Сядзібна-паркавы ансамбль у вёсцы Грушаўка. Род Рэйтанаў, Тадэвуш Рэйтан.

Рейтаны

Род Рейтанов герба Рейтан (первоначально род Рейтен герба Рейтен) имеет немецкое происхождение. Около 1600 г. Рейтаны поселились в Польше, а затем одна ветвь осела в Беларуси. Судя по материалам дела Минского Дворянского Депутатского собрания о дворянском происхождении рода Рейтанов, у истоков рода (белорусской ветви) стоял Иван Георгиев, сын Рейтана, происходящий из Сачковны, вотчинник имений Закржье и Козлово, который «первым поселился в Литве и долго служа в войске приобрел славу…». Был женат на Боржимовской и оставил двоих сыновей — Мартина и Франца. Мартин был войским лидским, затем ротмистром литовских войск. Сведений о Франце не имеется.

В книге гродского суда Полоцкого воеводства значится привилей от 22 апреля 1659 г., данный польским королем Иоанном Казимиром (Ян II Казимир Ваза), согласно которому «… из уважения за заслуги Мартина Рейтена в пользу отечества дозволено Матвею Казимиру Боржимовскому уступить и отречься на его Рейтена ленных имений Полоцкого воеводства в Невельском округе лежащих и за выдачею тем же Боржимовским на отречение формального документа отрекательного права, даю власть самому Рейтену, потомкам и наследникам его мужского пола владеть вышеупомянутыми имениями по ленному праву». Согласно данному привилею, Мартин получил в личное владение Лов­цы, Топоры, Березово, Болоздимье и Подлуже в Полоцком воеводстве с правом наследования потомками мужского пола. В 1666 г. вторым королевским привилеем товарищу гусарского полка Мартину Рейтену были пожалованы ленные имения Шуклино и Задинца в Смоленском воеводстве.

Мартин Рейтан имел сына Михаила Казимира, который унаследовал часть его имений. В книге Главного Трибунала ВКЛ удостоверяется «закладное право мозырским скарбником Михаилом Казимиром Рейтаном и супругою его Анною Людвикой, урожденной Россадовской, в 15 тысяч злотых на имения Березово, Болоздимье и Кокорово в Полоцком воеводстве лежащие от Мартина перешедшие». В этом документе впервые упоминается

Грушевка как владение Михаила Казимира. Предположительно можно считать, что ею владел Мартин и досталась она ему от Ивана, хотя в деле нет соответствующих документов на это владение. Не упоминается в деле и Тадеуш Рейтан, который по данным М.Туриянского, являлся основателем Грушевской линии рода. Р.Афтанази считает, что Рейтаны владели Грушевкой уже в 1-й половине XVII в., а это есть время жизни Ивана Рейтана. Видимо, его Грушевка и была первым местом жительства в Литве.

В 1705 г. по духовному завещанию Михаила имения Грушевка, Березово и Николаевщина отошли его малолетнему сыну Доминику. Доминик стал известным государственным и хозяйственным деятелем ВКЛ. По привилею короля Августа III от 1736 г. ему было дозволено в вотчинном имении Березово заложить местечко, вести торги и развивать промышленность. Дворянством Новогрудского воеводства вотчинник в 1738 г. избирается послом на Варшавский сейм; в 1752 г. приглашается королем Августом на гене­ральный сейм в Гродно. В 1766 г. по привилею короля Станислава Августа Понятовского стольник новогрудский становится подкоморием Новогрудского воеводства.

С именем Доминика, женатого на Терезе из Володковичей, связан особый этап в развитии Грушевки. Домиником была заложена новая большая усадьба в формах классицизма, известная по рисунку Наполеона Орды. Его три дочери и сыновья Фадей, Михаил, Иосиф, Антон и Станислав составили пятое колено рода.

При жизни Доминика, согласно книге Земского суда Новогрудского воеводства от 1778 г., произошел раздел имений. Михаилу Рейтану отошла часть Березова, которое он в 1779 г. продал генерал-майору Михальсону. Антон и Станислав стали владельцами Грушевки. Кроме того, Станислав дополнительно получил два имения в Новогрудском уезде (одним из них были Мазурки). Иосифу его доля выплачена деньгами (80 тысяч злотых).

Из сыновей Доминика наследников имел только Михаил, писарь земского суда Новогрудского воеводства, а с 1795 г. предводитель дворянства Несвижского уезда. В браке с Богданович Михаил имел четверых сыновей, даты рождений которых подтверждаются выписками из книги метрик Копыльской приходской церкви: Казимир (1778 г.р.), женатый на Фекле, предводитель дворянства Слуцкого уезда (1802); Фадей (1780—1860) — хорунжий того же уезда; Станислав Карл (1781 г.р.), вотчинник имения Усово в Слуцком уезде, служил в российском войске, в 1832 г. вышел в отставку и стал маршалком Слуцкого уезда. Наиболее известным был самый младший сын Доминик (1783—1851), подполковник, награжденный главнокомандующим его императорского высочества государя Цесаревича великим князем Константином Паскевичем двумя крестами.

В седьмом поколении сын Доминика Степан Михаил Иван (1824 г.р.), женатый на Марии с Неселовских, в 1860 г. стал владельцем Грушевки. Он имел троих дочерей (Ядвигу Марью Елисавету, 1854 г.р., Марью Магдалину Пертупелю, 1861 г.р., и Антонину Филомену, 1863 г.р.) и сына Юзефа Петра Павла. Юзеф родился в 1857 г., был крещен, как и сестры, в Ляховичском костеле. Восприемниками при крещении были Станислав Рейтан и Виктория Чарноцкая; присутствовали Казимир Еленский с Саломеей Рейтан, Михаил Чарноцкий с Валерией Россадовской и Сигизмунд Еленский с Эмилией Чарноцкой. Через браки Рейтаны породнились с Неселовскими, Еленскими, Чарноцкими, Грабовскими, Чапскими и другими известными родами. Юзеф женился на Алине Гартинг. По линии отца она происходила из голландских дворян, принявших русское подданство. Была дочерью Густава Николая Гартинга (1819—1879), штабс-ротмистра, владельца Снова, и Людовики Неселовской из Сервичей. Грушевка при Юзефе и Алине становится крупным и доходным имением. Усадьба расширяется, строится новый усадебный дом — красивое деревянное здание с мансардным этажом, которое сохранилось до нашего времени. Со смертью Юзефа, внезапно наступившей в 1910 г., угасла грушевская ветвь рода. Ее яркой лично­стью был Тадеуш Рейтан (1742—1780), который в 1773 г. на сейме в Варшаве вместе с другими патриотами оказал жертвенное сопротивление первому разделу Речи Посполитой. В 1791 г. четырехлетний сейм объявил жертвенность Тадеуша примером для последователей, принял решение установить в посольском зале мемориальную доску, а имя увековечить в Пантеоне Народных борцов, как символ несломленного патрио­тизма. Художник Ян Матейко посвятил Тадеушу картину «Рейтан», которая хранится в Национальном музее в Варшаве.

Рейтаны // Федорук, А. Т. Старинные усадьбы Берестейщины / А. Т. Федорук. – Минск: Беларуская энцыклапедыя, 2004. – С. 20-23.

Пан Тадэвуш з-пад Ляхавіч

Тадэвуш Рэйтан

Хмары наплылі нечакана. Яшчэ хвіліну назад свяціла сонца, пазіраючы казытлівымі промнямі ў вокны, дружна і весела шчабяталі на дрэвах птушкі, занятыя штодзённымі клопатамі хадзілі па двары куры і нішто не прадвяшчала бяды. I раптам у нейкае імгненне завалакло неба і ў пакоях адразу стала цёмна — нібыта і не дзень, а ноч. Страшная, дзіўная ноч пасярод дня. Чорная павалока, якая аддавала глянцаватай сіняватасцю, пранікнула ў кожны куток, і з’явілася адчуванне, што яна гатова праглынуць усё і кожнага, каго напаткае на сваім шляху.

Гэтую небяспеку Тадэвуш адчуў адразу. Замітусіўся, забегаў. Кінуўся ў адзін куток, у другі, шукаючы паратунку, але схавацца не было дзе. Ды і як схаваешся, калі цемра паглынула ўсё і паўсюдна адчувальна яе прысутнасць. I пад ложкам яна, і за сталом, і за фіранкамі, і ашчэранымі зубамі,— а яе звярыны аскал Рэйтан убачыў, калі паспрабаваў адну з фіранак накінуць на сябе,— гатова ўхапіцца за цябе, каб рваць і рваць цела, атрымліваючы ад гэтага асалоду.

Закрычаў дзіка, роспачна і як тая рыбіна, якую выкінулі на бераг, пачаў жадліва хапаць вуснамі паветра. Але лягчэй не станавілася. Па-ранейшаму сцінала грудзі, а кроў у скронях пульсавала моцна-моцна, быццам нехта ўставіў туды магутны-магутны насос і несупынна пампаваў яе.

Яшчэ больш замітусіўся, а пасля — стралой да дзвярэй. Ледзь паспеў ускочыць у флігель, бо цемра не адставала, рухалася следам, а як рухалася, адной ёй вядома — суцэльная ж чарната наўкола! Ды толькі гэты нябачны рух Тадэвуш адчуваў. Штосьці загадкавае хапала яго за адзенне, за рукі, мітусілася ля ног. I нават калі дзверы зачыніў, ля самай падлогі, там дзе шчыліна, заўважыў, як прасочваецца чорная павалока. Затупаў на яе нагамі, замахаў рукамі. Здаецца суцішылася, але здавацца не хацела.

Уцячы трэба, абавязкова ўцячы. Прасцей выскачыць на двор.

«Прасцей?» — Рэйтан усміхнуўся, але гэтая ўсмешка нагадвала хутчэй грымасу ад болю, які нельга вытлумачыць словамі. Яно то прасцей, але ж праз дзверы і цемра здагадаецца прабрацца.

У акне — паратунак. Пакуль яна зразумее, што і да чаго, можна непрыкметна выскачыць. I трэба спяшацца, бо цемра насоўваецца і насоўваецца. Ужо большую палову флігеля захапіла.

Дзейнічаў машынальна, бо часу разважаць не заставалася. 3 разбегу моцна стукнуўся галавой, але не ў раму патрапіў, а ў металічныя штыры — як жа забыўся, што акно закратавана.

Болю не адчуў ад удару, а толькі кроў, што пацякла па твары, і яе саленаваты прысмак. А яшчэ падкасіліся ногі, таму адразу асунуўся на падлогу. Хутка, як і ўпаў, узняўся, абедзвюма рукамі ўхапіўся за краты. 3 усёй сілы — адчуў як напруга аддалася ў плячах — раз пацягнуў на сябе, другі. Нічога не атрымлівалася. Краты не паддаваліся, бо былі тоўстыя і трымаліся моцна. Ад бяссілля, у лютай злосці, роспачна, не разумеючы, што робіць, стукаў і стукаў галавой па метале. I гэтаксама, як ад першага ўдару, болю не адчуваў. Правільней, боль даваў знаць, але не ад удараў. Ён аддаваўся недзе ў сярэдзіне галавы, рваўся вонкі, і адчуванне было такое, што яе ўсё мацней і мацней сціскаюць абцугамі.

Зноў стала невыносна цяжка і страшна. Рэйтан адчуў, што цемра падступіла ўпрытык. Прысутнасць яе была асязальная — дастаткова працягнуць руку і можна будзе памацаць — нейкую ліпкую, гадлівую. Але на гэта не адважыўся. I не толькі з-за страху, а таму, што грэбаваў.

Нешта трэба рабіць, пакуль яна не паваліла на зямлю, не пачала душыць. А ратунак адзін — акно. Хай і закратаванае, але ў ім відаць святло.

Яшчэ з большай рашучасцю ўхапіўся за краты, спрабуючы, колькі ёсць моцы, пацягнуць іх на сябе. Але не паспеў зрабіць гэта — здранцвелы, застыў на месцы. Праз праём акна, скрозь квадраты яго, абрамленыя штырамі, убачыў, як да дома пад’ехала карэта. Хацеў узрадавацца, мяркуючы, што прыезджы дапаможа ў гэтым няпростым змаганні з цемрай. Але надзея, як нечакана з’явілася, гэтаксама хутка і знікла. Спадзявацца на дапамогу нельга было.

3 карэты выйшаў афіцэр. Малады, стройны… I ўпэўнены ў сабе. Афіцэр хутка крочыў да ганка. Як жа не здагадаўся Тадэвуш, што цемра і афіцэр заадно? 3 двух бакоў абложаць. Як звера і тады канец. А цяпер…

Можна яшчэ пачакаць, пакуль той ступіць на ганак і тады, незаўважна, сігануць праз акно. Але ж акно не паддаецца…

«Канец»,— мільгнула ў свядомасці Рэйтана. I як пацвярджэнне гэтай думкі прыйшла наступная, якая ўсё і вырашыла. Калі ратунку няма і знікла апошняе спадзяванне на яго, здавацца нельга. I ён ні за што не здасца. Ні цемры, ні афіцэру. Лепей смерць, але не ад іх брудных рук, а смерць добраахвотная.

3 усяго размаху стукнуў кулаком у шыбу. Цэліўся між штыроў, але дакладнага ўдару не атрымалася. Ад хвалявання не разлічыў яго, кулак патрапіў у адзін са штыроў, слізгануў, пакінуўшы на метале кавалак скуры. Але было не да таго, каб асабліва кідацца ў роспач. Наадварот, яшчэ ўзрадаваўся — шкло ж разбілася.

Спяшаючыся, выцягнуў вялікі кавалак яго — паспеў заўважыць, што ён па краях востры, надлом нагадвае лязо брытвы. А цяпер трэба дзейнічаць як мага хутчэй і ўпэўненей, бо крокі афіцэра ўжо чутны на ганку, ды і цемра сваімі кастлявымі пальцамі — адкуль толькі яны ў яе? — гатова хапіць за горла. Хутчэй… Левай рукой падняў кашулю, а правай увагнаў шкло сабе ў жывот…

Гэта стала зыходам цяжкай псіхічнай хваробы.

Тадэвуш Рэйтан на сённяшні дзень успрымаецца ледзь не як нацыянальны герой. Не на Беларусі, а ў Польшчы, дзе даўно стаў сімвалам патрыятызму, апосталам нацыянальна-вызваленчай ідэі. Польскія гісторыкі і пісьменнікі неаднаразова звярталіся да яго вобраза. У прыватнасці, Г. Жавускі ў сваіх «Успамінах Сапліцы».

Не абышоў увагай Рэйтана і Адам Міцкевіч. Рэйтан «прысутнічае» на старонках яго неўміручага «Пана Тадэвуша». Прытым першы раз ён «з’яўляецца» ў самым пачатку эпапеі, калі галоўны герой вяртаецца пасля разлукі дамоў, сустракаецца з даўно блізкім яму, з тым, што і з гадамі не страціла сваёй прыцягальнай сілы. Усё звыкла яму і ў родным доме, дзе

Таксама й партрэты старыя на сценах віселі:

Касцюшка ў чамарцы кракоўскай, як жыў, выступае,

з вачыма, у неба паднятымі, меч свой трымае

аберуч; бо ім прысягаў ён народ ратаваці

і трох акупантаў магутных із Польшчы прагнаці

ці пасці самому на меч. Дальш у польскай апраце

сядзіць там Рэйтан і труднуе па вольнасці страце,

трымаючы нож у руцэ з гастрыём каля лона,

а кнігі перад ім — то «Федон» і пра жыццё Катона.

(Пераклад Б. Тарашкевіча)

У нас жа па сутнасці забыліся, што Рэйтан належыць да людзей, якімі не толькі можа, а і павінна ганарыцца нацыя. Хоць справядлівасць пакрысе вяртаецца. Першай значнай публікацыяй пра Рэйтана стаў гістарычны нарыс Уладзіміра Емяльянчыка «Пан Тадэвуш з Грушаўкі», апублікаваны ў газеце «Культура» 14 верасня 1993 года. Той жа У. Емяльянчык згадвае Рэйтана і яго паплечніка Самуля Корсака ў гісторыка-дакументальнай хроніцы «Памяць», прысвечанай Навагрудскаму раёну.

Рэйтан, праўда, родам не з Наваградчыны, ад якой разам з Корсакам 22 сакавіка 1773 года быў выбраны на сейм у Варшаву, а з-пад Ляхавіч. Нарадзіўся ён 20 жніўня 1742 года ў маёнтку Грушаўка ў нейкіх шасці кіламетрах ад гэтага мястэчка. Паходзіў з заможнай шляхецкай сям’і.

Продкі Рэйтанаў жылі ці ў Прусіі, ці ў Швецыі. Ва ўсякім разе ў беларускіх краях яны з’яўляліся людзьмі прышлымі, але атожылкі гэтага роду лёс закінуў далёка ад роднай зямлі, трывала ўсталяваліся на новым месцы і лічылі Беларусь сваёй Радзімай. Бацька Тадэвуша — Дамінік Міхал Рэйтан — быў наваградскім падкаморым. Маці — Тарэса — у дзявоцтве мела прозвішча Валадковіч.

Род Валадковічаў таксама па-свойму знакаміты. Родны брат маці Рэйтана Фаліцыян Валадковіч, па сведчанню Емяльянчыка, «займаў адно з першых месцаў ва ўніяцкай царкоўнай іерархіі. А з 1762 г. ён, стаўшы мітрапалітам, узначальвае яе ў Рэчы Паспалітай».

Гадаваўся Тадэвуш у дружнай сям’і. Акрамя яго, старэйшага, у Рэйтанаў было яшчэ сямёра дзяцей — чатыры сыны і тры дачкі. Каб пракарміць іх, паставіць на ногі, патрабавалася нямала сродкаў. Але Дамінік Міхал Рэйтан з’яўляўся не толькі чалавекам строгім, а ў дачыненні да блізкіх часам і жорсткім. Была ў яго характары і іншая якасць — настойлівасць у дасягненні пастаўленай мэты. Дзякуючы гэтаму ўдалося пашырыць свае ўладанні вакол Ляхавіч. Мелі Рэйтаны і маёнтак Бяроза на Полаччыне. Дамініку Міхалу ён перайшоў у спадчыну ад яго папярэдніка Марціна Рэйтана, якому ў 1659 годзе быў падараваны каралём Янам Казімірам за адданую службу на карысць дзяржавы.

Наконт вучобы Тадэвуша да пэўнай высновы прыйсці цяжка, паколькі меркаванні пра гэта супярэчлівыя. Ю. Нямцэвіч, які, дарэчы, стаў яго першым бібліёграфам, сцвярджаў, што Рэйтан вучыўся ў піярскай школе ў Варшаве. Іншай думкі прытрымліваецца Жавускі, які перакананы, што Тадэвуш вучыўся ў віленскім езуіцкім калегіуме. Емяльянчык, як быццам, не схіляецца да нейкай адной з гэтых версій, але па тым, як ён, гаворачы пра гады вучобы Рэйтана, прыводзіць эпізоды, расказаныя Жавускім, відавочна, што яму ўсё ж бліжэй меркаванні аўтара кнігі «Успаміны Сапліцы».

Гэтыя эпізоды сведчаць, што Тадэвуш з ранніх гадоў увабраў у сябе пачуццё любові да Бацькаўшчыны, прытым яно насіла максімалісцкі характар, уласцівы далёка не кожнаму ў падобным узросце. «Адной з любімых гульняў вучняў езуіцкага калегіума ў вольны час,— піша Емяльянчык,— была ўяўная вайсковая забава, у якой удзельнікі, падзяліўшыся на два бакі, выступалі то як «маскалі»», то як «ліцвіны». Асноўным доказам перамогі з’яўлялася змаганне «на пальцатах», палках, якія імітавалі шпагі і мячы. Калі чарга быць «маскалём» выпадала Тадэвушу, то ён змагаўся не так упарта, хутка саступаў нават слабейшым. Нават жартам ён не мог дапусціць, каб «маскалі» перамаглі…».

Ці такі яшчэ факт… Неяк навучэнцы заспрачаліся, чый продак зрабіў болей для Айчыны. Высветлілася, што прадзед аднаго з вучняў нейкага Уладзіслава Аскеркі супрацоўнічаў са шведамі. Па логіцы, Тадэвуш, які не мог не ведаць пра сваё паходжанне, павінен быў ці падтрымаць гэтага Аскерку, ці, у лепшым выпадку, прамаўчаць. Але адбылося інакш. Узлаваны спробай аднакласніка апраўдаць свайго сваяка, аргументуючы гэта тым, што да супрацоўніцтва з ворагамі яго прымусілі абставіны, Тадэвуш у спрэчцы не знайшоў іншага аргумента, як ударыць таварыша камнем. Той ледзь не страціў прытомнасць. Каб уладзіць канфлікт, айцы езуіты запатрабавалі, каб Тадэвуш папрасіў прабачэння. Але з вуснаў Рэйтана яно так і не прагучала.

