. На ўласнай скуры адчуваў новы парадак… Бясконца цягнуліся дні фашысцкага панавання. 3 надзеяй і верай у Перамогу людзі чакалі вызвалення. Яно прыйшло толькі 7 ліпеня 1944 года.

«Адразу, як выгналі адсюль немцаў, нас з Грышам сельсавет накіраваў у Баранавічы аднаўляць разбураны горад. Будавалі лазню ля чыгуначнага вакзала. Яна, мусіць, і цяпер яшчэ стаіць. Пабылі мо з месяц, і ён кажа: «Знаеш, Валодзя, ты заставайся дома, глядзі сям’ю і гаспадарку, а я пайду на фронт»… I пайшоў. Пару месяцаў павучылі —і ў бой. Быў кулямётчыкам. Расказваў, калі першы раз ішоў у атаку, то страляў не цэлячыся. А пасля агледзеўся, што аднаго забілі нашага, другога… Э-э, так і да мяне, кажа, чарга дойдзе. I давай лупасіць…

Баявое хрышчэнне Рыгор Нагорны атрымаў у лістападзе 1944 года на тэрыторыі Польшчы. Ваяваў юнак у складзе 1-га Беларускага фронту. Быў намеснікам камандзіра аддзялення кулямётнай роты 1350-га стралковага палка 234-й стралковай Ламаносаўска-Пражскай дывізіі. Баявая знаходлівасць, бясстрашша хлопца, праяўленыя пры ўзяцці Варшавы, былі адзначаны ордэнам Славы III сту­пені.

Вораг люта супраціўляўся. Кожны дзень даводзілася глядзець у вочы смерці. Жорсткія баі разгарнуліся на тэрыторыі Германіі. 2 лютага 1945 года, атакуючы населены пункт Левенбек, ён знішчыў 10 немцаў, падавіў дзве агнявыя кропкі праціўніка. 1 сакавіка ля в. Інач знішчыў пяць фашыстаў. 2 сакавіка, у час наступлення на горад Цахан, больш дзесяці ворагаў лягло над агнём яго кулямёта. 4 сакавіка пры ўзяцці горада Штаргард знішчыў два варожыя кулямёты і 8 гітлераўцаў…

За мужнасць, праяўленую ў баях з нямецка-фашысцкімі захопнікамі, адважнаму кулямётчыку неаднаразова аб’яўлялася падзяка Галоўнакамандуючага. Ён быў прадстаўлены да ўзнагароджання ордэнам Славы II ступенi..

Да крыўднага мала дакументаў тых ваенных гадоў. На жаль, няма самога ўдзельніка падзей. Але дзень 23 сакавіка 1945 года да драбніц памятаюць і сёння ўсе, камубыў блізкі Рыгор Фёдаравіч… Дзень, калі яму прыйшлося асабліва цяжка, калі жыццё вісела на валаску, калі вайна ўчыніла суровую праверку яго чалавечай годнасці і вернасці салдацкаму доўгу, гатоўнасці змагацца да апошняй кроплі крыві. Вось як запомніў расказ брата Уладзімір Фёдаравіч.

«Было гэта на подступах да Берліна. Бой разгарэўся на беразе невялікай ракі. Яе трэба было фарсіраваць. Нашы войскі ідуць у атаку, а немец лупіць ваўсю. Іх кулямётны разлік атрымаў заданне прыкрыць пераправу. Вырашылі прабіцца бліжэй да ракі. Разам з другім нумарам паўзлі па балоце. Толькі галава наверсе. А Ганс — ён так усіх немцаў называў — ужо ўзяў цэль і б’е… Калі першая міна разарвалася недалёка, яму ўсё мяккае месца пабіла. Ранены, поўз далей. Дабраўся да бугарка, а тамнямецкая ячэйка. Толькі падняў рукі, каб перакуліцца туды, як побач разарвалася яшчэ адна міна… Пачуў боль у жываце, і яго ўзрыўной хваляй укінула ў ячэйку. Немцы ачухаліся, што няма агню, падняліся ў атаку. А ў гэты час другі нумар прыцягнуў кулямёт…

Казаў, кроў ліецца з мяне, боль страшэнны. Але змог падняцца, прыліп да кулямёта і давай бараніцца… Запомніў толькі яшчэ, што дзве стужкі патронаў выпусціў і ўсё, казаў, больш нічога не помню. Як праваліўся. Да памяці дайшоў у шпіталі. Больш як тыдзень быў у непрытомнасці…»