Можна сумнявацца ў праўдзівасці таго ці іншага выпадку з жыцця юнага Тадэвуша. Лёгка ў гэтым убачыць звычайнае жаданне Жавускага падаць свайго героя чалавекам, які з самага пачатку жыццёвага шляху праявіў якасці, што сведчылі аб яго палкай любові да Бацькаўшчыны, нежаданні ісці ў гэтым хоць на які-небудзь кампраміс.

Магчыма, і так. Ад празмернай ідэалізацыі, бадай, не застрахаваны ніякі аўтар. Але ж у біяграфіі Рэйтана ёсць і факты, якія пацвярджаюцца архіўнымі матэрыяламі. У першую чаргу гэта тычыцца яго сямейнага становішча.

Як вядома, Рэйтан так і не ажаніўся. На гэтым можна было б і не засяроджваць асаблівай увагі — мала хто застаецца на ўсё жыццё адзінокім, не пакідае пасля сябе спадчыннікаў. Ды справа ў тым, што на адзіноцтва Рэйтана паўплывала вельмі істотная прычына. Прытым звязаная з яго поглядамі.

Калі Тадэвушу было каля дваццаці гадоў, ён паступіў на службу да князя Міхала Радзівіла Рыбанькі, з’яўляўся ў яго харугве «таварышам». Праз некаторы час пасля гэтага і спазнаў каханне, упадабаўшы прыгожую панну Еўлашэўскую. А паколькі прывык дзейнічаць рашуча, справу з жаніцьбай вырашыў не адкладваць. Узяўшы з сабой аднаго са шваграў — слонімскага

харунжага Паўла Есьмана, паехаў у сваты. Невядома, як бы разгортваліся падзеі далей — верагодней Еўлашэўскія згадзіліся б выдаць дачку за Рэйтана, калі б Тадэвуш не ўбачыў у адным з іх пакояў на сцяне партрэт Пятра I. Гэтага было дастаткова, каб жаніх рэзка і, як высветлілася неўзабаве, канчаткова змяніў сваё першапачатковае рашэнне. Абураны, што ў доме будучага цесця ўшаноўваюць «маскаля-заваёўніка», ён адразу пакінуў гасцінных гаспадароў.

Есьман і па дарозе, і па прыездзе дамоў спрабаваў суцешыць Тадэвуша, даводзячы, што нявеста да партрэта не мае ніякага дачынення. Ды Рэйтан быў непахісны: ён не можа быць у сваяцтве з людзьмі, у якіх у пашане вораг Бацькаўшчыны.

Пасля гэтага няўдалага сватання Тадэвуш аб жаніцьбе больш не думаў. Відаць, таму, што урэшце рэшт зрабіў выснову: Еўлашэўскую ён усё ж кахаў па-сапраўднаму. Кахаў, але і не мог пераадолець прынцыпы. А што Рэйтан быў патрыётам не толькі на словах, засведчылі падзеі, звязаныя з Барскай канфедэрацыяй.

Барская канфедэрацыя, як вядома, ваеннае і палітычнае аб’яднанне часткі шляхты і некаторых магнатаў Рэчы Паспалітай для сумеснай барацьбы супраць караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага і царскай Расіі. Назву яна атрымала ад горада Бар (цяпер Вінніцкая вобласць на Украіне), дзе была заснавана 29 студзеня 1768 года.

На першы погляд, удзельнікі канфедэрацыі стаялі на кансерватыўных поглядах. Прынамсі, выступалі супраць правядзення каралём палітычных рэформ, патрабуючы, каб ён адмяніў сваё рашэнне наконт гэтага. Але ў праграмных дакументах канфедэратаў былі і такія палажэнні, якія сведчылі, што аб’ядналіся людзі, занепакоеныя будучым дзяржавы. Яны патрабавалі спынення ваеннай інтэрвенцыі царскай Расіі супраць Рэчы Паспалітай, асуджалі яе ўмяшанне ва ўнутраныя справы, настойвалі на аднаўленні незалежнасці краіны.

У 1771 годзе да канфедэратаў далучыўся вялікі гетман літоўскі Міхал Казімір Агінскі. 12 верасня 1771 года яго войскі пад вёскай Сталовічы (непадалёку ад сучасных Баранавіч) сутыкнуліся з атрадамі Суворава і былі разгромлены. Пасля гэтага выступленні супраць расійскага самадзяржаўя пайшлі на спад. У 1772 годзе адбыўсяф падзел (пазней ён будзе названы першым) Рэчы Паспалітай паміж Аўстрыяй, Прусіяй і Расіяй. Тысячы ўдзельнікаў канфедэрацыі былі жорстка пакараны царскім урадам і сасланы ў Сібір на катаргу.

Па некаторых звестках, у бітве пад Сталовічамі прымаў удзел і Рэйтан, выступаючы на баку Міхала Казіміра Агінскага. Вестка аб утварэнні канфедэрацыі заспела яго на Полаччыне. Адразу ж вырашыў стварыць свой атрад. Наведваўся да суседзяў, заклікаў іх да барацьбы, агітаваў сялян, але намаганні, на жаль, жаданых вынікаў не прынеслі. Ахвотнікаў стаць на шлях барацьбы аказалася куды менш, чым Рэйтану хацелася. Ды і яго невялікі атрад, сабраны з такімі цяжкасцямі, у хуткім часе аказаўся небаяздольным, бо тыя, хто спачатку ўступіў у яго, пачалі разбягацца па сваіх кутках. Прычынай таму стала жорсткасць рускіх войск, якія запалохвалі мірнае насельніцтва. Палілі вёскі, маёнткі. Такі лёс напаткаў і рэйтанаўскую Бярозу. Тадэвушу нічога не заставалася, як вяртацца ў родную Грушаўку.

Па вяртанні дамоў ён ад колішняга намеру адмаўляцца не збіраўся. Цяпер пачаў шукаць аднадумцаў у ваколіцах Грушаўкі. Загітаваў іх падацца пад Радамышль, дзе, як даведаўся, яго родны дзядзька Валадковіч стаў прыхільнікам Барскай канфедэрацыі. Валадковіч, які варагаваў з Панятоўскім, прыезду пляменніка ўзрадаваўся і адразу аддаў яму пад камандаванне атрад сваіх «надворных казакоў».

Звестак як ваяваў Рэйтан, дайшло мала. Вядома толькі, што ён разам з гэтым атрадам разграміў пад Жытомірам абоз генерала П. Крэчатнікава, які перавозіў каштоўнасці з праваслаўных храмаў. Па афіцыйнай версіі, каб уратаваць іх у Кіеве ад рабавання. Праўда, як сведчыць Емяльянчык, «сам генерал не грэбаваў вялікімі паборамі на сваю карысць сярод насельніцтва Рэчы Паспалітай. Магчыма, гэтым ён і справакаваў напад канфедэратаў».

А на карысць баявітасці атрада Рэйтана сведчыць тое, што ён разам са сваімі бліжэйшымі таварышамі па зброі ад праследаванняў рускіх войск вымушаны быў хавацца ў Румыніі.

Разгром пад Сталовічамі (незалежна ад таго, ці прымаў Рэйтан удзел у гэтым баі, ці не змог дабрацца туды) болем адгукнуўся ў яго душы. Тадэвуш не знаходзіў сабе месца. Надыходзілі моманты, калі, здавалася, ніякага выйсця няма і ў перспектыве не бачыцца. Краіна, якую горача любіў, у імя якой жыў, па сутнасці перастала існаваць. У такім разе дзеля чаго (і навошта) жыць яму самому. Аднаго не ведаў (ды і здагадвацца не мог), што падзеі, звязаныя з падзелам Рэчы Паспалітай, неўзабаве прынясуць яму не толькі вядомасць, а і назаўсёды пакінуць яго імя ў аналах гісторыі.

Падзеі ж разгортваліся наступным чынам… Панятоўскаму нічога не заставалася, як «слухацца» тых, хто стаў над яго дзяржавай гаспадаром. А Аўстрыя, Прусія і Расія, якія акупавалі Рэч Паспалітую, прымусілі караля ў тэрміновым парадку склікаць сеймікі, на якіх былі б выбраны паслы на так званы «вальны» сейм, які паводле каралеўскага ўніверсалу, прызначаўся на пачатак 1773 года ў Варшаве.

Па традыцыі на сеймікі збіралася шляхта з усяго павета, каб прызначыць са свайго шэрагу двух паслоў. Сеймікі праводзіліся ў цэнтрах ваяводстваў. На той час у Наваградскае ваяводства Вялікага княства Літоўскага ўваходзілі Наваградскі, Слонімскі і Ваўкавыскі паветы. На сейміках абмяркоўваліся кандыдатуры будучых паслоў, а падбіраліся яны з ліку найбольш уплывовых і паважаных у акрузе людзей, якім, пасля выбрання, даваліся спецыяльныя наказы адносна таго, як дзейнічаць на «вальным» сейме.

Наколькі вялікай папулярнасцю карыстаўся Тадэвуш Рэйтан, як, дарэчы, і Самуль Корсак, сведчыць тое, што кандыдатуры абодвух прайшлі аднагалосна.

Наказ, які атрымалі новыя паслы ад землякоў, быў прынцыповы, а ў нечым і катэгарычны і тычыўся, па сутнасці, далейшага лёсу Рэчы Паспалітай. Рэйтан і Корсак павінны былі на сейме патрабаваць вываду расійскіх войск з тэрыторыі краіны, а значыць, выступаць супраць падзелу яе, які, як вядома, фактычна адбыўся. Больш таго, і гэта, улічваючы складанасць сітуацыі, якая склалася ў Рэчы Паспалітай, ці не самае галоўнае — наваградскія паслы абавязваліся любымі спосабамі перашкаджаць працы сейма, пакуль на ім не з’явяцца прадстаўнікі іншых еўрапейскіх дзяржаў, якія б маглі абараняць інтарэсы Польшчы і Княства. Не былі абыдзены ўвагай і пытанні канфесіі. Рэйтану і Корсаку даручалася падтрымаць скаргу ўніяцкіх святароў на епіскапа Георгія Каніскага, які праводзіў у царкве прамаскоўскую палітыку.

Пасланцы Наваградка ехалі ў Варшаву поўныя рашучасці выканаць гэты няпросты наказ, тым больш, што ён цалкам адпавядаў іх асабістай пазіцыі і поглядам. Не ведалі толькі, што захады, накіраваныя на анексію Польшчы і Вялікага княства Літоўскага, ужо прымаліся тымі, хто пайшоў на шлях супрацоўніцтва з акупантамі.

16 красавіка 1773 года ў Варшаве была ўтворана свая «канфедэрацыя». Ініцыятарам яе стаў пасол А. Панінскі, які заручыўся падтрымкай 60 паслоў і 9 сенатараў. Панінскі хацеў разам са сваімі аднадумцамі «павесці» сейм у належным кірунку. А для гэтага трэба было ў час пасяджэння замацаваць пазіцыі, каб сейм ператварыўся ў канфедэрацыю. Тагачасныя законы дазвалялі гэта. А калі сейм стане канфедэрацыяй, паводле тых жа законаў, перастане дзейнічаць прынцып «ліберум вето», якога дастаткова, каб любое рашэнне не было прынята, калі хоць адзін чалавек выступае супраць. Адсутнасць жа «ліберум вето» — галасаванне звычайнай большасцю галасоў. У такім разе Панінскі з канфедэрацкага маршалка ператвараўся б у маршалка сеймавага і мог бы на пасяджэнні праводзіць волю сваіх васалаў.

Небяспеку, якая з’явілася, як ніхто іншы, адчуў на прысядзе Рэйтан. I належным чынам падрыхтаваўся да першага пасяджэння сейма, якое павінна было адбыцца 19 красавіка. I добра зрабіў, бо, як неўзабаве высветлілася, канфедэраты былі цалкам упэўнены ў паспяховым ажыццяўленні сваіх планаў і не разлічвалі, што хто-небудзь зможа ім у гэтым запярэчыць. А рашучасці канфедэратам надавала тое, што ад Вялікага княства Літоўскага у зале знаходзілася толькі 26 паслоў. Астатнія ж (а ўсяго сабралася крыху болей за сотню чалавек, хоць павінна было б прыехаць 300) былі выбраны ад Польшчы. Яны, на думку Панінскага, наўрад ці асмеляцца выступіць супраць, бо сваю падтрымку яму абяцаў пасол Лянтоўскі з Кракава, які, як самы стары па ўзросту, і павінен адкрываць сейм.

I сапраўды, спачатку абышлося без нечаканасцей. Лянтоўскі абяцанне стрымаў. Адкрываючы сейм, ён зазначыў, што ад імя Польшчы прапануе маршалка канфедэрацыі Панінскага зрабіць сеймавым маршалкам. Адны моўчкі пагаджаліся з прапановай, бо загадзя ведалі пра яе. Іншыя не маглі зразумець, дзеля чаго гэта робіцца. Былі і абыякавыя да ўсяго, што адбываецца,— яны на сейм трапілі выпадкова, бо іншых кандыдатур не аказалася.

Яшчэ хвіліна – і адбылося б зацвярджэнне Панінскага сеймавым маршалкам. Калі б не Рэйтан… Ён нечакана выбег на сярэдзіну залы. Усхваляваны, пачаў горача даводзіць, як дорага ў перспектыве можа каштаваць падобнае рашэнне. Да ўсяго нагадаў, што ўтварэнне канфедэрацыі праходзіла незаконным шляхам. Канфедэрацыйныя саюзы, як таго прадугледжвае закон, перад гэтым у паветах і ваяводствах не ўтвараліся, а толькі яны могуць ствараць канфедэрацыю. Ды і тое, што рабілася, праводзілася цішком, пераважная большасць паслоў пра гэта нічога не ведала.

У магчымым выбранні Панінскага Рэйтан бачыў абразу ўсім ліцвінам. I меў падставы для падобнага сцвярджэння. Справа ў тым, што кожны трэці «вальны» сейм, а гэта адзін раз у шэсць гадоў, павінен быў праводзіцца ў Княстве. Традыцыю парушылі, сабраўшы сейм не ў Гародні, а ў Варшаве. У такім разе, каб выправіць становішча, настойваў Рэйтан, трэба сеймавага маршалка выбіраць не ад Польшчы, а ад Вялікага княства Літоўскага.

Першым Рэйтана падтрымаў Корсак, а пасля да яго далучыліся і іншыя паслы — прадстаўнікі менскага, ваўкавыскага, пінскага, гарадзенскага паветаў. Прапанова знайшла паразуменне і ў некаторых паслоў з ваяводстваў Польшчы.

Тое, што адбывалася, для Панінскага было громам сярод яснага неба. Але ён саўладаў з сабой, упэўнена, з маршалскім жэзлам у руцэ пачаў абыходзіць залу, шукаючы прыхільнікаў канфедэрацыі.

Стаяў тлум, кожны стараўся пераканаць субясед- ніка ў сваёй праваце. Рэйтан, уважліва назіраючы за гэтымі спрэчкамі, не мог не заўважыць, як шмат ахвотнікаў падтрымаць Панінскага. Нешта абавязкова трэба рабіць…

Позірк Рэйтана спыніўся на крэсле для маршалка ад Вялікага княства, які па нейкай прычыне спазніўся. Рэйтан кінуўся да крэсла, схапіў маршальскі жэзл і, усеўшыся, тройчы ўдарыў ім аб падлогу.

Панінскі, баючыся, што пасля гэтага ён не зможа ўплываць на залу, паспяшаўся аб’явіць пасяджэнне закрытым, а чарговае перанесці на дзевяць гадзін раніцы наступнага дня. Але і Рэйтан не збіраўся здавацца. Абвясціўшы сябе маршалкам сейма, ён таксама прызначыў чарговае пасяджэнне на 20 красавіка, але не на дзевяць гадзін раніцы, а на гадзіну дня.

Пазней перадумаў, бо разумеў, што прыхільнікі Панінскага, сабраўшыся раней, змогуць схіліць на свой бок тых паслоў, якія пакуль не занялі нейкай пэўнай пазіцыі і вагаюцца. Каб гэтага не адбылося, 20 красавіка Рэйтан з’явіўся ў сейме першым. Разам з Корсакам пачаў пераконваць паслоў, пгго пасяджэнне трэба пачынаць без Панінскага, які, па невядомай прычыне, затрымліваўся. Відаць, затрымку трэба растлумачыць тым, што Панінскі, як ужо гаварылася, не чакаў такога павароту справы, і цяпер хацеў параіцца з тымі, чыю волю выконваў і чые інтарэсы выражаў.

Панінскі з’явіўся толькі ў 11 гадзін, калі спрэчкі паміж праціўнікамі канфедэрацыі і яе прыхільнікамі дасягнулі апагею. У зале стаяў суцэльны вэрхал, раздаваліся крыкі. Было такое адчуванне, што можа пачацца бойка. Панінскі спалохаўся і, пастаяўшы ў дзвярах, вырашыў у залу не заходзіць. Адно стукнуў жазлом па падлозе і аб’явіў аб пераносе пасяджэння яшчэ на дзень і таксама на 9 гадзін раніцы. Гэтым рашэннем ці то хацеў паказаць сябе гаспадаром становішча, ці, магчыма, верыў, што ўсё ўрэшце рэшт удасца ўладзіць. Пакрычаць, паспрачаюцца і прагаласуюць за канфедэрацыю. Прыхільнікаў у яго было больш, чым праціўнікаў.

А ў зале ініцыятыву ў свае рукі ўзяў Корсак. Ён пачаў чарговы раз даводзіць, да якіх ганебных вынікаў прывядзе падтрымка канфедэрацыі, нагадаў, што Панінскі дзейнічае не сам, а па ўказанні расійскага пасла Штакельберга. Такія абвінавачванні кранулі, як кажуць, за жывое кракаўскіх паслоў. Яны вырашылі пакінуць залу, знайшліся і тыя, хто іх падтрымаў.

Пасяджэнне магло сарвацца, каб гэтага не адбылося, Рэйтан зноў пачаў прасіць паслоў задумацца. Але да яго голасу ніхто прыслухоўвацца не збіраўся і тады ён забег наперад жадаючых выйсці, загарадзіў ім дарогу. Але і гэта не стрымала адступнікаў. I тут, у момант роспачы і адчаю, Рэйтан адважыўся на яшчэ адзін крок. Са словамі «Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыну» ён упаў на падлогу ля самых дзвярэй. Думаў, што ніхто не адважыцца пераступіць яго.

Затрымка і на самой справе атрымалася. Сёй-той спыніўся, некаторыя пачалі выходзіць праз бакавыя дзверы. Ды адзін з паслоў Ян Язерскі, які з’яўляўся найбольш рашучым прыхільнікам канфедэрацыі, скрывіўшы вусны ў пагардлівай усмешцы, пераступіў Рэйтана як нешта непатрэбнае, што выпадкова аказалася на шляху. За ім пайшлі ўслед і іншыя. I не па сваіх справах многія накіраваліся, а ў гарадскі суд, каб афіцыйна зарэгістраваць утварэнне канфедэрацыі. Але і на гэтым не спыніліся. Было прынята яшчэ адно рашэнне, паводле якога Рэйтан і Корсак аб’яўляліся ворагамі Рэчы Паспалітай. Акрамя таго, яны пазбаўляліся гонару, а па тагачасных законах гэта раўназначна вынясенню смяротнага прысуду.

У гэты час Рэйтан з Корсакам спрабавалі знайсці паразуменне ў Станіслава Аўгуста Панятоўскага, але ён, як вядома, сам даўно з’яўляўся марыянеткай і асабіста нічога вырашыць не мог. Спроба знайсці падтрымку ў замежных паслоў таксама не прынесла Рэйтану карысці. Яны стаялі на баку краін-захопніц і нават пагразілі мяцежным паслам расправай.

Іншы ў падобнай сітуацыі змірыўся б паражэннем. Але не Тадэвуш Рэйтан. Адданасць Бацькаўшчыне, сапраўднае служэнне ёй для яго ніколі не былі пустымі словамі. Тым больш цяпер. Нягледзячы на рашэнне суда, на шматлікія пагрозы, ён з’явіўся ў сейме. Бадай, разумеў, што на перамогу разлічваць не даводзіцца. Па папярэдніх падліках, яго падтрымлівалі толькі чалавек пятнаццаць. Але прызнаць паражэнне — здрадзіць Бацькаўшчыне. А на гэта ён не мог пайсці ні ў якім выпадку.