— Да сакавіка,— працягвае Уладзімір Фёдаравіч,— пісьмы ад яго прыходзілі часта. I раптам — няма і няма. Я кажу: «Нешта ёсць — ці то забіла, ці то раніла. Так бы не маўчаў». Mo праз месяц прыходзіць пасылка. На імя маці. Адкрылі. Там адрэзы матэрыялаў і пісьмо. Усяго некалькі слоў. Ваш муж жыў-здароў, б’е ворага… Што там за камандзір гэтакі быў, маці назваў жонкай і не ведаў, што Грыша яшчэ нежанаты. Хоць і недарэчна выйшла, але на сэрцах у нас усё ж паспакайнела. А яшчэ праз некалькі тыдняў прыйшло пісьмо ад яго. Са шпіталя. Пісаў, у мяне ўсё добра. Папраўляюся. I хутка зноў на фронт. Але ў шпіталі яму давялося быць недзе з паўгода. Так зраніла.Бывала, як раздзенецца, страшна глядзець. I на жываце развалена i на грудзях шрамы. Асколак дай-шоў да кішак і затрымаўся. Казаў, як уздых­ну,— не вытрымаць, аж вочывыпірае — боль гэтакі. Хай бог крые, як гэта чалавек яшчэ жывы застаўся, у самым пекле быў. Увесь час на перадавой. За той бой ён атрымаў ордэн Славы I ступені…»

Пасля Перамогі Р. Нагорны прыходзіў у Пранчакі на кароткачасовы водпуск. Ганна Несцераўна ўбачыла сына на дарозе і разгубілася: не пазнала. Гімнасцёрка ўордэнах і медалях — сапраўдны герой.

— Вайна мала змяніла яго,— кажа Уладзімір Фёдаравіч.— Якім быў Грыша дабрадушным і павольным, такім і застаўся. I нервы нармальнымі былі, хоць столькі перанёс уся­го… Яшчэ тры гады служыў воін у Германіі. Дэмабілізаваўся толькі летам 1948 года.

Пайшоў на фронт бязвусым юнаком, вярнуўся сталым мужчынам. Вайна засталася горкім, жахлівым успамінам. Трэба было пачынаць новае жыццё, шукаць сваё месца сярод людзей. Сціплы па натуры, Рыгор Фёдаравіч і думаць не мог аб нейкай асаблівай увазе да сябе. Адчапіў узнагароды, схаваў у матчыну шафу. Як жыць далей? Пасля таго, што пепажыў і пабачыў…

Ён яшчэ разважаў аб сваім далейшым лёсе, калі ў канцы жніўня 1948 года яго нечакана выклікалі ў Ляхавіцкі райваенкамат. Камісар пацікавіўся справамі, запытаўся, чым думае былы воін займацца далей. Не пачуўшы нічога канкрэтнага, прапанаваў:

— А чаму б табе не пайсці ў школу? Настаўнікам ваеннай справы?..

Так апынуўся Р. Нагорны ў Дараўскай сямігадовай школе. У самога адукацыя — сем класаў «польска-савецкай» школы: пачынаў вучыцца за палякамі, закончыў пасля вызвалення. Але недахоп тэарэтьгчных ведаў у поўнай меры кампенсаваўся багатым жыццёвым вопытам. Што-што, а ваенную справу ён ведаў дасканала. Па сутнасці яна і была на той час адзінай яго прафесіяй. Але настаўнічаў Рыгор Фёдаравіч усяго адзін навучальны год. У наступную восень вяскоўцы выбралі Яго старшынёй Дараўскага сельскага Савета. Жыццё прыняло новы паварот.

Яно нагадвала рачны вір. Толькі і глядзі, каб не захліснула з галавой штодзённая мітусня. У тутэйшых вёсках пачыналася калек-тывізацыя… Вестку аб арганізацыі калгасаў сяляне сустрэлі без асаблівага энтузіязму. Шмат было людзей, якія не разумелі сутнасці перамен, баяліся іх. Хадзіў з двара ў двор, расказваў, даказваў, прасіў. I людзі верылі яму. Зрушваў з месца адну справу — падступала другая. I так бясконца. У трывогах і клопатах не заўважыў, як прыйшло доўгачаканае шчасце. Сакратар сельсавета светлавалосая Надзея Гурская стала яго жонкай. Адзін за адным нарадзіліся сыны Алег і Слава. Ра­бота забірала ўсе сілы і час, але не заўсёды прыносіла жаданыя вынікі. Таму ў 1953 годзе Р. Нагорны пакінуў Дарава і перайшоў на ра­боту ў Ляхавіцкі райфінаддзел. Працаваў падатковым інспектарам. Тры гады матаўся па вёсках. Новая работа палёгкі не прынесла. Рукі прасілі працы…

Прыхапкамі будаваў у Баранавічах уласны дом. Рыгор Фёдаравіч быў добрым сталяром. Сам парабіў вокны, дзверы. Упарадкаваў надворак, пасадзіў невялікі сад. А неўзабаве справілі наваселле і перабраліся на пастаяннае жыхарства ў Баранавічы. На работу ў Ляхавічы ездзіць было нязручна і далёка. Ды і не тая гэта была работа, каб трымацца яе. У апошні дзень зімы 1956 года забраў у райфо працоўную кніжку…

Яму ішоў 31-ы год. Родныя ўспамінаюць, што пасля звальнення Рыгор Фёдаравіч ніяк не мог уладкавацца хоць на якую працу і цяжка перажываў гэта. Заслужаны воін, поўны кавалер ордэна Славы, ён ні разу афіцыйна не звярнуўся за дапамогай у ваенкамат ці райком партыі, лічыў, што гэта яго асабістыя праблемы. I вырашаць ён павінен іх сам. Сялянская натура яго патрабавала акрэсленасці і пэўнасці. I ён прыняў рашэнне ісці вучыцца. Падаў дакументы ў Баранавіцкую школу ДТСААФ на курсы па падрыхтоўцы шафёраў.

Праз паўгода Р. Нагорны працаваў вадзіцелем на млынкамбінаце. Чалавека як падмянілі. Ён зноў радаваўся жыццю, зніклі з вачэй смутак і трывога. «Машыну ямудалі дабітую, над плотам ляжала,— расказвае жонка Рыгора Фёдаравіча Надзея Пятроўна.— Ён тыдні два круціўся ля яе. Перабіраў, рамантаваў. I машына паехала. Прыйшоў дадому,— рады-рады. Дамогся свайго. Ён такі заўсёды быў. Настойлівы і ўпарты. Калі што наме-ціць, абавязкова зробіць. Па душы прыйшлася яму шафёрская справа».

Рыгор Фёдаравіч ніколі не выхваляўся сваімі баявымі заслугамі. Расказваў і то рэдка. Хіба што родным і блізкім сябрам. Не меў та­кой звычкі. I ўзнагароды свае амаль ніколі не насіў. I ніколі не лічыў сябе заслужаным і вартым нейкіх там прывілей. Калі на млынкамбінаце даведаліся, што ў іх калектыве працуе поўны кавалер ордэна Славы, Р. Нагорнага выклікалі ў дырэкцыю. Прапанавалі но­вую машыну. Адмовіўся. Сказаў: «Хоць і ста­ры мой ЗІС-5, але я яго сваімі рукамі давёў да ладу і ён слухае мяне»,

Бяда, як і заўсёды, прыйшла нечакана. Р. Ф. Нагорны загінуў 3 лістапада 1963 года.

Яго накіравалі на перавозку лесу. У той дзень імжэў дождж. Было холадна. Каб хутчэй управіцца, Рыгор Фёдаравіч дапамагаў грузчыкам. Мокрае бервяно,выслізнуўшы з-пад вяроўкі, якую адпусціў адзін з груз-чыкаў, паляцела на Рыгора Фёдаравіча.

Хавалі яго ў Баранавічах. На жалобны мітынг прыйшла ўся аўтабаза. Вадзіцелі выстраілі калону аўтамашын на шашы ля могілак. Іх развітальны сігнал быў апошняй ганаровай пашанай гэтаму смеламу воіну, самаадданаму працаўніку, сціпламу і шчыраму чалавеку.

3 таго трагічнага дня прайшло амаль дваццаць пяць гадоў… Штогод у дзень смерці Р. Нагорнага на яго магілу прыходзяць таварышы па рабоце. Памятаюць адважнага кулямётчыка яго баявыя сябры. I па сённяшні дзень пад Дзень Перамогі паштальён прыносіць у дом Нагорных віншаванні ад былых аднапалчан РыгораФёдаравіча…

                                                                                     Леанід Пранчак.

 Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна. – Мінск: БелЭН, 1989. – С. 255-257.

Нам ёсць кім ганарыцца!

 Нашы бацькі нарадзіліся пасля вайны, а мы, натуральна, яшчэ пазней. Але сказаць, што тэма Вялікай Айчыннай не хвалюе, было б ня-праўдай. Па-першае, таму, што беларусаў не могуць не кранаць гераіч-ныя старонкі гісторыі, па-другое, таму, што блізкія нам людзі пралі-валі кроў на гэтай страшнай, жудаснай вайне ў імя Перамогі, у імя Міру не толькі для сябе, але і для нас — нашчадкаў.