Прыхільнікі канфедэрацыі, хоць па сутнасці перамогу ўжо атрымалі, чарговага скандала не хацелі. Тым больш не патрэбен ён быў Панінскаму. I той пайшоў на крок, які, быў упэўнены, прынясе жаданыя вынікі. Праз асабліва давераных людзей ён прапанаваў Рэйтану 2 тысячы злотых — як плату за тое, каб той выйшаў з залы. На гэта Рэйтан з усмешкай адказаў, што сам гатовы заплаціць Панінскаму. І не 2 тысячы, а 5 тысяч пры ўмове, калі той адмовіцца ад здрадніцкай палітыкі ў адносінах да ўласнай дзяржавы. Але што для Панінскага 5 тысяч злотых, калі ён прадаўся за 20 тысяч!

У справу ўмяшаліся расійскі і прускія паслы. Яны заявілі, што гарантуюць Рэйтану поўную бяспеку, абы толькі ён не прымаў удзелу ў пасяджэнні. Але Рэйтан па-ранейшаму ні на якія ўгаворы не паддаваўся, застаючыся непахісным і цвёрдым, даючы зразумець, што інтарэсы Бацькаўшчыны для яго былі, ёсць і назаўсёды застануцца вышэй асабістых.

I тут знайшліся ахвотнікі закрануць самыя балючыя струны Тадэвушавай душы, папярэдзіўшы, што яго ўпартасць можа каштаваць дорага. Расія і так занепакоена немагчымасцю ўладзіць справу мірным шляхам. У выніку больш крутых мер, якія паследуюць за гэтым, можа атрымацца, што падзел зямель Рэчы Паспалітай прывядзе да яшчэ больш драматычных вынікаў.

Рэйтан і пры гэтай пагрозе не скарыўся. Ды і галоўнай задачай для яго цяпер з’яўлялася тое, каб на несправядлівасць, якая чыніцца ў дачыненні да Польшчы і Княства, звярнулі ўвагу ў свеце. Няхай Панінскі прадаўся, хай Панятоўскі аказаўся бязвольным, няхай замежныя паслы не хочуць аказаць падтрымку… Ён перажыве яшчэ не адну знявагу, несправядлівасць. Аднак ён па-ранейшаму ўпэўнены, што падзеі на сейме абавязкова знойдуць належны рэзананс. Не могуць не знайсці, калі пачнуць развівацца яшчэ больш бурна. А дзеля гэтага ў зале пасяджэнняў трэба прысутнічаць абавязкова. I адстойваць сваю пазіцыю. Адстойваць, колькі хопіць сіл…

Пра магчымы рэзананс здагадваліся і ў Расіі, а таксама ў Аўстрыі і Прусіі. Але першай з іх стварэнне канфедэрацыі было асабліва патрэбным. I тое, што на працягу некалькіх дзён у гэтай справе не пайшлі наперад, непакоіла. Штакельберг, зразумеўшы, што далейшыя ўгаворы Рэйтана нічога не дадуць, перайшоў да ўльтыматума. Панятоўскаму паведамілі: ці 22 красавіка ён падпіша канфедэрацыю, ці 50-тысячнае расійскае войска ўвойдзе ў Варшаву.

Да чаго гэта прывядзе, здагадацца было няцяжка. Ды кароль і не належаў да тых, хто гатовы адстойваць сваю пазіцыю да апошняга.

Вестку аб далучэнні Станіслава Аўгуста да канфедэрацыі Рэйтан са сваімі прыхільнікамі пачуў у сейме. Паведамленне ўразіла іх. Сумнення не заставалася: усё вырашана на карысць тых, для каго інтарэсаў дзяржавы не існуе. У такім выпадку час было падумаць і аб уласным лёсе. I падумалі, паспяшаўшыся паставіць свае подпісы пад канфедэрацыяй.

Усе літоўскія паслы, якія засталіся ў зале ў знак пратэсту, за выключэннем Рэйтана, Корсака і менскага пасла Станіслава Багушэвіча, пайшлі на гэты крок. Праўда, калі Рэйтан ніякіх ілюзій наконт справядлівасці не меў, дык Корсак і Багушэвіч усё ж спадзяваліся на яе. Яны, на некаторы час пакінуўшы Тадэвуша аднаго, хадзілі на перамову з Штакельбергам. Той, зразумела, параіў ім падпісаць канфедэрацыю, а пры гэтым гарантаваў бяспеку. Інакш…

Трэба аддаць належнае Корсаку і Багушэвічу: ад подпісу яны адмовіліся і вярнуліся да сябра і працягвалі з ім знаходзіцца ў зале 36 гадзін. Нікому да іх не было справы. Як і да таго, што Рэйтан адмовіўся прымаць ежу — пасяджэнне сейма было перанесена на некалькі дзён.

Нарэшце, Корсак і Багушэвіч не вытрымалі, пакінулі залу…

Нядоўга пасля гэтага знаходзіўся ў ёй і Рэйтан… Супраціўляцца далей не мела сэнсу. Усё магчымае ў яго становішчы ён зрабіў. Не пайшоў на згоду з уласным сумленнем. I на кампраміс з ворагамі Бацькаўшчыны таксама. Хай святкуюць перамогу, няхай радуюцца. Час паставіць усё на сваё месца і, быць таго не можа, каб сумленныя людзі не ацанілі яго ўчынак належным чынам.

I ацанілі… Нават адразу ж пасля таго, як драматычныя падзеі на сейме прыйшлі да свайго лагічнага завяршэння. I не толькі прыхільнікі незалежнасці Рэчы Паспалітай, якіх у Варшаве было нямала. Пачуццё гонару аказалася высакародным і ў тых, супраць каго Рэйтан па сутнасці выступаў. Прускі генерал Лентулюс паклапаціўся арганізаваць для непахіснага пасла ахову, якая была не лішняй,— Панінскі і яго прыспешнікі пагражалі расправай.

Характэрны ўчынак і генерала Бібікава. Ён заявіў, што ўсе польскія афіцэры павінны зняць перад Рэйтанам свае ўзнагароды, бо менавіта ён адзін — сапраўдны сын Рэчы Паспалітай і заслугоўвае належнай пашаны.

Перажыванні, вялікае псіхічнае напружанне не прайшлі для Рэйтана бясследна — ён цяжка захварэў. У родную Грушаўку Тадэвуша прывезлі браты. Звароты да ўрачоў нічога не далі. У Грушаўцы Рэйтан і жыў да жніўня 1780 года. Бывалі моманты, калі станавіўся неспакойным, размахваў рукамі, крычаў. Тады можна было нешта пачуць пра канфедэрацыю, ворагаў Бацькаўшчыны. Але найчасцей жыў ціха і спакойна, блукаў па наваколлі з ледзь прыкметнай усмешкай на вуснах, успамінаючы нешта прыемнае, аднаму яму вядомае.

Раніца 8 жніўня 1780 года пачалася для яго, як звычайна. I як звычайна праходзіў дзень — без клопатаў і турбот, без якога-небудзь пэўнага занятку. Аж да таго часу, пакуль нечакана не «наплылі» чорныя хмары. Спачатку яны з’явіліся ў яго душы, а пасля запоўнілі пакоі. I зразумеў Рэйтан, што трэба ад іх ратавацца, інакш — канец. I трэба ж было так надарыцца, што якраз у той момант, калі наблізіўся да акна ў флігелі, заўважыў, як з карэты выйшаў расійскі афіцэр.

Маланкай мільганула думка — па яго… Высачылі! Ды і як не высачыць, калі гэтыя праклятыя захопнікі не даюць яму спакою яшчэ з таго памятнага сейма. А пра сейм Тадэвуш ніколі не забываў, хоць многія іншыя падзеі даўно сцерліся з яго памяці.

Не хацеў, ой як не хацеў ён сустрэчы з гэтым афіцэрам! А яна была немінучай. У адчаі паратунак убачыў у тым, каб добраахвотна пайсці з жыцця. Якраз падвярнуўся яму кавалак аконнага шкла…

Пахавалі Рэйтана, як і іншых самагубцаў, не на могілках, а ля іх агароджы. Нікому не было справы да дзіўнага шляхціца. А пра тое, што прывяло Рэйтана да вар’яцтва, ні ў Грушаўцы, ні тым больш далей ад яе, ніхто не ведаў. Ды і ведаць не хацеў, бо паўсядзённыя справы забіралі ўвесь час. Дзе там яшчэ дбаць пра клопаты дзяржаўныя.

А вось у Варшаве яго ўспомнілі. Ужо на Вялікім сейме, які праходзіў у 1788—1792 гадах, было ўзнята пытанне аб увекавечанні памяці Тадэвуша. Тады ж і ўстанавілі ў так званай «пасольскай ізбе» адпаведную мемарыяльную дошку. А з цягам часу Рэйтан стаў увасабленнем барацьбы за незалежнасць сваёй дзяржавы. Таму і пачалі яму прысвячаць у Польшчы літаратурныя і мастацкія творы. А ўжо ў трыццатых гадах нашага стагоддзя рабіліся спробы адшукаць магілу, каб паставіць на ёй помнік.

Наконт смерці Рэйтана ёсць невялікія звесткі ў кнізе «Старажытная Польшча» (тут і далей цытаты з артыкула М. Турыянскага «Расколіна гісторыі прайшла праз яго сэрца», «Мастацтва», 1993, № 12.— А. М.): «Мястэчка Ляхавічы. Касцёл фарны, фундаваны графам Хадкевічам у 1602 годзе, адноўлены графам Сапегам… у ім пахаваны мошчы Тадэвуша Рэйтана, пасля, памёр у 1780 годзе». Такія ж звесткі, па сведчанні М. Турыянскага, ёсць і ў Кракаўскім архіве. Але, як сцвярджае ён далей, «у 1930 годзе камісія (спецыяльна ўтвораная для пошукаў магілы), рэвізуючы архіў касцёла, не натрапіла на пацвярджэнне гэтага факта». Відаць, прычына ў наступным: «У ранейшыя часы абрад пахавання часта меў два заключныя этапы: вынос цела і стаўленне труны ў фамільны склеп ці лёхі касцёла». Магчыма, «на нейкі час цела паставілі ў касцёле, а потым нябожчыка-самагубца родзічы і сваякі адвезлі ў Грушаўку і пахаванне адбылося? Магілу, відаць, спадкаемцы трымалі ў тайне, каб не наклікаць на здзек захопнікаў».

У тым жа 1930 годзе і былі праведзены раскопкі ў месцы магчымага пахавання, дзе знайшлі моцна пашкоджаны чалавечы шкілет. Праз год у Варшаўскім універсітэце правялі дэталёвую экспертызу: «Антраполаг Казімеж Златунхва даў заключэнне: няма асаблівых падстаў не прызнаваць шкілет, знойдзены «пад грабам», за астанкі Рэйтана. Даследаванне чэрапа выяўляе магчымае падабенства твару з алейным партрэтам Тадэвуша Рэйтана».

Застаецца спадзявацца, што ўсё ж месца пахавання Рэйтана будзе ўвекавечана. Як напамінак нам, жывым, гучаць гэтыя яго словы, што ўспрымаюцца цяпер запаветам: «Маё разумовае жыццё збудзілася ў Літве, і калі б хто не лічыў мяне ліцвінам, то мяне пакрыўдзіў бы. Калі ў маёй барацьбе ёсць непгга такое, што будучыя пакаленні захацелі б зберагчы, няхай яны прымуць маю ахвяру як плод той любві, якой я не перастану палаць дзеля дарагой Літвы».

Пан Тадэвуш з-пад Ляхавіч : Тадэвуш Рэйтан // Марціновіч, А. У часе прасветленыя твары / Алесь Марціновіч. – Мінск: Полымя, 1999. – С. 167-187.

“Не вярнуць нам гады, што мінулі даўно…”

Балада Тадэвуша Рэйтана

(20.08.1742–8.08.1780)

“Забіце мяне, але не забівайце Айчыну!”–

І крыжам ты лёг пад нагамі сваіх землякоў.

Вялікае Княства быць цэлым , як сэрца, павінна,

Калі ж раздзіраць яго – будзе пралітая кроў.

Ды ўжо ўсё падзелена, толькі адобрыць патрэбна.

Адобрыць падзел аніхто не прымусіць цябе.

Цябе аніхто тут не купіць за золата й срэбра,

Купляюцца ж многія, потым жывуць у журбе,

Бо золата й срэбра ніколі не будзе Айчынай,

Дзе сонца ўзыходзіць, нібыта смяецца дзіця,

Дзе самыя вабныя ў свеце красуні-жанчыны,

З якімі жыць цяжка, але і не будзе жыцця

Без іх на зямлі, дзе туман малаком раніцою

Стаіць ля вакон і па лузе квяцістым плыве,

Дзе бусел, нібыта ад Бога пасол, над зямлёю

Яднае крыжы на касцёле старым і царкве.

“Забіце мяне, але не забівайце Айчыну!”.

Твой голас у шуме, бы ў твані сівой, патануў.

З табой засталіся найлепшыя нашы мужчыны,

З якімі любую асіліш бяду і вайну,

Але вас нямнога і ўжо не з’іначыш нічога…

І вернешся ў родную Грушаўку ты не маўчаць,

І будзеш, як свечка адна, прад Айчынай і Богам

На вочах тутэйшых людзей дагараць…

Віктар Шніп

Шніп, В. “Не вярнуць нам гады, што мінулі даўно…” : балада Тадэвуша Рэйтана / Віктар Шніп // Літаратура і мастацтва. – 2009. – 11 верас.- С. 8.

Пан Тадэвуш з Грушаўкі

«Гэта ў нас вялікае зло,

што іншаземныя людзі хочуць

нас навучыць таму, што ў нас рабілася».

Г.Жавускі.

«Успаміны Сапліцы».

У жніўні 1772 г. манархі трох суседніх дзяржаў — Расеі, Прусіі і Аўстрыі, скарыстаўшыся з заняпаду і ўнутраных міжусобіц, скаланаўшых Рэч Паспалітую Двух Народаў, дамовіліся аб першым падзеле яе тэрыторыі паміж сабою, 18 верасня таго ж года гэтыя дзяржавы давялі да ведама ўладаў Польшчы і Вялікага княства Літоўскага аб ужо адбыўшымся факце падзелу-захопу іх тэрыторыі. Яны запатрабавалі склікання надзвычайнага агульнадзяржаўнага сейма, каб фармальна пацвердзіць «законнасць» сваіх захопаў, заснаваных нібыта «на гісторыі і праве». Ад тэрыторыі Беларусі на карысць расейскай імперыі адрываліся яе ўсходнія землі з Полацкам, Віцебскам і Магілёвам — агульным памерам болей за 90 тысяч кв.км з насельніцтвам больш як адзін мільён чалавек.

Краіны-захопніцы разлічвалі не толькі на сваю перавагу ў сіле і слабасць Рэчы Паспалітай як дзяржавы, але і на подкуп часткі шляхецтва, якое нярэдка свае прыватныя і станавыя інтарэсы ставіла вышэй за агульнадзяржаўныя. Аднак ва ўсе часы існавалі людзі, для якіх дабро Радзімы, абарона яе гонару вышэй за ўласны дабрабыт. Дзеля гэтага яны гатовыя былі ахвяраваць усім, нават жыццём. Да ліку такіх асобаў належыць і Тадэвуш Рэйтан, наваградскі пасол на падзельны сейм 1773 г. ад Вялікага княства Літоўскага. Яго гераічная пастава на гэтым сейме ўвайшла ў гісторыю як прыклад высокага патрыятызму, мужнасці і самаахвярнасці. Імя Т. Рэйтана шырока вядома ў польскай гістарычнай літаратуры. Там ён — адзін з апосталаў вызвольнай традыцыі, узведзены ў ранг нацыянальнага героя Польшчы. На сваёй жа сапраўднай радзіме, на Беларусі, імя нашага земляка і суайчынніка, як і шмат іншых, аказалася незаслужана забытым. Хто ж такі Рэйтан, пра якога неаднаразова ўспамінаў яшчэ Адам Міцкевіч у «Пану Тадэвушу»?

***

Перш чым мы звернемся да падзей сейма 1773 г., зорнага часу наваградскага пасла, акрэслім галоўныя старонкі яго жыцця.

Тадэвуш Рэйтан нарадзіўся 20 жніўня 1742 г. у маёнтку Грушаўка ў шасці кіламетрах ад Ляхавіч у заможнай шляхецкай сям’і. Адно з адгалінаванняў роду Рэйтанаў, які паходзіў з Прусіі (па іншых звестках — са Швецыі), урасло каранямі і замацавалася на Беларусі яшчэ ў XVII стагоддзі. Бацька Тадэвуша — Дамінік Міхал, падкаморы наваградскі, прававерны каталік, быў паважаным у сваім асяроддзі чалавекам, вызначаўся некаторай жорсткасцю нораву, строгім стаўленнем да блізкіх. Маці —Тарэса — з беларускага праваслаўна-уніяцкага шляхецкага роду Валадковічаў. Яе родны брат, Феліцыян Валадковіч, займаў адно з першых месцаў ва уніяцкай царкоўнай іерархіі. А з 1762 г. ён, стаўшы мітрапалітам, узначальвае яе ў Рэчы Паспалітай. Акрамя старэйшага Тадэвуша ў сям’і было яшчэ чацвёра сыноў і тры дачкі. Дзякуючы бацькавым намаганням зямельныя ўладанні Рэйтанаў вакол Ляхавіч пастаянна ўзрасталі. Акрамя гэтага, Рэйтаны мелі маёнтак Бярозава на Полаччыне, які яшчэ ў 1659 г. падараваў Марціну Рэйтану кароль Ян Казімір «з павагі на заслугі перад Бацькаўшчынай».

Звесткі аб адукацыі Тадэвуша Рэйтана супярэчлівыя. Па Ю.Нямцэвічу, які, дарэчы, з’яўляецца яго першым афіцыйным біёграфам, Тадэвуш нібыта вучыўся ў піярскай школе ў Варшаве. Аднак больш верагодна, што ён праходзіў навучанне ў віленскім езуіцкім калегіуме. У творы Г. Жавускага «Раmietki Soplicy» паўстае перад намі з вялікай сімпатыяй абмаляваны вобраз Т. Рэйтана…

Ужо ў дзяцінстве Тадэвуш вылучаўся сярод таварышаў у езуіцкім калегіуме сваім непрыхаваным патрыятызмам і… упартасцю. Вось некалькі прыкладаў з вучнёўскага жыцця Рэйтана.

Калі нібыта адзін з нашчадкаў гетмана Гасеўскага, вучань таго ж калегіума, нехта Уладзіслаў Аскерка, у адной са спрэчак вырашыў абараніць свайго прадзеда ад абвінавачванняў у яго вымушаным супрацоўніцтве з наезнікамі-шведамі рознымі непрыхільнымі да барацьбы супраць захопнікаў абставінамі, то Тадэвуш, не пагадзіўшыся, не знайшоў лепшага аргумента, як схапіць камень і ўдарыць, пусціўшы кроў калегу… I колькі яго не ўпрошвалі, а потым і не лупцавалі ледзь не да страты прытомнасці айцы езуіты, каб папрасіў прабачэння ў таварыша, ён гэтага так і не зрабіў. Справу ўладзіў бацька пацярпелага, які памірыў праціўнікаў, адначасова аддаўшы належнае непрымірымасці Тадэвуша да апраўдання якой-небудзь здрады ў дачыненні да Бацькаўшчыны.

Адной з любімых гульняў вучняў езуіцкага калегіума ў вольны час была ўяўная вайсковая забава, у якой удзельнікі, падзяліўшыся на два бакі, папераменна выступалі то як «маскалі», то як «ліцвіны». Пры гэтым асноўным доказам перамогі з’яўлялася змаганне «на пальцатах», палках, якія імітавалі шпагі і мячы. Калі чарга быць «маскалём» выпадала Тадэвушу, то ён змагаўся не так упарта, хутка саступаў нават слабейшым. Нават жартам ён не мог дапусціць, каб «маскалі» перамаглі… Непрымірымасць, прынцыповасць стануць адметнымі рысамі яго характару і пасля заханчэння калегіума.

Вядома, што Рэйтану не ўдалося зазнаць шчасця ў сямейным жыцці. Памрэ ён нежанатым і не пакіне па сабе нашчадкаў. Але яшчэ ў досыць маладым узросце, калі было яму крыху болей за дваццаць гадоў і быў ён толькі «таварышам» у харугве князя М. Радзівіла (“Рыбанькі”), вельмі ўпадабаў прыгожую панну Еўлашоўскую, вайсковічку (гэта значыць дачку войскага) ваўкавыскую і гатовы быў узяць з ёю шлюб. Стаў да яе заляцацца. Урэшце ездзіў з Грушаўкі са сваім шваграм па адной з сясцёр, Паўлам Есьманам, харунжым слонімскім, сватацца да яе. Але добраму намеру маладога Рэйтана завесці сям’ю якраз і перашкодзіў яго непрымірымы патрыятызм. У доме абранніцы ў адным з пакояў ён заўважыў сярод іншых насценны партрэт Пятра I. Гэта так абурыла Тадэвуша, што ён зараз жа адступіў ад свайго намеру, як яго швагер не ўлашчваў. «Пётр, — казаў Рэйтан, — гэта ж наш найвялікшы вораг. Хай я лепш усё жыццё буду кавалерам, чым вазьму жонку з такога дому, дзе памяць нашага непрыяцеля знаходзіцца ў такой павазе, што ажно выява яго аздабляе пакой, у якім гасцей прымаюць…».