Нам ёсць кім ганарыцца.    Адзін дзядуля — Барыс Трафімавіч Чубрык, другі — Андрэй     Андрэевіч Дзядзюля былі ветэранамі Вялікай

Айчыннай.      На жаль, не дажылі яны да сённяшняга дня, не бачаць, як   удзячная краіна выказвае пашану тым, хто не шкадаваў жыцця ў імя Пе-рамогі. Калі мы збіраемся ўсёй сям’ёю дома, часта ўспамінаем нашых дарагіх дзядулю Барыса і дзядулю Андрэя. Гартаем альбом з сямейнымі фотаздымкамі, запальваем свечку памяці, нясём на могілкі кветкі. I ёсць нейкае адчуванне, насуперак здароваму сэнсу, што дарагія нашы людзі аднекуль назіраюць за гэтым, аберагаюць наша жыццё: што кветкі да помнікаў — не проста рытуал, што гэта патрэбна і жывым, і мёртвым…

Мамін бацька, Барыс Трафімавіч Чубрык, паспытаў на сваім вяку і польскую турму, і ваеннае ліхалецце. Ён быў у час Вялікай Айчыннай камісарам, пасля — начальнікам штаба першага камсамольскага партызанскага атрада брыгады “Камсамолец”. Гэта было на Гродзеншчыне. Таму ў 1943-м годзе ў дзядулі Барыса загінула ад рук фашысцкіх карнікаў уся сям’я: жонка, цешча і сынок, якому было 4 гады ад роду. Застаўся ў жывых толькі малодшы сын. Так расплаціліся акупанты за сувязь сям’і з партызанамі…

Гэты боль заўсёды заставаўся ў сэрцы дзядулі, а пра тое, як ён ваяваў, гавораць ягоныя ваенныя ўзнагароды: ордэны Айчыннай вайны II ступені, Чырвонай Зоркі, медалі. Ён быў цудоўным чалавекам, выдатным бацькам, самым лепшым дзядулем. Нас, унучак, цярпліва вучыў чытаць, і ва ўзросце 5 гадоў, дзякуючы дзеду Барысу, мы “глыталі” дзіцячыя казкі з неверагоднай хуткасцю. Ён расказваў, як ваяваў, як працаваў у мірны час. Мы, слухаючы яго, ганарыліся, што ён – наш родны!

А дзед Андрэй — Андрэй Андрэевіч Дзядзюля — быў педагогам, працаваў завучам у саўгасе-тэхнікуме. Ён таксама быў ветэранам Вялікай Айчыннай. Ордэн СлавыIII ступені, медалі “За адвагу”, “За ўзяцце Кенігс-берга”, “За ўзяцце Варшавы”, “За Перамогу над Германіяй” — рэліквіі, якія ў сям’і захоўваюцца бы самае дарагое. Гэты дзядуля родам з Міншчыны, і ў час вайны ў доме яго бацькоў таксама знаходзілі прытулак партызаны атрада імя Калініна. Ён і сам быў партызанам, а пасля далучыўся да дзеючай арміі. Яго франтавы шлях — ад Мінска на Захад. Баявое хрыш-чэнне атрымаў пад Гродна. Прайшоў салдат праз Усходнюю Прусію, Чэхаславакію, Аўстрыю, Венгрыю і Перамогу сустрэў у Германіі!

Вось такая багатая спадчына ў нас. I, паверце, гэта сапраўды багацце. Мы шчаслівыя тым, што кожны дзень, і асабліва цяпер, напярэдадні юбілею вызвалення Беларусі ад фашысцкіх захопнікаў, у агульную бязмежную ўдзячнасць да тых, хто гэта здзейсніў, далучаем пашану і бясконцую любоў да двух канкрэтных людзей — Барыса Трафімавіча Чубрыка і Андрэя Андрэевіча Дзядзюлі. Да нашых дарагіх дзядуль. Шкада, што сёння іх няма побач. Радасна, што яны былі. А мы пастараемся, каб і нашы ўнукі і праўнукі і далей-далей… ведалі: продкі іх — што трэба! Іх подзвіг— па-над часам, вечны!

Вольга і Таццяна

Дзядзюлі,

                                                                                                         УНУЧКІ Б. Т. Чубрыка

і А. А. Дзядзюлі

 

 Дзядзюля, В. Нам ёсць кім ганарыцца : [пра Барыса Трафімавіча Чубрака] / Вольга Дзядзюля, Таццяна Дзядуля // Ляхавіцкі веснік. – 2004. – 2 ліп.