Канешне, ёсць у гэтых і іншых легендарна-біяграфічных дадзеных пра юнацтва і маладосць Т. Рэйтана з боку іх аўтараў (у дадзеным выпадку Г. Жавускага) даволі празрыстая спроба гераізаваць яго асобу, стварыць вобраз самаахвярнага патрыёта ледзь не з калыскі. Але ўсё наступнае жыццё Рэйтана не дасць ніякіх падстаў для сумнення ў шчырасці яго любові да зямлі, на якой узрос, да дзяржавы, якой толькі адной хацеў служыць.

* * *

Не абышлі Т. Рэйтана і падзеі Барскай канфедэрацыі, якая з 1768 па 1772 г. узрушыла Рэч Паспалітую, яе беларускія, летувіскія, украінскія і польскія землі. Намаганні барычан пазбавіцца ад іншаземнага расейскага пратэктарату ў кіраванні краінай слабавольным каралём Станіславам Аўгустам былі яму вельмі блізкімі.

На пачатку дзейнасці Барскай канфедэрацыі Тадэвуш Рэйтан знаходзіўся ў Полацкім ваяводстве. Як піша Г. Жавускі, Рэйтан, наладзіўшы сувязі з суседзямі, намагаўся ажывіць у навакольнай шляхты «тлеючую любоў да бацькаўшчыны і распачаць у беларускіх лясах зацяжную вайну» супраць расейскіх акупацыйных войскаў. Але на Полаччыне яго патрыятычная апантанасць натыкнулася на халодны мур постраху і абыякавасці мясцовага «рыцарства». Тым не меней Рэйтану ўдалося, дзе-нідзе і не без прымусу, сабраць свой канфедэрацкі атрад. Але калі ў аднаго з яго ўдзельнікаў-шляхцічаў «маскалі вёску з дварамі спалілі», у многіх «любоў да бацькаўшчыны» пачала астываць. Канфедэраты сталі разбягацца ад Рэйтана. У яго атрадзе засталося некалькі дзесяткаў чалавек. Ды і тыя вымушаныя былі хавацца ад аблаваў расейскага войска па лясах. Як ні натхняў іх Рэйтан на змаганне, як ні ўтрымліваў — «плюгавая шляхта» разбягалася і разбягалася, баючыся страціць свае набыткі за ўдзел у канфедэрацыі. Урэшце яго атрад быў цалкам рассеяны. Спалілі да шчэнту і рэйтанаўскі маёнтак. Лясамі вымушаны быў прабірацца Рэйтан пад Ляхавічы ў родную Грушаўку…

Там, заахвоціўшы да падтрымкі канфедэрацыі частку болей ахвярнай, чым на Полаччыне, мясцовай шляхты, Рэйтан накіроўваецца ў кіеўскае ваяводства, пад Радамышль да дзядзькі, уніяцкага мітрапаліта Ф.Валадковіча. Было вядома, што той, варагуючы з каралём Станіславам Аўгустам, абвясціў сябе прыхільнікам Барскай канфедэрацыі. Ф.Валадковіч аддаў пад камандаванне Рэйтану атрад уласных «надворных казакаў», На чале яго Т.Рэйтан напаў пад Жытомірам на вайсковы абоз генерала П.Крэчатнікава і захапіў яго. Абозам нібыта перавозіліся ў Кіеў разнастайныя каштоўнасці з праваслаўных храмаў, каб схаваць іх ад рабунку. Але адначасова было вядома (у тым ліку і ў Пецярбургу), што сам генерал не грэбаваў вялікімі паборамі на сваю карысць сярод насельніцтва Рэчы Паспалітай. Магчыма, гэтым ён і справакаваў напад канфедэратаў.

Віхор канфедэрацкай вольніцы насіў Рэйтана па ўсёй Рэчы Паспалітай. Некаторы час ён вымушаны быў шукаць ратунку ў Валахіі (Румыніі). Ёсць звесткі, што ў верасні 1771 г. Т. Рэйтан з бліжэйшымі сваімі паплечнікамі прымаў удзел у нешчаслівай бітве пад Сталовічамі (каля сучасных Баранавіч) на баку войска гетмана Вялікага княства Літоўскага Міхала Казіміра Агінскага супраць атрадаў Суворава…

Прыродная непрымірымасць да здзеку і няволі, да абразы гонару дзяржавы не задаволіліся ў Рэйтана праз падзеі, звязаныя з Барскай канфедэрацыяй. На 1772 г. супраціўленне вычарпала сябе. Асноўныя сілы канфедэратаў былі разбітыя, ацалелыя —апынуліся на выгнанні.

* * *

Кароль Станіслаў Аўгуст, апынуўшыся ў дыпламатычнай ізаляцыі, калі і Польшча, і Вялікае княства Літоўскае фактычна былі акупаваныя войскамі Расіі, Аўстрыі і Прусіі, на пачатку 1773 г. пад прымусам выдаў універсал аб скліканні павятовых сеймікаў. Яны павінны былі абраць паслоў на «вальны» (агульны) сейм у Варшаве, які прызначаўся на 19 красавіка 1773 г. У Наваградскім ваяводстве Вялікага княства Літоўскага на той час налічвалася тры паветы — Наваградскі, Слонімскі і Ваўкавыскі. Як і ў іншых ваяводствах, ад кожнага з іх сеймік, на які збіралася ўся павятовая шляхта, абіраў двух паслоў на агульнадзяржаўны сейм. Звычайна ў Наваградку такі сеймік адбываўся ў спецыяльна прызначаным для гэтага будынку, так званай «сеймавай ізбе» на Замкавай гары. У сярэдзіне XVIIIст. тая «ізба» не раз цярпела ад агульнагарадскіх пажараў. Асабліва буйным быў пажар 1751 г., які знішчыў амаль увесь горад. У 1765 г. на гаспадарчым сейміку наваградцы прынялі рашэнне, каб пазбавіцца ад кепскіх умоваў сеймікавання ў непрыстасаваных памяшканнях, адбудаваць ізноў зручны будынак (“ізбу”) «вялікую… усярэдзіне са сталамі для служачых і ратмістраў і лавы прыстойныя для шляхты». На гэта было выдзелена 3160 злотых і па 4 грошы з «падымнага» падатку, якія павінны былі збірацца на працягу двух гадоў. Магчыма, што абранне паслоў на сейм у 1773 г. адбывалася ўжо ў новым будынку, а не ў фарным касцёле пад Замкавай гарою, як гэта было раней.

22 сакавіка 1773 г. пасламі на сейм у Варшаву былі аднагалосна абраныя Тадэвуш Рэйтан і Самуль Корсак. Як аказалася потым, абранне менавіта гэтых асоб не было выпадковым. Іх грамадзянская пазіцыя на той час не магла быць невядомай ці няяснай. Асабліва імпанавала, відаць, наваградскай шляхце рашучасць і цвёрдасць у адстойванні правоў Рэчы Паспалітай Двух Народаў Тадэвуша Рэйтана.

Згодна з традыцыяй, для такіх зацвярджалася спецыяльная інструкцыя — наказ. Паслы абавязваліся ўсімі сіламі адстойваць на сейме такі наказ, ні ў чым не адступаючы ад яго.

Інструкцыя, якую атрымалі паслы наваградскага павета, вылучалася сярод іншых у Вялікім княстве катэгарычнасцю сваіх патрабаванняў. Т. Рэйтан і С. Корсак павінны былі настойваць на безумоўнай эвакуацыі расейскіх войскаў з тэрыторыі Княства. Яны таксама атрымалі наказ перашкаджаць пачатку працы сейма, пакуль не будуць накіраваныя прадстаўнікі да іншых еўрапейскіх дзяржаў, якія маглі б выступіць гарантам цэласці Рэчы Паспалітай. Такіх гарантый раней марна дабіваўся кароль Станіслаў Аўгуст, але ў Наваградку, відаць, лічылі, што для гэтага яшчэ не ўсё было зроблена. Самае галоўнае — паслы павінны былі рашуча выступаць супраць зацвярджэння фактычна здзейсненага ўжо падзелу тэрыторыі сваёй дзяржавы, нават самай малой яе часткі. Згодна з інструкцыяй, усе іншыя пытанні на сейме павінны былі быць адкладзеныя, перш чым не вырашыцца асноўнае, звязанае з захаваннем межаў Польшчы і Вялікага княства ў існаваўшым стане.

Была і яшчэ адна адметная асаблівасць у наваградскай інструкцыі сеймавым паслам. Яна выказвала рашучую падтрымку скаргам уніяцкага святарства на праваслаўнага епіскапа Георгія Каніскага, актыўнага правадніка маскоўшчыны на Беларусі. Пасля паражэння пракаталіцкай Барскай канфедэрацыі зачыняліся цэрквы, многія ўніяцкія святары былі арыштаваныя і знаходзіліся ў зняволенні. З’яўленне такога пункту ў інструкцыі можна было растлумачыць уплывам Ф.Валадковіча на свайго пляменніка — пасла Тадэвуша Рэйтана. Відаць, менавіта па просьбе мітрапаліта Рэйтан і дабіўся ўвядзення праўніяцкіх патрабаванняў у пасольскую інструкцыю. Яна заканчвалася строгім папярэджаннем, што паслы павінны дакладна яе выконваць. Інакш ім пагражала страта маёмасці і нават пазбаўленне жыцця.

Пакланіўшыся старажытнай іконе Маці Божай Наваградскай, заступніцы і спагадніцы ўсіх жыхароў ваяводства, Т. Рэйтан і С.Корсак выехалі ў Польшчу.

***

Прыехаўшы ў Варшаву, Т. Рэйтан даведаўся, што напярэдадні, 16 красавіка, частка паслоў на чале з А. Панінскім утварыла «канфедэрацыю». (У яе склад напачатку ўвайшло толькі 60 паслоў і ўсяго 9 сенатараў. Істотным было і тое, што кароль не ўвайшоў у лік яе заснавальнікаў.) Канфедэраты, падкупленыя і запалоханыя расейскім, аўстрыйскім і прускім пасламі, мелі на мэце забяспечыць інтарэсы дзяржаў-захопніц пры анексіі тэрыторый Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Стварэнне напярэдадні сейма канфедэрацыі, у дадзеным выпадку саюза запраданых замежным інтарэсам паслоў, прадугледжвала распаўсюджванне свайго ўплыву на ўвесь сейм. Гэта давала магчымасць, згодна з законамі дзяржавы, ператварыць сейм у канфедэрацкі. А на ім ужо не магло дзейнічаць права «liberum veto», бо рашэнні павінны былі прымацца проста й большасцю галасоў. Канфедэрацкі маршалак, пасол з Польшчы А. Панінскі станавіўся і сеймавым маршалкам, гэта значыць накіроўваў бы працу сейма ў патрэбным для падзельшчыкаў кірунку.

Так, можа, адзіны раз у гісторыі Рэчы Паспалітай Двух Народаў ужыванне права «liberum veto», з дапамогаю якога раней марна зрываліся сеймы, магло адыграць станоўчую ролю. У прынцыпе дастаткова было аднаго голасу «супраць», каб адхіліць рашэнне аб падзеле…

Такую небяспеку добра разумелі паслы Расіі, Прусіі і Аўстрыі ў Варшаве. Таму яны ўсялякім чынам імкнуліся да далучэння ў антыдзяржаўную канфедэрацыю большасці паслоў, абапіраючыся на галоўнага свайго памагатага А. Панінскага.

Па сутнасці супрацьстаянне Т.Рэйтана і яго сяброў намерам ганебнага падзелу фармальна магло выліцца ў спробу не дапусціць, каб Панінскага абралі маршалкам сейма. Гэта б азначала адначасова і непрызнанне антыдзяржаўнай канфедэрацыі.

19 красавіка толькі нямногім болей за сотню з трохсот магчымых дэлегаваных прадстаўнікоў ад паветаў і зямель Польшчы і Вялікага княства Літоўскага сабраліся ў «пасольскай ізбе» ў Варшаве. Ад Вялікага княства Літоўскага прысутнічала толькі 26 паслоў. Кракаўскі пасол Лянтоўскі, як найстарэйшы з прысутных, абвясціў, што канфедэрацыя абрала сваім маршалкам А. Панінскага, якога ад імя Польшчы і прапануе абраць адначасова і сеймавым маршалкам. Яго прамову нечакана перабіў Тадэвуш Рэйтан. Выйшаўшы на сярэдзіну залы, ён галосна заявіў, што ўтварэнне канфедэрацыі таемным чынам — рэч нечуваная. Землі і паветы, якія абіралі паслоў, нічога пра гэта не ведалі. Канфедэрацыя была незаконнай яшчэ і таму, што ініцыятары вымушаныя былі адмовіцца ад традыцыйнага шляху яе ўтварэння: спачатку павінны былі ўтварыцца канфедэрацкія саюзы ў паветах і ваяводствах Польшчы і Вялікага княства. А затым яны ўжо злучаліся ў адну, «генеральную» канфедэрацыю. Аднак нічога падобнага не было зроблена.

Рэйтан прапанаваў праводзіць сейм звычайным парадкам, гэта значыць з ужываннем права «ліберум вето». Акрамя таго, ён заўважыў, што прызначэнне Панінскага маршалкам абражае годнасць ліцвінаў. Кожны трэці агульны сейм (1 раз у 6 гадоў) павінен быў праводзіцца ў Княстве. Калі ўжо было парушана тое правіла, што сейм праводзіцца не ў Горадні, як гэта павінна было быць, то Рэйтан запрапанаваў, каб маршалкам быў абраны не польскі пасол, а ліцвін. У гэтым яго падтрымалі паслы ад Вялікага княства Літоўскага: наваградскі — С.Корсак, менскі — С.Багушэвіч, ваўкавыскі — М.Булгарын, пінскія — Скірмунт і І.Кужанецкі, гарадзенскія — К.Вольмер і Ю.Ельскі, а таксама некаторыя «каронныя» — з Польшчы.

А. Панінскі зусім не разлічваў на які-небудзь адпор на сейме. Відавочным было, што праца сейма ў першы ж дзень адыходзіла ад запланаванага ў Пецярбургу сцэнарыя, па сутнасці зрывалася. У сеймавай зале ўсчаўся тлум. Панінскі з маршалкоўскай «ляскай» (жазлом) пачаў абыходзіць залу, заклікаючы сваіх прыхільнікаў падтрымаць канфедэрацыю. Тады Рэйтан, заўважыўшы, што ў крэсле для маршалка канфедэрацыі ад Княства Міхала Радзівіла (ён на адкрыццё спазніўся) ляжыць свабодная маршалкоўская «ляска», схапіў яе, усеўся ў крэсла і тры разы ўдарыў аб падлогу. Гэта тут жа паўтарыў напалоханы Панінскі, абвясціўшы закрыццё пасяджэння з пераносам яго на заўтра на 9 гадзін раніцы.

Пасля гэтага Рэйтан ва ўсеагульным змяшанні нечакана абвясціў сябе маршалкам сейма і, пад воплескі прыхільнікаў, прызначыў наступнае пасяджэнне на 13.00 наступнага дня. Пасля чаго з маршалкоўскай «ляскай» таксама пакінуў залу.

На другі дзень, 20 красавіка, Рэйтан з’явіўся ў зале пасяджэнняў першым. Ён і другі наваградскі пасол С. Корсак пачалі актыўна агітаваць за тое, каб пачаць сесію без Панінскага. I зноў пачаліся гарачыя дыскусіі паміж прыхільнікамі і нешматлікімі праціўнікамі канфедэрацыі. У іх разгар, у 11 гадзін раніцы ў дзвярах залы нечакана з’явіўся Панінскі. Крык, шум, відавочна, яго напалохалі. Далей ісці ён не асмеліўся. Стоячы ў дзвярах, стукнуў «ляскаю», абвясціў, што пераносіць пасяджэнне на заўтра, ізноў на 9 гадзін раніцы. I знік гэтак жа раптоўна, як учора.

С. Корсак працягваў гарачую прамову супраць бяспраўных дзеянняў Панінскага, за спіной якога стаяў расійскі пасол Штакельберг. Падчас яго прамовы кракаўскія і іншыя паслы ўзняліся са сваіх месцаў і пачалі выходзіць з залы. Насустрач ім выбег Рэйтан, каб затрымаць выходзячых. Ён заклікаў прысутных застацца ў зале і адкрыць сесію звычайным чынам, без уліку існавання канфедэрацыі. Яго не хацелі слухаць. Тады Рэйтан распасцёрся крыжом перад выхадам, не даючы праходу. Ён крычаў: “Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыны!». Некаторыя адступілі і пачалі выходзіць праз бакавыя дзверы. Ян Язерскі, пасол з Польшчы, першым пераступіў праз Рэйтана. За ім пайшлі іншыя. Так здраднікі і палахліўцы пераступілі не толькі цераз няшчаснага Рэйтана, але і цераз годнасць і гонар сваёй дзяржавы. Такіх у зале была большасць…

У гэты ж дзень адбываецца афіцыйная рэгістрацыя канфедэрацыі ў варшаўскім гарадскім судзе. Ствараецца асобны канфедэрацкі суд, які, жадаючы настрашыць апазіцыю, абвяшчае Рэйтана і Корсака «ворагамі бацькаўшчыны», пазбаўляе іх гонару, што па сутнасці азначала смяротны прысуд.

Нягледзячы на гэта, ліцвінскія паслы на чале з Рэйтанам ізноў 21 красавіка з’яўляюцца ў «пасольскай ізбе» з рашучым намерам змагацца супраць Панінскага.

Рэйтан пасылаў да караля, шукаючы падтрымкі, але той адмовіў у ёй. Станіслаў Аўгуст заявіў, што сам фактычна знаходзіцца ў ізаляцыі, як і ліцвінскія паслы. Паспрабаваў звярнуцца Рэйтан і да замежных паслоў у Варшаве, звяртаючы ўвагу на тое, што парушаецца закон. Але ў адказ атрымаў толькі пагрозы…

Узнікла праблема — як выдаліць Рэйтана і яго паплечнікаў (усяго іх было да 15 чалавек) з залы. У выпадку, калі б яны самі згадзіліся яе пакінуць, то ім з боку расейскага і прускага паслоў гарантавалася поўная бяспека. Панінскі, які сам прадаўся Расеі за 20 тысяч дукатаў і атрымаў адпаведную суму на подкуп іншых паслоў, праз сваіх памагатых прапанаваў Рэйтану дзве тысячы, каб той толькі выйшаў з залы. У адказ Рэйтан паведаміў, што заплоціць Панінскаму пяць тысяч дукатаў, калі той адмовіцца быць маршалкам… Хацелі ўгаварыць Рэйтана праз віленскага біскупа Масальскага. Але ён адмовіўся, заявіўшы: «Гэты чалавек (Рэйтан) менавіта народжаны для вайны». Спрабавалі ўшчуваць Рэйтана і тым папрокам, што ён сваім

супрацівам выкліча яшчэ большую незадаволенасць, асабліва з боку Расеі, а значыць і больш цяжкія ўмовы падзелу тэрыторыі Рэчы Паспалітай Двух Народаў. На гэта Рэйтан адказаў, што сваёй нязгодай ён якраз і хоча звярнуць увагу ўсяго свету на той гвалт, які збіраюцца ўчыніць над яго дзяржавай.

Ужо тады запраданцы і згоднікі пачалі глядзець на Рэйтана як на не зусім нармальнага, зыходзячы з уласных канонаў, чалавека. Гэта ж вар’яцтва – змагацца супраць магутных Расеі, Прусіі і Аўстрыі! Што можна зрабіць аднаму супраць сілы? Можна страціць не толькі маёнткі, але і жыццё! Таму трэба скарыцца…

Пасол Штакельберг ставіць перад каралём ультыматум: альбо той неадкладна 22 красавіка далучаецца да канфедэрацыі, альбо 50-тысячнае расейскае войска ўваходзіць у Варшаву і рабуе яе. I Станіслаў Аўгуст не ўпаў «крыжам», як Рэйтан, а «стаў на калені» — даў згоду… Увогуле супраціўленне Рэйтана пераблытала ўсе карты каралю. Не німб пакутніка, які скарыўся перад сілай гвалтаўнікоў, а водсвет звычайнай здрады і страху «ўпрыгожыў» ягоную карону…

А Рэйтан з сябрамі ўсё сядзелі ў «пасольскай ізбе», не даючы распачаць сесію сейма. Туды ім прынеслі вестку, што 22 красавіка кароль далучыўся да згодніцкай канфедэрацыі. Пачуўшы гэта, некалькі паслоў адразу вьійшлі, спяшаючыся падпісацца пад канфедэрацкім актам. Урэшце, апусціўшы галовы, выйшлі ўсе, акрамя Рэйтана, Корсака і Багушэвіча — двух навагародцаў і аднаго менчука. 36 гадзін не выходзіў Рэйтан з залы (Корсак і Багушэвіч адыходзілі на перамовы з расейскім паслом, але, адмовіўшыся саступіць, вярнуліся да Рэйтана ізноў). Яны былі пакінуты ўсімі… Урэшце і іх пакінулі сілы (Рэйтан адмовіўся прымаць ежу) і надзея. Пад гарантыю ўласнай недатыкальнасці 23 красавіка выйшлі з залы і яны.

Форма пратэсту Т. Рэйтана была надзвычай характэрная для тагачаснага спосабу мыслення, для шляхецкай палітычнай культуры. А яна якраз вялікую ўвагу надавала пытанням фармальнапраўным, узгодненасці дзейнасці дзяржаўных інстытутаў з літарай закону.

Мужная пастава Рэйтана на сейме выклікала захапленне ў сапраўдных патрыётаў, жыхароў Варшавы. 3 павагай да яго ставіліся нават акупанты. Расейскі генерал Бібікаў гаварыў, што перад учынкам Рэйтана ўсе польскія афіцэры павінны зняць свае ўзнагароды… Прускі генерал Лентулюс выдзяліў для Рэйтана ахову, каб яго не маглі арыштаваць людзі Панінскага. Гэта дало магчымасць Рэйтану свабодна хадзіць па Варшаве, уголас, прылюдна кляйміць канфедэратаў. Пры гэтым ізноў загаварылі, што ён, відаць, не зусім здаровы. (Так, у прыватнасці, лічыў Станіслаў Аўгуст.)

С.Корсак і С.Багушэвіч болей не ўдзельнічалі ў працы ганебнага сейма, які зацвердзіў першы падзел Рэчы Паспалітай Двух Народаў. Яны выехалі з Варшавы. Няроўнае і адчайнае змаганне падарвала псіхічныя сілы Тадэвуша Рэйтана. Ён цяжка захварэў. Ужо хворага браты перавезлі ў Грушаўку, дзе і правёў ён рэшту свайго жыцця.

… Яно абарвалася самагубствам 8 жніўня 1780 г. У гэты дзень да сядзібы Рэйтанаў у Грушаўцы пад’ехала карэта, з якой выйшаў расейскі афіцэр і накіраваўся ў дом. Гэта было бачна Рэйтану з закратаванага акна флігеля, у якім ён быў сам-насам са сваім адчаем. Што прымроілася яму? Невядома. Але ён разбіў шыбу і кавалкам шкла ўспароў сабе жывот…

***

Ніяк не пазбыцца пытання: «Няўжо сапраўды, каб быць патрыётам у гінучай і запрададзенай Рэчы Паспалітай Двух Народаў, трэба было звар’яцець?».

… Пасля смерці Рэйтана паступова стала стварацца рэйтанаўская легенда. Гісторыя як бы пачала аддаваць належнае яго непакорлівасці і мужнасці. Асабісты трагічны лёс Рэйтана стаў атаясамляцца з трагічным лёсам загінуўшай дзяржавы, якую наваградскі пасол, сын беларускай зямлі, хацеў уратаваць.

На Вялікім сейме 1788 — 1792 гг. было прынята рашэнне ўшанаваць памяць Тадэвуша Рэйтана і ўстанавіць у «пасольскай ізбе» мармуровую памятную табліцу ў гонар яго ўчынку з адпаведным тэкстам. Вобраз Рэйтана знаходзіць сваё адлюстраванне ў творах жывапісу і літаратуры. Беларускі шляхціч з-пад Ляхавіч становіцца сімвалам змагання за адраджэнне… Польшчы.

Для беларусаў вобраз Рэйтана трагічны ўдвая. Бо гэта наш тыповы «страчаны герой», цалкам інкарпараваны ў падзеі блізкай і роднаснай нам гісторыі суседняй дзяржавы. Да гэтага часу так і не знойдзена ягоная магіла. (Пошукі яе, якія вяліся ў 30-я гады ХХ ст., не далі адназначных вынікаў.) У гэтым таксама нейкая трагічная сімволіка. Нібыта незаспакоены дух Рэйтана можа з’явіцца ў любы момант там, дзе здрада, дзе гандлююць незалежнасцю Радзімы. I ў наш час заклік Рэйтана «Не забівайце Бацькаўшчыны!», на жаль, цалкам актуальны.

Уладзімір Емяльянчык

Емяльянчык, У. Пан Тадэвуш з Грушаўкі / Уладзімір Емяльянчык // Культура. – 1993. – 14 верасня. – С. 6-7.

Фотаздымак як сведка гісторыі

Нам вядома шмат пісьменнікаў, мастакоў, архітэктараў, якія жылі ў XIX стагоддзі. Пра беларускіх фатографаў гэтага ж часу мы ведаем значна менш.

Наўрад ці можна знайсці беларускага майстра фотаздымку накшталт Яна Булгака. Яго фотаадбіткі нельга зблытаць – індывідуальнасць і асаблівы характар аўтара вылучаюць іх з працаў іншых фатографаў. Таму яго творчыя і жыццёвыя шляхі ўсё часцей зацікаўліваюць сучаснікаў.

Здольнасці Яна Булгака не абмяжоўваліся стварэннем фотакартак, яшчэ ён пісаў кнігі і вершы. Яго аўтабіяграфічная кніга «Край дзіцячых гадоў» напісаная такою жывой і сакавітай мовай, што пейзажы, як жывыя, паўстаюць з друкаваных старонак, а характары людзей, перададзеныя з тонкім майстэрствам, прымушаюць пранікнуцца сімпатыяй да іх. Карацей кажучы, за якую творчую працу не браўся б Булгак – усё атрымлівалася ладна і прыгожа. Мусіць, таму, што ў кожную справу была ўкладзеная часцінка асабістага сэрца і многа любові.

Акрамя творчасці фатограф цікавіўся гісторыяй. Ян Булгак пабываў у многіх сядзібах Навагрудчыны. У свой час ён наведваў і вёску Грушаўка- радавы маёнтак Рэйтанаў, аб гэтым сведчаць зробленыя ім фотаздымкі сядзібы. Чым зацікавіла фатографа Грушаўка? Магчыма, гістарычным мінулым і асабліва трагічным лёсам Тадэвуша Рэйтана. Жыццё і палітычная дзейнасць гэтага чалавека добра вядомыя аматарам беларускай гісторыі. Але і па сённяшні дзень тут ёсць свае «белыя плямы», невывучаныя таямніцы. Грушаўскія фотаздымкі Булгака нагодаю для размовы з мясцовым краязнаўцам, мастаком і фатографам Сяргеем Чарановічам. На здымках можна бачыць экстэр’ер і інтэр’ер «мураванкі», у якой прайшлі апошнія гады жыцця Т. Рэйтана і ў якой трагічна абарвалася яго жыццё. Паводле канструкцыі гэта тыповы дом нямецкага бюргера, такія ж дамы можна пабачыць у Германіі: у плане дом падзелены на дзве часткі, крыжападобнае звядзенне столі, тоўстыя сцены, у якіх у выглядзе глыбокіх нішаў былі зробленыя кніжнія паліцы. Магчыма, Рэйтаны, выхадцы з Германіі, узвялі гэты будынак на ўспамін пра зямлю свайго паходжання. У гэтым доме зберагаўся сямейны архіў роду, частка бібліятэкі, найбольш каштоўныя рэчы.

Сяргей Вячаслававіч расказаў аб сваёй версіі падзеяў, звязаных з апошнімі днямі жыцця і смерці Тадэвуша Рэйтана. Краязнаўца паказаў мне некалькі фотаздымкаў Грушаўкі, зробленых у 1930-я гады ў сядзібе Рэйтанаў. Асаблівую ўвагу прыцягнулі два, на якіх адлюстраваныя члены камітэта, створанага да 150-годдзя з дня смерці Тадэвуша Рэйтана, над месцам яго таемнага пахавання і памятная дошка з выяваю Т. Рэйтана (гэтая дошка была ўмураваная ў сцяну злева ад алтара ў капліцы-пахавальні роду Рэтанаў у Грушаўцы). Асобую цікавасць, як мяркуе Сяргей Вячаслававіч, выклікае надпіс, які сярод іншых зроблены на гэтай дошцы: «…Месца спачынку невядома». Чаму ж месца пахавання падаецца як невядомае?

Тадэвуш Рэйтан скончыў жыццё самагубствам у “мураванцы”, якая стаіць побач з домам Грушаўскай сядзібы. Куды ж пасля смерці знік нябожчык? Як гэта магло стацца? Справа ў тым, што крэўныя Т. Рэйтана пахавалі яго ў патаемным месцы, якое прыгадваецца ў гістарычнай літаратуры як “месца пад грабам» і знаходзіцца на тэрыторыі парку Грушаўскай сядзібы. Магчыма, гэта было зроблена для таго, каб да магілы Тадэвуша не маглі прыходзіць на паклон патрыёты Рэчы Паспалітай, бо ў такім разе лёс гаспадароў Грушаўкі быў бы пад пагрозай з-за пераследу расійскіх уладаў. Секвестр маёнткаў і высылка ў Сібір — такі лёс напаткаў многіх у тагачаснай Беларусі. Фотаздымак з надпісам на дошцы з капліцы можа праліць святло і на стаўленне да асобы Т. Рэйтана ў той час, калі ён быў яшчэ жывы.

Добра вядома, што многія і па сённяшні дзень лічаць, што Тадэвуш памёр у стане цяжкага псіхічнага захворвання. Але пры гэтым не прыводзіцца ніякіх доказаў, напрыклад, спасылак на медыцынскія дакументы, якія засталіся пасля яго смерці. Таму паўстае пытанне: ці не магло тут быць спробы такога ж захаду, так бы мовіць, дыстанцыравацца ад асобы Т. Рэйтана, як і ў гісторыі з пахаваннем? 3 успамінаў пра Рэйтана (Сапліца) нам добра вядома, што Тадэвуш меў асаблівы, вельмі цвёрды, характар і ніколі не адступаў ад сваіх прынцыпаў. У апошнія дні жыцця ён часцяком звяртаўся да гасцей, якія наведвалі Грушаўку, з заўвагай аб тым, што не той зараз час, каб наладжваць баляванні. Маўляў, Бацькаўшчыну разрываюць на часткі, і іх месца не за сталом, а там, дзе патрэба ёсць у змаганні за лёс краіны. Маглі пайсці чуткі аб такіх размовах. А гэта было вельмі небяспечна. Але калі выставіць чалавека вар’ятам, то што ж з яго ўзяць? Няма ніякай адказнасці за яго размовы. Усё гэта звязвае ў адно цэлае патаемнае пахаванне, надпіс на ўшанавальнай дошцы з капліцы і чуткі аб псіхічным захворванні Т. Рэйтана. Тады атрымліваецца, што яго смерць — не ўчынак вар’ята, а ахвяра Айчыне, лагічны вынік барацьбы і трагічнага жыцця. I стаўленне да гэтага чалавека павінна быць іншым.

У ляхавіцкім касцёле Святога Юзафа ўсталяваная дошка з выяваю Тадэвуша Рэйтана. Пад час памінальнай імшы ксёнз Станіслаў Маленькі выказаў, на мой погляд, вельмі важную думку аб тым, што Каталіцкая Царква паступова мяняе свой погляд на самагубцаў, бо іншым разам чалавек можа апынуцца ў такіх абставінах, з якіх для яго сапраўды няма іншага выйсця. I не людзям аб гэтым судзіць.

Але не ўсе згодныя з такой думкаю. Напрыклад, у Ляхавічах, дзе на сродкі сям’і Рэйтанаў былі пабудаваныя касцёл Святога Юзафа (сёння паліклініка), будынак мясцовага банка (сёння школа мастацтваў) існавала школа імя Т. Рэйтана (сёння вучэбна-вытворчы камбінат), намерыліся назваць адну з вуліцаў імем Тадэвуша Рэйтана. Нават правялі апытанне сярод жыхароў. Большасць людзей падтрымала гэтую ідэю. Але ж такая вуліца так і не з’явілася на карце горада. I ўсё з той прычыны, што, маўляў, нельга ўвекавечваць памяць самазабойцы. Можа, пасля гэтага артыкула тыя людзі, ад якіх залежала станоўчае вырашэнне гэтага пытання, зменяць сваю пазіцыю? Будзем чакаць і спадзявацца на лепшае.

Марына Жабік

Жабік, М. Фотаздымак як сведка гісторыі / Марына Жабік // Краязнаўчая газета. – 2011. – № 43. – С. 4. – Пра лёс Тадэвуша Рэйтана і фотаздымак грушаўскай сядзібы работы Яна Булгака.

Забытыя на Радзіме

22 сакавіка 1773 года Тадэвуш Рэйтан і Самуэль Корсак на сейміку Наваградскага ваяводства былі абраныя дэпутатамі на сейм Рэчы Паспалітай у Варшаве. Да гэтай гістарычнай падзеі і была прымеркаваная навукова-практычная канферэнцыя «Рэйтаны. Гісторыя роду — гісторыя краіны», што прайшла 22 сакавіка ў мінскім Палацы мастацтва. Арганізатары канферэнцыі — Арт суполка імя Т. Рэйтана. Пра асноўныя тэзісы і тэмы, прапанаваныя арганізатарамі, «Краязнаўчая газета» пісала ў 10-м нумары.

У актавай зале сабраліся даследчыкі і навукоўцы, якія вывучаюць лёс знакамітага роду і гісторыю мясцінаў, звязаных з жыццём і дзейнасцю выбітных асобаў. Канферэнцыя складалася з трох частак: тэарэтычнай, практычнай і забаўляльнай.

У тэарэтычных частках навуковымі напрацоўкамі з прысутнымі падзяліліся Адам Мальдзіс у дакладзе «Тадэвуш Рэйтан – неацэненая Асоба ў беларускім Пантэоне», дзе распавёў пра новыя факты, што датычацца Т. Рэйтана як патрыёта краіны; Алег Дзярновіч, які прачытаў даклад на тэму «Нашыя абшары: Грамадзянская прастора Рэчы Паспалітай», а Здзіслаў Сіцька (яго родная вёска Пашкоўцы Ляхавіцкага раёна знаходзіцца за 1 км ад вёскі Грушаўка, радзімы Т. Рэйтана) пазнаёміў прысутных з дакладам «Тапаніміка Люнебурга і Лужынцаў. Да пытання паходжання роду Рэйтанаў». Адзін са стваральнікаў арт-суполкі і арганізатар канферэнцыі Зміцер Юркевіч прачытаў некалькі дакладаў: «Гісторыя рэйтаназнаўства» «Радавод Язэпа Рэйтана, апошняга з роду», «Кароткі жыццярыс Тадэвуша Рэйтана на падставе новых крыніц», «Станіслаў Рэйтан. Згублены пісьменнік» (з артыкуламі аўтара чытачы газеты ўжо мелі магчымасць пазнаёміцца ў папярэдніх нумарах).

Трэці блок – «ІІрэзентацыя дзейнасці Арт-суполкі імя Тадэвуша Рэйтана» – практычны, які аб’яднаў даклады Андрэя Шулаева «Матэрыяльная нерухомая спадчына роду Рэйтанаў. Перспектывы рэстаўрацыі. Рэсурс для развіцця рэгіёну», 3. Юркевіча «Справаздача аб зробленым». А Ігар Гавін і Алег Балаш зрабілі акцэнт на кансервацыйнай працы ў капліцы Рэйтанаў у Ляхавічах. Неабходна дадаць, што ў сваім выступе А. Мальдзіс спыніўся на назве суполкі-арганізатара (каб суполка была не толькі «арт», бо не з’яўляецца толькі такой на сённяшні дзень), а таксама адзначыў, што трэба афіцыйна аформіць яе існаванне і стварыць фонд.

Чацвёрты блок быў дыскусійным з прыняццем рэзалюцыі і праглядам некалькіх дакументальных фільмаў: «Суботнік у Грушаўцы», «Обратный отсчёт. Тадеуш Рейтан — белорусский Дон-Кихот» і прэм’ерны паказ стужкі «Апошняя з роду Рэйтанаў» рэжысёра Л. Ясінскай.

Пытанні на канферэнцыі датычыліся самых розных аспектаў: як звязаных з тэмамі, так і з дзейнасцю маладой суполкі, якая існуе амаль год (яна арганізаваная летась 18 красавіка) і налічвае 5 пастаянных удзельнікаў. На канферэнцыі прысутнічаў і мастак Алесь Родзін, працамі якога была ўпрыгожаная зала.

Увечары дадаткам да канферэнцыі стаў Фестываль эксперыментальнага мастацтва «Дах»-XXIII – «Забытым героям». У мерапрыемстве бралі ўдзел паэты Віктар Шніп, Альгерд Бахарэвіч, Уладзімір Мароз і Яўген ІІІчарбач. А ў музычнай частцы для гледачоў зайгралі гурты «Абодва», «Ліцьвіны», Капэля Алеся Лася і інш.

Варта дадаць, што сіламі суполкі выдадзеныя два календары на 2015 год, прымеркаваныя да 275-годдзя з дня нараджэння Т. Рэйтана (іх можна набыць па сабекошце, напісаўшы на электронную скрыню lefthunder@gmail.com).

Наста Кадыгрыб

Кадыгрыб, Н. Забытыя на Радзіме / Наста Кадыгрыб // Краязнаўчая газета. – 2014. – № 12. – С. 1. – Пра навукова-практычную канферэнцыю «Рэйтаны. Гісторыя роду — гісторыя краіны», што прайшла 22 сакавіка ў мінскім Палацы мастацтва.

Тайна памураванага доміка

Мая бабуля, Марыя Сцяпанаўна Кумейша, будучы ўжо схопленай першым інсультам, прыгадала аднойчы пры мне аб сваёй маладосці. На інтэрславянскай руска-польска-беларускай гутарковай сумесі. Вось ён, гэты маналог-успамін:

“Жылі мы з Міхасём у рэйтанаўскім маёнтку Грушаўка, што пад Ляхавічамі. Праўда, раней ён зваўся Грошаўкай. Грошай у пана Рэйтана была куча, іх не лічылі, а мералі мерамі, вось і пайшло — Грошаўка. Але потым панасадзілі людзі груш і сталі празываць Грушаўкай. А сам Рэйтан нічога, добры быў. А сыны яго прыязджалі з-за кардону, з Кракава. Вучыліся яны там. I ўсе на “памураваны домік” хадзілі глядзець… А калі стары Рэйтан памёр, то коні і катафалк былі прыбраны крэпам. I мы, маладыя дзеўкі, пасля пахавання парэзалі гэты крэп сабе на хусткі. Але сама я родам з Маёнтка Нач памешчыка Чарноцкага вёскі Перахрэсце Ляхавіцкай воласці Слуцкага ўезду. Гэта я ў замужжы Кумейша, а ў дзеўках была Ксёнжык. I бацька мой, і дзед, і дзедаў дзед — усе батрачылі на Чарноцкага. А стары Чарноцкі, казалі, біўся ў шляхецкіх атрадах Кастуся Каліноўскага супраць цара. Потым прыкавалі яго да тачкі, і будаваў ён фарштат на Бярэзіне. А бабуля Чарноцкага ў дзеўках была з Жэромскіх. Літаратар быў такі — Стэфан Жэромскі. I вось, калі сталі здаваць у пятнаццатым годзе Варшаву і фронт пачаў адступаць, то пані Аліна Рэйтанова пабегла ў Мінск. I мы з ёю ад германца пабеглі, ды так і засталіся тут. Жылі ў Мінску — не прывядзі Гасподзь свенты айцец…”

Запісаў я гэта — хапіла-такі розуму. А запісаўшы, паклаў у пісьмовы стол на захаванне. Менавіта на захаванне. А потым, калі надышоў час, уставіў гэты блок памяці, калі прымяніць тэрміналогію электроншчыкаў, у адну з аповесцей. Устаўляючы, спатыкнуўся — а што ж гэта за “памураваны домік” такі? Але спытаць ужо не было ў каго…

Праз некалькі гадоў зноў спахапіўся. Усё ж такі “сыны з Кракава” студэнты, а Кракаў у тыя гады быў азначаны ў рэестрах гарадоў Аўстра-Венгрыі, не маглі зачасціць да нейкага звычайнага доміка. Значыць, было куды хадзіць на паклон. Юных інтэлігентаў з вельмі паважанага, заснаванага ў 1367 годзе кракаўскага універсітэта штосьці тут вельмі і вельмі цікавіла.

У мяне таксама была зацікаўленасць. Нават двайная. Ды і ў пашпарце маёй маці чорным па белым запісана: “Месца нараджэння— вёска Грушаўка Ляхавіцкага раёна Брэсцкай вобласці. Год нараджэння — 1915”. Ёй давялося пражыць там няшмат, але…

Аказаўшыся аднойчы ў службовай камандзіроўцы ў Баранавічах, я хутка рашыў усе справы, а потым — накіраваўся ў Грушаўку. Пехатой. Дваццаць пяць кіламетраў.

…Разважаючы аб далёкай гісторыі і не вельмі далёкай зменлівасці тутэйшага хутарскога сялянскага побыту, які быў бы цяпер ідэальнай асновай для сямейнага падраду, крочыў я свае кіламетры. I прыйшоў да Грушаўкі. Убачыў — домікі, земляны насып, за ім пачыналася алея таполяў, старажытных, вельмі старажытных. А за алеяй быў ставок, які — я яшчэ няясна помніў праведзенае на хутары гарачае лета сорак восьмага! — называлі сажалкай, і за стаўком гэтым я ўбачыў прыземістую пабудову, абхопленую цэглай, і цэглаю ж, толькі іншага адцення, быў увекавечаны год завяршэння гэтага, па цяперашняй тэрміналогіі, аб’екта — “1909”.

Так, гэта была Грушаўка, я ўпэўніўся, што знаходжуся менавіта ў ёй, адшукаўшы каля разложыстых кустоў бэзу той самы “памураваны домік”. Іншага тут проста быць не можа. Я ўгадаў яго адразу. Часаны бытавы камень — чырвоны, шэры, ружовы, ліловы… Рознаколерныя асколкі ледніковых валуноў, адмыслова апраўленыя чалавечай рукой, хавалі невядомую пакуль мне тайну або легенду, сутнасць якой належала рана ці позна высветліць, але пакуль ніякіх здагадак не было і на варты жалю грошык. I хоць маленькі склеп гэты не меў нічога агульнага са знакамітым парыжскім саборам, але ва ўсім яго абліччы было штосьці, выклікаўшае музыку, аднак не архітэктурна-сімфанічную, а іншую – музыку смуткуючай, расчараванай і ў той жа час зачараванай чалавечай душы. Я не ведаў, з якога выпадку схілялі тут калені кракаўскія нашчадкі старадаўняга рэйтанаўскага роду, але глядзеў на гэты маленькі — прыкладна тры метры на пяць—былы фамільны склеп, на шыкоўны персідскі бэз, і са шчымлівым якімсьці пачуццем заглядваў унутр праз шчыліну ў дзвярах, скованых іржавым навясным замком.

Я абламаў некалькі галінак бэзу, злучыў іх у букет і рашыў прывезці букет гэты матулі, — не дарагі падарунак, сімвал у пашане… Мінуў “памураваны домік” і пайшоў далей. Праз некалькі крокаў вузкая сцежка між кустоў скончылася. Наперадзе ўзнік спарахнелы касяк на высокім каменным цокале. Менавіта касяк—усё, што засталося ад некалі, відаць, утульнага і ахайнага дома сядзібы. У некаторых вокнах былі высаджаны не толькі шыбы, a і рамы, таму дом зеўрыў пустымі невідушчымі вачніцамі. Унутры ў нечых руках грымелі вёдры — як званы. Каля абшарпанага ганку віднелася куча не рамонтнага, на жаль, смецця, а прама пад маімі нагамі валялася прыціснутае і знявечанае матацыклетным следам цельца голуба. Тло, запусценне… Толькі на тарцовую сцяну знікшага родавага гнязда была прыбіта новенькая таблічка “Ляхавіцкая, 3”. (Пазней мне ўдалося высветліць, што апошняя з магікан — Аліна Рэйтан, бабулька васьмідзесяці двух год — памерла ў поездзе паблізу Смаленска ў чэрвені тысяча дзевяцьсот сорак шостага года, вяртаючыся на радзіму з сібірскай ссылкі. Але гэта ўжо тэма для другой размовы).

А потым я праходзіў міма старога сада, скрозь пранізанага радамі вулляў, і выйшаў да яшчэ адной алеі — суцэльнага тунеля з кражыстых каштанаў, абсечанага ўдалечы аўтамабільнай грунтоўкай.

Доўга ішоў па ім міма сучасных тыпавых аднакватэрных катэджаў. Я глядзеў вакол і з сумам разумеў, што гэтыя светлыя будьнкі з сілікатнай цэглы вельмі юныя, каб у адным з іх магла нарадзіцца мая маці. А вось “памураваны домік” уцалеў з даўніх-прадаўніх часоў.

…Тыя, хто пражываў да другой сусветнай вайны ў Заходняй Беларусі і праходзіў там школьны курс (а такіх сярод пажылых людзей яшчэ нямала), напэўна помняць яркую і ўражлівую рэпрадукцыю з падручніка польскай гісторыі: багата адзеты шляхціч ляжыць, акрываўлены, на падлозе вялікай залы, а праз яго пераступае з рашучым і гнеўным тварам другі, накіроўваючыся да групы вяльмож, у руках у якіх доўгія аркушы глянцаванай паперы і гусінае пяро. Паміраючы спрабуе аслабелай рукой утрымаць чалавека, амаль перакрочыўшага ўжо крывавы жывы бар’ер, але — дарэмна. Я ніколі не бачыў гэтага вучэбніка і наўрад ці калі-небудзь убачу. І даведаўся аб гэтай карціне, звязанай, аказалася, самым непасрэдным чынам з Грушаўкай, толькі пасля таго, як саскочыў з падножкі цягача — “КАМаза” ля невялікай драўлянай хаты па вуліцы Южакова ў раённым цэнтры Ляхавічы. Тут, на ўскраіне гарадка, маюць чэсць пражываць мая дваюрадная цётачка Галіна Віктараўна Касьянік, народжаная Ласоўская, і яе муж Мікалай Антонавіч Касьянік.

Не бачыліся мы многа гадоў, змайстраваны быў стол з цудоўнай дамашняй паляндвіцай, выпіта было па чарцы-другой, і нават дзядзька Коля, пачухаўшы грудзі над стымулятарам сэрца, ушытым яму пад скуру цудоунымі ўмельцамі-хірургамі ў мінскай клініцы, хапіў, расчулены, чарачку.

А потым мне захацелася курыць, і я выйшаў на двор.

Удалечыні над Грушаўкай неба пачало цямнець, і неяк адразу заслала яго мутнаватая навальнічная пялёнка.

— А што гэта там у Грушаўцы за “памураваны домік”? — спытаў я ў дзядзькі Колі, так і не прызнаўшыся, што да прыезду да іх ужо пабываў у былым маёнтку.

— Памураваны домік?— перапытаў Мікалай Віктаравіч, пенсіянер-землеўпарадчык з саракагадовым прафесіянальным стажам у савецкі час, а ў мінулым капрал 2-га ўланскага палка польскай арміі. I тут жа паведаміў аб укладышы да вучэбніка гісторыі — Тадэвуш Рэйтан, уладар Грушаўкі, быў важным дэпутацкім чынам у сейме. I калі ў васемнаццатым веку сталі дзяліць Польшчу, ён павінен быў падпісаць дакументацыю аб падзеле. Але не падпарадкоўваўся ні каралю, ні чужым генералам. Адмовіўся падпісаць. Яго пасадзілі пад арышт, пакуль не падпіша. А ён папрасіў шклянку вады. I калі прынеслі — стукнуў шклянкай аб сцяну і асколкам разрэзаў сабе жывот і грудзі. Аж да сэрца! — ён тыкнуў пальцам у маленькі, цвёрды, абцягнуты старэчай скурай кружок стымулятара і паморшчыўся. — Зрэзаў сябе, але не падпісаў! Вось такі горды паляк быў. Ці беларус. Хто яго ведае, усе мы тут перамяшаліся. Пахавалі яго тут. І звярнуў погляд у бок Грушаўкі. Я так сама паглядзеў туды. Тайна была разгадана на здзіўленне проста.

Навальніца не пайшла на Ляхавічы, а адкацілася назад, і над грушаўскім лесам пачаў праступаць ледзь заўважаны спярша паўкруг вясёлкі. I падобная была гэтая вясёлка на памінальную, прывідную якуюсьці арку над аднымі з апошніх і разбураных могілак Рэчы Паспалітай — раз-вітальным трагічным акор­дам гісторыі некалі вялікай дзяржавы.

Летнім ранкам тысяча дзевяцьсот сорак восьмага года аўтара гэтых радкоў, ва ўзросце пяці без невялічкага гадкоў, у касцёле вёскі Мядзведзічы, што пад Ляхавічамі, мясцовы ксёндз прычашчаў да веры рымска-каталіцкай.

Здзяйсняўся гэты акт у найстражэйшым сакрэце ад бацькоў неафіта, у прыходны гросбух храма мяне не заносілі, а адзінай фармальнасцю, якая была выканана, з’явілася выкладванне служыцелю культа эннай сумы “на лапу”. Хроснымі пры амаль злачынным у тыя гады таінстве былі мая дваюрадная цётачка Софія-Ідалія Ласоўская, у замужжы Чарняк, сялянка з хутара паблізу Зубелевіч, і муж яе сястры, павячэраўшы у якога мы і накіраваліся цяпер да Софіі Віктараўны. Нельга было, апынуўшыся ў Ляхавічах, не наведаць старую, балазе жыла яна недалёка ад вуліцы Южакова.

—Як твае літаратурныя справы? — спытаў былы ўланскі капрал, калі мы выйшлі за веснічкі.

— Рухаюцца, — коратка адказаў я, а потым не утрымаўся і пачаў жаліцца ў камізэльку спадарожніку.

Вырысоўвалася нядаўна адна цікавая і практычна неасвоеная тэма ні гісторыкамі, ні літаратарамі — аб даваенных рэпрэсіях у адносінах насельніцтва Заходняй Беларусі. Прычым выйшаў на яе выпадкова. Сядзеў два месяцы ў камандзіроўцы ў Асіповічах, будаваў новы корпус БелАўтаМАЗа. I вось у размове з брыгадзірам прамільгнула, што яго маці была ў саракавым годзе саслана з-пад Пінска ў казахскія стэпы. Чуючы гэта, прараб устаўляе, што яго ўся радня па бацькоўскай лініі вывезена з нарачанскіх краёў на Алтай, амаль усе там паўміралі, а новае пакаленне лічыць Алтай сваей радзімай, выпісваючы, аднак, беларускія газеты. Натуральна, я папрасіў гэтых рабят забяспечыць мяне для пачатку хоць бы элементарнымі зыходнымі данымі. Справа, бясспрэчна, святая. I рабяты згадзіліся. Брыгадзір на выхадныя коціць да маці ў Магілёў здабываць інфармацыю, а прараб строчыць на Алтай да застаўшайся яшчэ ў жывых цётачкі. I вось вынік: казахская ссыльная адказвае літаральна наступнае: “Папрасі прабачэння, сынок, у чалавека, але нічога для напісання я яму расказваць не буду. Дзеля цябе. Ці мала яшчэ што ў жыцці можа перевярнуцца, мне дык усё роўна, я сваё аджыла, а вось табе яшчэ жыць ды жыць.” І прарабава цётка адказала прыкладна ў тым жа духу. Што, маўляў, усё гэта парасло кавыльнай травой, моладзь лічыць сябе карэннымі алтайцамі, а асабіста яна ўжо прывыкла і не хоча развярэджваць старыя раны. Так, дзядзька Коля, куфэрачак гэты і не адкрыўся. І яшчэ адна дэталь. Будаўнікоў было там, у Асіповічах, пятнаццаць душ разам з вашым пакорным слугой. I вось у дваіх так званых “заходнікаў” сем’і аказаліся рэпрэсіраваны. Колькі гэта? Hi многа ні мала — трынаццаць ці тры дзесятых працэнта ад агульнай колькасці.

—Болей, — крыху падумаўшы, сказаў дзядзька Коля.

Іменна трынаццаць і тры, праверана з алоўкам у руках.

—Я не аб тым. Ты памыліўся ў другім. У вас, прысутных, родзічы былі рэпрэсіраваны не ў дваіх, а ў траіх.

—Я ж сказаў — у дваіх.

– Трэці — гэта ты! Твая дваюрадная цётачка, твая хросная, куды мы зараз ідзём, — і яна амаль пяць гадоў у Сібіры пракукарэкала. Я збянтэжана глянуў на яго. Сказанае было нечаканым і на жарт не было падобным.

– I нават той ксёндз, што хрысціў цябе, Вацлаў Піанткоўскі, — не даўшы мне аддыхацца, працягваў экс-толнеж, — і ён шэсць гадоў быў у ссылцы. Накшталт, у Сярэдняй Азіі. У Самаркандзе, кажуць, шапкі барановыя шыў.

Раптам ён спыніўся і глыбока ўздыхнуў.

— Ведаеш што, ідзі ты адзін. Нешта сэрца ёкаць стала. Ідзі, вам з ёю будзе аб чым пагаварыць. Ты яе распытай добра, ёй таіць няма чаго, пра многае раскажа. К таму ж яна як архіварыус: усе свае старыя ссыльныя дакументы зберагла — пропускі там розныя, даведкі, пашпарты. А я вам толькі перашкаджаць буду. Ідзі…

Я не стаў затрымліваць дзядзьку Колю. І вось васьмідзесяцігадовы чалавек з маладзецкім уланскім норавам — такія, агаліўшы клінкі, імчаліся стрымгалоў восенню трыццаць дзевятага на нямецкія танкі, высякаючы навостранай сталлю іскры з броні вежаў і тут жа гінучы пад танкамі — і вечна юнай душой, тленную аснову якой падтрымліваў цяпер электронны стымулятар, пакінуў мяне перад невялікім пакрытым абамшэлай ужо гонтай, домікам на невялічкай і пыльнай беларускай вулачцы, названай імем вялікага рускага мысліцеля Ламаносава. Пайшоў, знячэўку давёўшы за мой лік жыццёва-статыстычную цыфру рэпрэсіраваных “заходнікаў” з трынаццаці і трох дзесятых працэнта да дваццаці.

Я праводзіў яго поглядам, пакуль ён не схаваўся за вуглом, і адчыніў веснічкі, якія вялі ў цесны дворык.

Я адчыніў дзверы ў хату і аклікнуў гаспадыню. I праз некалькі хвілін, пасля шчырых пацалункаў, распытаў аб здароўі ўсёй радні паімённа — звычайнага, увогуле, рытуалу — мы ўладкаваліся за кухонным столікам насупраць чыста пабеленай рускай печы…

Заўсёды катэгарычная ў меркаваннях, хросная лаяла ўсе нашы ўрады запар, не літасціла эпітэтамі таксама і царскі, і дзеячоў польскай санацыі. Не верыла яна і ў Бога, якім прадстае ён у царкоўных канонах — па нашаму вобразу і падабенству, а шанавала, верагодна, штосьці накшталт мыслячай Матэрыі. Знаў я, што пасля выхаду на калгасную пенсію стала цётачка запойнай кніжніцай, не прапускала ніводнай навінкі ў мясцовым кніжным магазіне.

Абгаварыўшы многія гістарычныя факты, я, без мудрагельства, перайшоў на тэму Грушаўкі, спадзеючыся даведацца і аб апошнім нашчадку рода Рэйтана.

— Яе звалі Аліна, — сказала цётачка, — пані Аліна Рэйтан. Вось каго шкада дык шкада. Якая мілая была бабулька, якая адукаваная, колькі зрабіла яна для асветы дзяцей! А вяртаючыся ў сорак пятым з Сібіры, куды была выгнана перад вайною, памерла па дарозе. На самым пад’ездзе да Смаленска, як расказвалі. А я вось дажыла і жыву, хоць вывозілі нас у адным эшалоне. Станавілася я на калені ля парога бацькоўскага хутара перад вывазам, малілася аб вяртанні і — вярнулася…

У прыцемку бледны твар цёткі быў бледны якойсьці асаблівай філасофскай умудрана-спелай жыццёвай бледнасцю, мне нават стала неяк не па сабе, я хутка ўстаў і ўключыў святло. Умомант свет за акном патух, і мы з ёю апынуліся ва ўтульным электрычным вакууме абагрэтага чалавекам жылля.

— Як — у адным эшалоне? — Асцярожна, помнячы сумны асіпавіцкі вопыт, пачаў я. — Вас што — таксама куды-небудзь высылалі?

— Было, Мішка, было, — усміхнулася яна, пераходзячы на даверлівае “Мішка”, як увесь час называла мяне ў дзяцінсгве, — і я ішла па наезджанай вякамі польскай дарожцы. Але тыя, пры цары, рэвалюцыянеры хоць па заслугах, а я — ні за што.

А папаліся мы па даносе. Мой тата, твой дваюрадны дзядулька Віктар, быў дэпутатам гміны. Гміна—гэта польскі сельсавет. Вось гэта, Мішка, сельсаветы. “Наш аб’ядноўваў чатырнаццаць вёсак, а сядзела ў апараце ўсяго чатыры работнікі! А тата быў штатным намеснікам старшыні. Паважалі яго людзі… I вось адзін кантрабандыст, якога польскія ўлады арыштавалі і засадзілі ў турму, ужо потым, пры Саветах, стаў выдаваць сябе за змагара і пасварыўся з татам, а каб адпомсціць яму, напісаў у органы нейкую гадасць пра тату. Мы ўжо ў Сібіры дагадаліся, што гэта ён пісаў, больш некаму было. — Яна страпянулася, і бледныя ўпалыя шчокі абліў кіпень гневу. — I, ведаеш, як расказвалі, перабег ён потым да немцаў, а пасля вайны перабраўся ў Амерыку… I вось іду я гадоў 15 назад з поля (тады я ў дапаможнай гаспадарцы кансервавага камбіната працавала), іду, змучаная, з матыкай у руках і бачу: ён стаіць каля таксі і ўжо ад’язджаць збіраецца. Стары стаў, але пазнала я яго адразу. Ох, як злосць ускіпела, розум замутнеў, сціснула я матыку, а тут ён у машыну садзіцца і ад’язджае. Я з матыкай туды, забіла б яго, ды ўсё тут закалыхалася перад вачыма, і я страціла прытомнасць… Ачулася, людзі вакол, а ні яго, ні машыны ўжо няма. Спярша падумала, што сон гэта ўсё быў, ды не: аказалася, сказалі людзі, што правільна, амерыканскі грамадзянін прыязджаў на былую радзіму. Вось так бывае, Мішка… А дзядулька Віктар даўно ў магіле тут ляжыць і не ведае, што той мярзотнік усё яшчэ па зямлі ходзіць. 3-за яго мог дзядулька і раней у магілу сыйсці, ды не лёс быў. Узялі ж нас ноччу з дваццагага на дваццаць першае чэрвеня сорак першага года. I калі павезлі ў эшалоне, то тату ў Баранавічах узялі з вагона па прычыне, што хлеб грузіць трэба, яго і яшчэ дзевяноста мужчынаў. Ды не хлеб паслалі грузіць, а павезлі ў Баранавіцкую турму і рыхтавалі ўжо да расстрэлу. Але тут — вайна, і адразу турму разбамбілі. Так дзядуля прама дадому і прыйшоў у той жа дзень. Вярнуўся, значыць, а нас з мамай — на Усход. Сястру Галю не ўзялі, яна ўжо замужам за Колем Касьянікам была, пад другім значыць прозвішчам і членам сям’і не лічылася.

Я дастаў блакнот і ручку і з відавочным намёкам па лажыў іх на стол перад сабою.

—Запісваць будзеш? — спакойна запыталася цётачка.

—Угу, — са сваяцкім панібрацтвам “угукнуў” я, усім відам сваім паказваючы, што справа сама сабой зразумелая.

—Ну што ж, запісвай, адразу згадзілася яна. — Няхай ведаюць.

Але я не запісваў. Я слухаў, толькі зрэдку пазначаў самае важнае ў блакноце. Запісвала мая памяць.

Міхась КРУЛЬ

Круль, М. Тайна памураванага доміка / Міхась Круль // Ляхавіцкі веснік. – 1998. – №№ 47- 49.

Першы падзел Рэчы Паспалітай. Скарыстаць слабасць Рэчы Паспалітай першай вырашыла Аўстрыя, захапіўшы яшчэ ў 1769 і 1770 гг. частку Паўднёвай Польшчы. Прусія таксама пад умовай “санітарнага кардону” ў 1770 г. акупавала частку Паўночнай Польшчы так званых “Прусаў Каралеўскіх” і актыўна штурхала Расійскую імперыю да падзелу Рэчы Паспалітай. Кацярына II спачатку, не жадаючы дзяліцца з кім-небудзь яшчэ фактычным панаваннем ва ўсёй дзяржаве, вымушана была саступіць.

Перагаворы паміж Аўстрыяй, Прусіяй і Расіяй, якія ішлі на працягу 1771 г., завяршыліся ў Пецярбургу падпісаннем 5 жніўня 1772 г. трохбаковага пагаднення. У ім былі вызначаны памеры тэрытарыяльных набыткаў. Расія заняла паўночна-ўсходнюю Беларусь з Полацкам, Віцебскам, Мсціславам і частку Інфлянтаў плошчаю ў 92 тыс. км² з 1 млн 300 тыс. насельніцтва. Прусія атрымала тэрыторыю з гарадамі Холмам, Мальбаркам, Вармію, частку Куяў і Вялікапольшчы – разам 36 тыс. км² з 580 тыс. насельніцтва. Аўстрыя набыла польска-ўкраінскія землі на поўдзень ад верхняй Віслы, ІІадолію, частку Валыні з гарадамі Тарнопаль, Пярэмышль і Львоў – усяго 83 тыс. км² з 2 млн 650 тыс. насельніцтва.

Агульным матывам падзелу ў трактатах з’явіліся анархія ў Рэчы Паспалітай, што пагражала спакою суседзяў, і неабходнасць захавання такой формы дзяржаўнасці і кіравання, якая б задавальняла падзельшчыкаў. Пасля ратыфікацыі трактатаў у Вене, Берліне і Пецярбургу былі выпушчаны спецыяльныя памфлеты. Яны павінны былі гістарычна “абгрунтаваць” правамоцнасць захопу ў Рэчы Паспалітай яе зямель.

Для надання “законнасці” сваім дзеянням і пад пагрозай ужыць сілу і выставіць яшчэ больш жорсткія прэтэнзіі тры дзяржавы запатрабавалі склікання надзвычайнага сейма, які павінен быў ухваліць падзел. Станіслаў Аўгуст у пачатку 1773 г. звярнуўся да некаторых еўрапейскіх манархаў і папы рымскага з просьбай выступіць у абарону Рэчы Паспалітай. Але дарэмна. Ніхто не хацеў звязвацца з аб’яднанай сілай Расіі, Прусіі і Аўстрыі.

Надзвычайны сейм павінен быў пачаць работу 19 красавіка 1773 г. у Варшаве. Паслы на яго ад беларуска-літоўскіх зямель абіраліся на павятовых сейміках 22 сакавіка. У большасці пасольскіх інструкцый утрымлівалася пажаданне не пагаджацца на адлучэнне ад Рэчы Паспалітай яе тэрыторый. Але многія паслы на гэты сейм былі абраны ў сітуацыі непрыкрытага ціску з боку акупацыйнага расійскага войска, подкупу і шантажу з боку пасланнікаў Расіі, Прусіі і Аўстрыі.

Па запланаванаму ў Пецярбургу сцэнарыю перад пачаткам работы сейма павінна была ўтварыцца канфедэрацыя з ліку лаяльных да падзелу паслоў і сенатараў на чале з кухмістрам каронным А. Панінскім. Гэта давала магчымасць прымаць рашэнні на сейме ў выпадку далучэння яго да канфедэрацыі большасцю галасоў. Так, магчыма, першы раз у гісторыі свайго існавання права “liberum veto” магло адыграць станоўчую ролю ў жыцці дзяржавы. Але праз сеймавую канфедэрацыю, якая і ўтварылася 16 красавіка, яго дзеянне было заблакіравана.

Расійскі пасол Штакельберг, прускі пасол Бенуа і аўстрыйскі пасол Рэвітцкі былі ўпэўнены ў поспеху. Але ў дзень адкрыцця з рашучым пратэстам супраць абрання маршалкам сейма А.Панінскага як непрыкрытага расійскага агента выступіла невялікая група паслоў. На чале яе былі паслы ад Наваградскага ваяводства Тадэвуш Рэйтан і Самуэль Корсак, ад Менскага – Станіслаў Багушэвіч. Знешне іх пратэст насіў фармальны характар. Яны пратэставалі супраць спробы пераўтварыць сейм у канфедэрацкі, хаця пра гэта нічога не гаварылася ў перадсеймавых каралеўскіх універсалах, накіраваных на павятовыя пасольскія сеймікі. Па закону гэты сейм павінен быў праводзіцца ў Беларусі, у Гародні (з 1673 г. кожны трэці сейм Рэчы Паспалітай павінен быў праводзіцца там), а не ў Варшаве. На самай жа справе кожны з прысутных, а асабліва паслы трох дзяржаў разумелі: справа ідзе аб зрыве сейма і недапушчэнні зацвярджэння падзелу.

Т.Рэйтан і яго двое сяброў 38 гадзін не пакідалі залу пасяджэнняў, каб не дапусціць абрання А.Панінскага, не паддаючыся ні на пагрозы, ні на подкуп. Але пасля таго, як 21 красавіка кароль Станіслаў Аўгуст, а разам з ім і астатнія паслы далучыліся да канфедэрацыі, яны вымушаны былі спыніць супраціўленне, аднак удзелу ў працы сейма не бралі.

Пасля гэтага работа сейма пайшла амаль без перашкод. Каб пазбегнуць небяспекі ўзбуджэння дэбатаў на Сейме, Штакельберг і Панінскі, абраны ўсё ж маршалкам, звярнуліся да ўжо апрабаванага метаду – прызначэння “дэлегацыі” для выпрацоўкі дагавораў з Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй. У яе склад увайшлі ў асноўным прыхільнікі Расіі. 29 верасня 1773 г. “дэлегацыя” падпісала трактаты, тым самым адмовіўшыся ад насільна адабраных зямель, пасля чаго на наступны дзень, 30 верасня, іх зацвердзіў кароль і прыняў сейм.

Такім чынам, была выканана галоўная задача, дзеля якой і склікаўся сейм у 1773 г. Але другая задача – выпрацоўка мерапрыемстваў, якія б маглі “супакоіць” Рэч Паспалітую, засталася нявыкананай. У сувязі з неабходнасцю падрыхтоўкі і прыняцця некаторых праектаў рэформаў дзяржаўнага ладу і іншых рашэнняў сейм некалькі разоў працягваў сваю работу.

Сеймавая “дэлегацыя” працавала далей пад наглядам Штакельберга. Яна павінна была ў першую чаргу распрацаваць такую форму кіравання дзяржавай, якая б адпавядала інтарэсам Расійскай імперыі і гарантавала б падпарадкаванасць Рэчы Паспалітай.

“Дэлегацыя” пацвердзіла і дапоўніла “кардынальныя правы” 1768 г. Аднак тыя іх артыкулы, якія тычыліся дысідэнтаў, былі зменены ў бок абмежавання. У прыватнасці, дысідэнты зноў былі пазбаўлены права атрымліваць сенатарскія і міністэрскія пасады. На сеймах у якасці паслоў дазвалялася быць толькі тром дысідэнтам: двум ад Польшчы і аднаму з ВКЛ.

Расійскай імперыі і польска-літвінскаму магнацтву было выгадным устанаўленне ў Рэчы Паспалітай такога ладу, які б да пэўнай ступені звязваў караля і рабіў залежным яго як ад Кацярыны II, так і ад феадальнай алігархіі. Антыкаралеўская апазіцыя і расійскі пасол патрабавалі ўтварэння пры каралю Пастаяннай Рады, якая б выконвала функцыі цэнтральнай выканаўчай улады. У сакавіку 1775 г. у выніку працяглага абмеркавання было прынята рашэнне аб утварэнні Пастаяннай Рады. Яна павінна была складацца з 18 сенатараў і 18 паслоў, якіх выбіралі на два гады, з падзелам на пяць дэпартаментаў: замежных спраў, паліцыі, вайсковага, справядлівасці і скарбу. На чале дэпартаментаў павінны былі стаяць адпаведныя міністры. Старшынёй Рады прызнаваўся кароль. Пры гэтым яго паўнамоцтвы, напрыклад, у прызначэнні на вызначаныя пасады абмяжоўваліся: кароль мог выбіраць аднаго з трох прапанаваных кандыдатаў.

Рада была адказнаю перад сеймам і трымала справаздачу перад ім праз кожныя два гады. Нягледзячы на першапачатковыя планы яе праекціроўшчыкаў і дзякуючы старанням Станіслава Аўгуста, Пастаянная Рада паступова станавілася дзейсным органам выканаўчай улады. Тым не менш яе востра крытыкавалі праціўнікі караля за праявы “манаршага абсалютызму”, а для патрыётаў Рада была сімвалам расійскага ўціску – “пастаяннай здрадай”.

Адной з самых важных спраў падзельнага сейма, як паказаў час, стала заснаванне ў межах дзяржаўных рэформаў Рэчы Паспалітай Адукацыйнай камісіі. Яна была ўтворана па прапанове падканцлера ВКЛ І.Храптовіча і са згоды паслоў 14 кастрычніка 1773 г.

У адрозненне ад іншых камісій, напрыклад вайсковай ці скарбовай, Адукацыйная камісія ў далейшым дзейнічала аўтаномна і не падпарадкоўвалася Пастаяннай Радзе, а толькі каралю. Яна павінна была складацца з васьмі асоб, абіраемых на шэсць гадоў. Адукацыйная камісія стала ў будучым, па-сутнасці, першым міністэрствам асветы ў Еўропе. Пад яе кіраўніцтвам у далейшым адбылася рэформа сярэдняй і вышэйшай адукацыі ў духу ідэй асветніцтва.

Першы падзел Рэчы Паспалітай // Гісторыя Беларусі: у 6 т. Т. 3. Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII-XVIIIстст.). – Мінск: Экаперспектыва, 2007. – С. 227-229.

Тапчыце мяне – не тапчыце Радзіму

Да 260-годдзя нараджэння Тадэвуша Рэйтана

Яшчэ сучаснікі лічылі Рэйтана нацыянальным героем. Чатырохгадовы сейм 1788—92 г.г. аб’явіў яго “вартым нацыянальнай жалобы”, а яго ўчынкі — “узорам для пераймання”.

Гарачы патрыёт сваей Радзімы, ён марыў аб яе велічы і працвітанні. Але так і застаўся незразумелым многімі сучаснікамі забытым — нашчадкамі. Яго гордае імя не ўпісана ў старонкі падручнікаў, хаця мае на гэта поўнае права. Таму і адкрываем яго для сябе значна пазней, чым яно таго заслугоўвае.

Нямногія падрабязнасці жыцця героя вядомы нам сёння. Тадэвуш Рэйтан нарадзіўся ў 1712 годзе ў радавым маёнтку Грушаўка, што ў пяці кіламетрах ад Ляхавіч. Яго маці, Тарэса Вагадковіч, сястра уніяцкага мітрапаліта Рэчы Паспалітай Фаліцыяна Вагадковіча, ахрысціла, сына 20 жніўня 1712 г. у Ляхавічах.

Вучыўся будучы палітычны дзеяч у піарскай школе і Калегіуме Нобіліум у Варшаве. Служыў у арміі. Па некаторых крыніцах, з’яўляўся ўдзельнікам Барскай канфедэрацыі.

230 гадоў таму ў 1772 г. у адзін жнівеньскі дзень манархі трох дзяржаў — Расіі, Аўстрыі і Прусіі — скарысталі ўнутраную міжусобіцу і аслабленне Рэчы Паспалітай і дамовіліся аб першым раздзеле яе тэрыторыі паміж сабой. 18 верасня таго ж года гэтыя дзяржавы давялі да ведама ўлад беларуска-польскай дзяржавы аб ужо меўшым факце падзелу яе тэрыторыі і патрабавалі склікання надзвычайнага сейма, каб фармальна, пацвердзіць “законнасць” сваіх захопніцкіх дзеянняў, заснаваных быццам бы на “гісторыі і праве”.

22 сакавіка 1773 года ад Навагрудскага павета (які разам са Слонімскім і Ваўкавыскім уваходзіў у склад Навагрудскага ваяводства) на сейм былі пасланы Тадэвуш Рэйтан і Самуэль Корсак. Яны павінны былі перашкодзіць рабоце сейма, пакуль спецыяльныя прадстаўнікі не будуць абраны і накіраваны ў іншыя еўрапейскія краіны з мэтай атрымаць рэальныя гарантыі тэрытарыяльнай цэласнасці Рэчы Паспалітай.

На першым жа пасяджэнні сейма навагрудскія паслы адкрыта выступілі супраць раздзела дзяржавы. Яны прасілі іншых паслоў не дапусціць абрання Адама Панінскага, прадажнага важака прарасійскай канфедэрацыі, сеймавым маршалкам і тым самым, па сутнасці, сарваць сейм. На адным з пасяджэнняў Тадэвуш Рэйтан, вымушаючы паслоў вынесці такое рашэнне і не выпускаючы іх з залы пасяджэння, лёг крыжам перад выхадам і моцна ўсклікнуў: “Тапчыце мяне — не тапчыце Радзіму”. Але толькі невялікая частка са 111 прысутных падтрымала навагрудскіх паслоў.

Пасля таго, як іншыя пакінулі зал пасяджэнняў Т. Рэйтан, С. Корсак і С. Багушэвіч 36 гадзін не выходзілі з яго, не даючы згодніцкі настроеным паслам адкрыць сесію сейма. Гэта самаадданая барацьба працягвалася да той пары, пакуль кароль Станіслаў Аўгуст пад пагрозай расійскага пасла ўвесці свае войскі ў Варшаву і разрабаваць горад быў вымушаны, як і большасць паслоў, далучыцца да прарасійскай канфедэрацыі. Пасля гэтага Рэйтан і яго аднадумцы, знясіленыя няроўнай барацьбой і ўсеагульнай здрадай, вымушаны былі пакінуць залу пасяджэнняў.

Навагрудскія паслы падрыхтавалі пісьмовыя маніфесты (ад 21 і 23 красавіка 1773 г.), у якіх пратэставалі супраць ганебнага згодніцтва, канстатавалі нелегітымнасць канфедэрацыі і трактатаў аб раздзеле Рэчы Паспалітай. Але гарадскі суд Варшавы не захацеў прыняць іх пратэсты нават для рэгістрацыі.

У хуткім часе Расія, Прусія і Аўстрыя афіцыйна ажыццявілі раздзел суверэннай дзяржавы Рэчы Паспалітай. Няроўная барацьба вычарпала сілы Т. Рэйтана. Ён цяжка і невылечна захварэў, праводзячы апошнія гады жыцця ў сваім радавым маёнтку — Грушаўцы, дзе памёр 8 жніўня 1780 г. Ён па-кончыў жыццё самагубствам і па гэтай прычыне не мог быць пахаваны на могілках. Магіла Тадэвуша Рэйтана не знойдзена да гэтага часу.

Звычайная біяграфія героя: забытае дзяцінства і юнацтва, ранняя мудрасць, самаадданы подзвіг, ганьбаванне, нешчаслівае існаванне і смерць… Але ёсць памяць — а ў ёй бессмяроцце! Тадэвушу Рэйтану прысвечаны шматлікія мастацкія творы, у тым ліку карціна Я. Мацейкі. Яго імя ўвекавечана ў назве чыгуначнай станцыі на лініі Ганцавічы-Ляхавічы, якая знаходзіцца непадалёк ад яго роднай Грушаўкі. У сярэдзіне 19 ст. у Грушаўцы быў устаноўлены бюст Рэйтана (цяпер ён захоўваецца ў Нацыянальным музеі ў Кракаве), а ў 1993 годзе побач з часоўняй-усыпальніцай — мемарыяльны знак.

Святлана і Ігар ПРАКОФ’ЕВЫ

Пракоф’ева, С. Тапчыце мяне – не тапчыце радзіму / Святлана Пракоф’ева, Ігар Пракоф’еў // Ляхавіцкі веснік. – 2002. – 13 лістапада. – С. 3.

Створана таварыства

“Тадэвуш Рэйтан”

Больш за два стагоддзі таму Тадэвуш Рэйтан, пасол ад Наваградскага ваяводства на варшаўскі сейм 1795 года, рашуча пратэставаў супраць трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай і тым сваім чынам заслужыў пашану беларусаў і палякаў. Імя нашага земляка праславілі паэт Адам Міцкевіч, мастак Ян Матэйка. Ды ўсё ж яно доўгі час замоўчвалася. З пэўных мэт было засакрэчана месца пахавання нацыянальнага героя, бо Тадэвуш Рэйтан як самагубца не быў пахаваны на могілках. Распавядаюць, што ягоныя астанкі з лёхаў ляхавіцкага касцёла перазахавалі, пасля іх даследавала спецыяльная камісія. Падчас другой сусветнай вайны труна з верагоднымі астанкамі Тадэвуша Рэйтана знікла.

Звесткі пра жыццёвы шлях славутага земляка збірае ляхавіцкі краязнаўца, цясляр Міхась Турыянскі, які ўжо агаласіў вынікі сваіх росшукаў і даследаванняў у мясцовай газеце і ў часопісе “Мастацтва”. Дзеля далейшага даследавання гісторыі роднага раёна, прапаганды ведаў пра знакамітых людзей краю ён стварыў гістарычнае таварыства “Тадэвуш Рэйтан”. Да 255-годдзя славутага земляка сябры таварыства падрыхтавалі свой першы фэст.

24 жніўня ў маляўнічым урочышчы непадалёк ад вёскі Грушаўка і былой сядзібы Рэйтанаў сабраліся ляхавіцкія энтузіясты з сем’ямі, госці, жыхары навакольных вёсак. Сябры таварыства прывезлі сюды выставу — паказаць людзям вынікі сваіх шматгадовых пошукаў: даўнія малюнкі, фотаздымкі Грушаўскіх сядзібы і палаца, капліцы-пахавальні, посуд, часткі рыцарскага рыштунку, вырабаў даўніх ляхавіцкіх рамеснікаў, партрэт Тадэвуша Рэйтана, намаляваны мастачкай-аматаркай Наталляй Турыянскай.

Фэст пачаўся на дзядзінцы капліцы, у якой калісь захоўваліся знойдзеныя ў безыменнай магіле чалавечыя косці, ідэнтыфікаваныя даваеннымі польскімі гісторыкамі як астанкі Тадэвуша Рэйтана. Пяць гадоў таму тут быў пастаўлены камень-валун з мемарыяльным знакам дзеля ўшанавання памяці славутага сына Наваградскай зямлі. Пра ягонае жыццё і грамадзянскі подзвіг, пра неабходнасць аднавіць капліцу, сядзібу Рэйтанаў, пра намер стварыць у палацы, цяпер напаўразбураным, культурны асяродак гаварыў прысутным Міхась Турыянскі. На ўрачыстасці выступіў рэдактар-складальнік кнігі “Памяць. Ляхавіцкі раён”, кандыдат гістарычных навук Віталь Скалабан, які перадаў таварыству кнігу ўспамінаў польскага гісторыка Кіневіча, пляменніка апошняга з Рэйтанаў, а таксама копіі дакументаў пра ўладароў Грушаўкі. Настаўнік Крывошынскай школы Леанід Чаранкевіч, таксама вядомы ў Ляхавіцкім раёне краязнаўца, шчыра вітаў сяброў таварыства — энтузіястаў захавання спадчыны, а да землякоў Рэйтана звярнуўся з просьбай актыўна дапамагаць аднаўляць будынкі сядзібы і парк.

Менавіта з такой мэтай — зацікавіць мясцовых жыхароў лёсам Грушаўскай сядзібы — і ладзілі фэст ляхавіцкія энтузіясты. Бо, як сказаў Міхась Турыянскі, можна ўжо цяпер шмат што аднавіць, але і адрэстаўраванае зноў панішчаць.

На фэсце гучала і музыка, і песні, чыталіся вершы. Я быў падумаў, што сюды спецыяльна прывезлі вучняў ляхавіцкай музычнай школы. Але выявілася, што ігралі ды спявалі дзеці сяброў таварыства “Тадэвуш Рэйтан”.

Здзіслаў Сіцька

Сіцька, З. Створана таварыства “Тадэвуш Рэйтан” / Здзіслаў Сіцька // Культура. – 1997. – 26 верасня.

Таямніца патапавіцкіх валуноў

У вёсцы Патапавічы Ляхавіцкага раёна стаяць некалькі валуноў з высечанымі на іх каталіцкімі і праваслаўнымі крыжамі. Вядомы беларускі археолог Міхась Чарняўскі, даследуючы іх, выявіў і выбітыя на некаторых лічбы – 1683. Так, верагодна, маглі пазначыць нейкую важную дату. Але на той час на абшары цяперашняга Ляхавікага раёна не назіралася ніякіх надзвычайных здарэнняў. Вось толькі ў той 1683 год адбылася адна з самых значных бітваў у гісторыі Еўропы. Тады пад Венай аб’яднаныя войскі Аўстрыйскай імперыі, Прусіі ды Рэчы Паспалітай на чале з каралём Янам Сабескім (1629-1696) разбілі турэцкую армію, што ўзяла было ў аблогу аўстрыйскую сталіцу. Такім чынам Аўстрыя, а, верагодна, таксама іншыя еўрапейскія краіны былі выратаваныя ад заваявання Асманскай імперыяй.

Але якое дачыненне мае дата той далёкай бітвы да нашага краю? Міхась Чарняўскі ў кнізе “Памяць. Ляхавіцкі раён” выказаў меркаванне, што патапавіцкія валуны сведчаць пра ўдзел у разгроме туркаў пад Венай і беларускіх ваяроў, у тым ліку і жыхароў вёскі Патапавічы. Яны, верагодна, загінулі там, а на іх радзіме былі пастаўлены мемарыяльныя валуны з выявамі крыжа і датай гібелі.

Пацвярджэнне такому меркаванню знайшоў Уладзімір Емяльянчык, беларускі гісторык, даследнік дзеяў паўстання 1794 года пад кіраўніцтвам Андрэя Банавентуры Тадэвуша Касцюшкі. Ён адшукаў у архіве новыя звесткі пра род Рэйтанаў і згадку пра ўдзел у Венскай бітве дзеда вядомага Тадэвуша Рэйтана, нацыянальнага героя Польшчы і Беларусі. (Тадэвуш Рэйтан, як паведамлялася ўжо ў часопісе “Дыялог”, разам са сваімі суграмадзянамі – пасламі ад Навагарадскага і Мінскага ваяводстваў – на сейме 1773 года бараніў незалежнасць Рэчы Паспалітай ад падзелу паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй.). Як бачым, Рэйтаны годна паказалі сябе у гісторыі.

Прапануем нашым чытачам кароткі нарыс Уладзіміра Емяльянчыка пра гэты знакаміты шляхецкі род ды некаторыя мала вядомыя звесткі пра іх родавы маёнтак Грушаўку.

Слова пра ўдзельніка Венскай бітвы

1. Гаспадарскае ўладанне.

Грушаўка, маёнтак Навагрудскага ваяводства, здаўна належала вялікім князям Вялікага Княства Літоўскага. І яны перадавалі яе ў часовае карыстанне то аднаму, то другому дзяржаўнаму мужу, такім чынам узнагароджваючы заслугі таго чалавека перад дзяржавай.

Адным з першых вядомых уладальнікаў маёнтка Грушаўка быў нехта Мікалай Залескі. Паводле попісу войска ВКЛ гэты ўладар Грушаўкі ў 1565 годзе паставіў аднаго каня. Магчыма, вершнікам быў ён сам. А праз два гады, як пазначана ў дзяржаўнай кнізе запісаў Вялікага Княства Літоўскага, так названай Літоўскай метрыцы, Мікалай Залескі на Інфлянцкую вайну з “іменья Грушаўкі выслал слугу Мікалая Станіславовіча”, бо сам, відаць, быў хворы.

У 1567 годзе Мікалай Залескі памёр, а Жыгімонт Аўгуст сваім прывілеем ад 25 жніўня 1567 года, пісаным у Гародні (Гродна), перадаў гаспадарскаму шляхцічу Паўлу Шмукеру “ўладанні свае гаспадарскія Грушаўку… на 20 службаў людзей і 5 пустаўшчызны”. Гэта значыць, што Грушаўка ў другой палове XVI ст. уяўляла сярэдніх памераў гаспадарскае ўладанне.

Пазней Грушаўка яшчэ некалькі разоў пераходзіла да розных людзей. І толькі пад канец XVII стагоддзя гэты маёнтак упершыню згадваецца з прозвішчам Рэйтан.

2. Рыцары роду Рэйтанаў.

Першым вядомым ваяром гэтага знакамітага роду быў Ян Рэйтан. У дзяржаўных дакументах ВКЛ запісана, што “у войску ён быў доўгай службай слаўны”. Ягоная жонка з “дому Бажымоўскіх” нарадзіла яму двух сыноў і дачку Сібілу, што стала прыарэсай у Віленскім жаночым бенедыктынскім кляштары. Род Рэйтанаў прадоўжыў іх сын Марцыян, які пайшоў па бацькавых слядах. Ён быў войскім Лідскім, ротмістрам войска ВКЛ. Першым з Рэйтанаў атрымаў маёнтак Грушаўку на вечнае ўладанне ягоны сын Міхал-Казімір, (дзед нацыянальнага героя Польшчы і Беларусі), які займаў пасаду скарбніка мазырскага і быў харужым гусарскім у войску ВКЛ. Ён ажаніўся з удавою Мазырскага стольніка Вайніловіча – Ганнай-Людвікай з Расудоўскіх. У яе пасагу быў і маёнтак Грушаўка. Міхал-Казімір меў з гэтага шлюбу сына Дамініка, будучага бацьку Тадэвуша Рэйтана. Міхал-Казімір Рэйтан памёр у 1706 годзе ў Слуцку, а пахаваны ў бернардынскім кляштары ў Нясвіжы. Відаць, не толькі праз службу Радзівілам так ушанавалі гэтага гусарскага камандзіра пасля смерці. Была ў ягоным жыцці не адна гераічная старонка…

3. Рэйтан пад Венай.

Перад пагрозай захопу туркамі Аўстрыі імператар Леапольд I прапанаваў Рэчы Паспалітай хаўрус. 1 красавіка 1683 года было падпісана пагадненне пра ўзаемную дапамогу. А ўлетку таго ж году войску Рэчы Паспалітай давялося падмацоўваць пагадненне справай. 15 жніўня яно вырушыла з-пад Кракава і неўзабаве злучылася з аўстрыйскім і прускім войскамі. Над усёй гэтай арміяй саюзнікаў, што налічвала каля 74 тысячаў жаўнераў, кіраўніком прызначылі караля Рэчы Паспалітай Яна Сабескага, добра запазнанага з турэцкай арміяй, прыкладам, у бітве 1675 года пад Львовам.

Дарэчы, у той бітве пад Львовам удзельнічала і кавалерыя ВКЛ на чале з польным (г. зн. баявым) гетманам Міхалам Радзівілам, у якога служыў і Міхал-Казімір Рэйтан. Ён таксама быў у той ударнай групе 1700 гусараў, што была кінута на 10000-ы татарскі кавалерыйскі чамбул. Тады цягам няпоўнай гадзіны гэтая маса татарскай конніцы была разгромлена ўшчэнт. Выбіраючыся пад Вену, Ян Сабескі не мог не запрасіць і гусараў князя Радзівіла. У некаторых даследаваннях слушна сцвярджаецца, што войска ВКЛ не паспела своечасова да месца збору, а таму ў поўным складзе не ўдзельнічала ў Венскай бітве. Аднак, дзед Тадэвуша Рэйтана з сваёй харугвай паспеў…

Турэцкі галоўны ваявода, вялікі візір Кара Мустафа ўжо стаяў каля сценаў Вены з 110-тысячным войскам. Аўстрыйская сталіца баранілася рэшткамі сваіх сіл. Пад сцены Вены туркі падклалі было ўжо міны. На вестку пра дапамогу туркі накіравалі насустрач саюзнікам каля 85 тысячаў жаўнераў, а рэшта заставалася ў аблозе Вены.

Раннім ранкам 12 верасня пасля імшы перад абразом Маці Божай Шаматульскай (яе адслужыў ксёндз айцец Станіслаў Папчынскі, спаведнік караля Яна Сабескага) войскі саюзнікаў з узгоркаў Венскага Лесу рушылі ў атаку на турэцкія пазіцыі. I толькі апоўдні янычары былі выціснутыя з іх умацаванняў. І тады Ян Сабескі кінуў у бой кавалерыю. 20 тысячаў польскіх, аўстрыйскіх, нямецкіх вершнікаў літаральна змялі турэцкую конніцу, і армія вялікага візіра пачала панічна адступаць. 3 усёй саюзніцкай кавалерыі падчас той атакі вылучаліся асаблівым імпэтам гусары Рэчы Паспалітай, якіх было крыху больш за 3000. Яны і захапілі шацёр вялікага візіра. Не зганьбілі сябе і Рэйтанавы вершнікі. Калі меркаваць з колькасці патапавіцкіх мемарыяльных камянёў, то сама менш дзесяць гусараў Рэйтанавай харугвы аддалі сваё жыццё за волю аўстрыйцаў. Ды не толькі. Як некаторыя гісторыкі падаюць вынікі бітвы пад Венай – уся хрысціянская Еўропа ўздыхнула з палёгкай.

4. Вялікая ўрачыстасць у Ляхавіцкім касцёле.

У архіве захавалася метрыка Ляхавіцкага касцёла (сам будынак, на жаль, знішчаны), у якой ёсць запісы пра розныя ўрачыстасці ў сям’і Рэйтанаў. Вельмі цікавым, значным уяўляецца паведамленне пра хрышчэнне Ляхавіцкім пробашчам Пётрам Рэзанам немаўляці Тадэвуша, сына Дамініка Рэйтана, стражніка Навагарадскага, і Тэрэзы з Валадковічаў, сама перш тым, што там пералічаныя прысутныя госці. Вядома, што на падобныя ўрачыстасці не запрашаюць выпадковых людзей. Свайго ўнука трымаў да хросту Леон-Павел Валадковіч, стольнік Мінскага ваяводства. Асістэнтамі былі яго дзеці Марыянна і Станіслаў, а таксама Марцін Ратомскі, дваюрадны брат Тэклі Ратомскай, будучай Касцюшковай, маці Тадэвуша Касцюшкі. (Вынікае, што Марцін Ратомскі быў блізкім чалавекам роду Рэйтанаў.)

Аўтарытэт роду Рэйтанаў пацвярджаюць і метрыкальныя запісы за 1743 год. Тады ў Ляхавіцкім касцёле на хросце Міхала, другога сына Рэйтанаў, прысутнічалі (паводле запісу) ваявода Віленскі Міхал Радзівіл, вядомы з мянушкі Рыбанька, ягоная жонка Францішка, Ежы Сапега, ваявода Мсціслаўскі, Юстына Рдултоўская, жонка Навагарадскага ваяводскага суддзі. Што праўда, Міхал Радзівіл Рыбанька на той час па дзяржаўных справах быў у Любліне, але, відаць, ён даў згоду, каб і яго лічылі ганаровым кумам. Дамінік Рэйтан быў вельмі блізкім яму чалавекам. Верагодна, ён і выхоўваўся разам з Міхалам, бо пасля ў адборнай Радзівілавай міліцыі служыў харужым. На пачатку 20-х гадоў XVIII стагоддзя Дамінік Рэйтан быў афіцыялам (прадстаўніком) Ганны Радзівілавай з роду Сангушкаў.

3 1729 па 1734 год Дамінік знаходзіўся неадлучна пры Міхале Радзівіле Рыбаньку, суправаджаў яго ў паездках па Еўропе, удзельнічаў у 1733 г. у абранні польскага караля і вялікага князя літоўскага, галасуючы за Станіслава Ляшчынскага. А сам Міхал Радзівіл Рыбанька галасаваў за Аўгуста III. Пэўна ж, Радзівіл паступіў хітра: у любым выпадку пры каралі быў бы ён сам або ягоныя блізкія людзі. І сапраўды, праз пару тыдняў Дамінік прысягнуў Аўгусту III разам з Радзівілам.

Рэйтаны працягвалі служыць каралю і Бацькаўшчыне…

Слова пра ўдзельніка Венскай бітвы // Ляхавіцкі веснік. – 1998. – 15 жн. – С. 2, 6.

Главного оппозиционера Речи Посполитой Тадеуша Рейтана спас от смерти король Понятовский

Евросоюз выделит более миллиона евро на восстановление усадьбы рода Рейтанов на Брестчине. При этом о самом знаменитом представителе рода, кумире белорусской шляхты – Тадеуше Рейтане – в Беларуси широко узнали всего несколько лет назад…

Приближенные к радзивиллам

Тадеуш Рейтан – литвин-белорус в пятом колене. Первый его предок появился на наших землях во время войн Речи Посполитой со Швецией в 1620-х. Часть фольварков Рейтанов, полученных за военную службу, находилась на северной границе Великого княжества Литовского, возле Невеля. А вот имение в Грушевке (современный Ляховичский район) род купил после 1693 года.

Самую значимую должность из Рейтанов занял отец Тадеуша – правда, уже в зрелом возрасте. Доминик стал подкоморием новаградским – по-современному, зампредом облисполкома. А еще он с юности занимал место гусарского хорунжего у Михала Казимира Радзивилла «Рыбоньки». Ведь Доминик – друг детства великого гетмана ВКЛ. Со временем в свиту вошла и супруга Рейтана Тереза – дочь минского стольника Лявона Павла Вододковича.

В конце октября 1740-го, спустя год после венчания в минском костеле Девы Марии, у Доминика и Терезы на свет появился первенец Тадеуш. Отец делал на Тадеуша ставку как на главу рода, отдал учиться в иезуитский коллегиум, вел по своим стопам в радзивилловском окружении. Тадеуш с детства дружил с Каролем Станиславом, известным как Пане Коханку, – сыном Михала Казимира. В середине 1760-х он даже провел вместе с ним около года в эмиграции.

Когда в 1769-м умирает отец Тадеуша, именно на него, 29-летнего, падает груз ответственности за большую семью: четверых братьев и трех сестер. Некоторое время он занимается делами в Грушевке. Но в 1772 году грянул первый раздел Речи Посполитой – тайную конвенцию Россия подписала с Пруссией, затем с Австрией.

– Это был пакт Молотова-Риббентропа своего времени, – рассказывает архивист Змитер Юркевич, который совместно с Арт-сообществом имени Тадеуша Рейтана на протяжении пяти лет возвращает в белорусский контекст имя самого знаменитого представителя рода. – Австрия тогда получила украинские земли, Пруссия – польские. России достались белорусские (литвинские) Подвинье и Поднепровье: 92 тысячи квадратных километров с 1,5 миллиона населения и торговыми центрами – Полоцком,  Могилевом,  Мстиславлем, Гомелем. Причем за несколько недель местной шляхте надо было или принести присягу Екатерине II, или, продав свое имущество, выехать.

Противников присоединения хватало и на занятых Россией землях, и на остальной территории Речи Посполитой. Король Станислав Август Понятовский обращался за военной помощью во все дворы Европы. Но поставленного российской императрицей монарха заставили созвать сейм, где планировалось подписать акт раздела страны, согласно которому Россия, Австрия и Пруссия якобы возвращали когда-то принадлежавшие им земли.

Послы топтали рейтана и переступали через него

Состав сейма, заседание которого началось в Варшаве 19 апреля 1773 года, был таким: из 111 послов 87 с территории Польши, 24 – из ВКЛ. Сенсаций не ожидал никто, исход заседания был ясен, большинству шляхты щедро заплатили. А до начала сейма уже был принят акт конфедерации под диктовку Панинского: от литвинских послов его подписали 7 человек, от польских – 76.

Но купленному Екатериной II маршалку поляку Адаму Панинскому несколько дней не удавалось вступить в свои права – все из-за послов с земель ВКЛ Тадеуша Рейтана, Самойлы Корсака и Станислава Богушевича. В первый же день сейма они назвали происходящее насилием над страной, подчеркнув, что место маршалка по очереди должно было остаться за литвином. Они понимали: отменить ничего не удастся, но сейм благодаря такому выступлению не пройдет легитимно.

Рейтан был душой этого акта неповиновения. Выступление сорвало овации галерки в варшавской посольской избе. Но послы от Новаградчины  Рейтан и Корсак действовали строго по инструкции-наказу от сотни выбравшей их местной шляхты, отступать от которой не имели права.

– В дневниках сейма упоминается, что Рейтан говорил на сейме: ради Отечества готов на все – даже пожертвовать жизнью. Один из пунктов инструкции-наказа навогрудских послов запрещал им под страхом смерти позволить отнять от страны територии. Такого пункта нет в других посольских инструкциях. Думаю, самоотверженные Рейтан и Корсак вписали его сами, чтобы отрезать себе путь к предательству и иметь законные основания для сопротивления, – рассказывает о своих архивных поисках Змитер Юркевич.

После выступления все четыре дня, отведенные на выборы маршалка, Панинский не появлялся в сейме. И за это время создал конфедератский суд, который первым же декретом признал Рейтана «врагом государства, лишал его имущества, изгонял из страны»и, как читалось между строк, не противился его физическому устранению. Жизнь Рейтана действительно была под угрозой. Но тут в игру вступил король, который отменил этот документ: Понятовский в душе симпатизировал бесстрашному Тадеушу, готовому пойти до конца против измены Панинского.

Пусть морально Тадеуш оказался в выигрыше, но ряды его соратников редели. Четыре дня и три ночи Рейтан, Корсак и Богушевич не покидали посольской избы, оставаясь без еды и воды. Но польские послы в итоге переметнулись на сторону Панинского. Рейтан кинулся перед ними, разорвал на себе кунтуш, призывая не губить страну: «Убейте меня – не убивайте Отечество!» Но послы под страхом расправы переступали через Рейтана и даже топтали его ногами…

– Это событие запечатлено на знаменитой картине Яна Матейко «Рейтан. Упадок Польши». Правда, ее нельзя считать в полной мере историческим полотном, ведь тот же Панинский в посольской избе тогда не присутствовал, как и некоторые другие личности, что там изображены, – комментирует Юркевич.

Троих послов во главе с Рейтаном, вступивших в конфронтацию, отстранили от участия…

Тадеуш провел в Варшаве еще два года, описывая в дневнике все нарушения закона. Жил шляхтич в столице Речи Посполитой с минимумом средств, не принимая знаки уважения от лучших варшавских дворов. Кстати, у короля Понятовского до второго раздела Речи Посполитой в 1793 году была так и не реализованная идея установить в своем дворце две плиты: белого мрамора – в честь Рейтана и черного – в память о предательстве Панинского.

В 1775-м Тадеуш возвращается в Грушевку. Известно, что приехал он печальным, утомленным…

Самоубийство – миф

В Грушевке Рейтан пять лет живет в мурованке – оборонительном здании с толстыми стенами и зарешеченными окнами. Это единственное строение усадьбы, что сохранилось без перестроек. Причем Тадеуш тогда же упоминается в документах Новаградского воеводства как активный человек – и это повод усомниться в его болезни, о которой нередко писали прежде.

– А история со смертью Рейтана, которую посчитали самоубийством, обросла мифами, которые стали важнее правды, – говорит Змитер Юркевич.

События, по его мнению, можно реконструировать на основе описания жизни Тадеуша и документов. В начале августа 1780 года в Грушевку приезжает русский генерал Иван Михельсон. Он купил имения Рейтанов на тех землях, что утратила Речь Посполитая после первого раздела. Когда Тадеуш увидел генерала на отчей земле, с которым к тому же раскланиваются в светской беседе его братья, он стал прогонять Михельсона. Братья заперли Тадеуша в мурованке. Человек впечатляющей физической силы – как писал русский историк Соловьев, «огромного роста литвин», – он разбил окна, до изнеможения пытался вырвать решетки. А через два дня умер. Как писал биограф и двоюродный внук Рейтана Генрих Жавусский – в полном сознании. Змитер Юркевич нашел письмо племянницы Тадеуша к известному писателю Юзефу Игнацию Крашевскому. Она сообщала: Рейтан до последнего вздоха держал ксендза за руку.

– У Юлиана Немцевича, еще одного биографа литвина-героя, написано: Рейтана похоронили в ляховичском костеле. Самоубийцу не упокоили бы в храме. Однако миф теперь препятствует увековечению его памяти в Ляховичском районе. 1000 подписей собрано за улицу Рейтана, но часть людей высказало мнение, что не хочет жить на улице имени самоубийцы. Но, простите, никому же не страшно жить на улице настоящего самоубийцы Маяковского? – задается вопросом Юркевич.

Уже в XIX веке прах Рейтана, возможно, был вынесен родными из костела на кладбище – тогда костел переделывали в православную церковь …

1930-е годы стали закатом Грушевки Рейтанов. Язэп, последний из рода, двоюродный правнук Тадеуша, владел имением до 1910 года. До 1940-го там жила его жена Алина родом из Гартингов и племянник Генрих Грабовский, который фактически выселил тетку из дома. Самого Грабовского в 1939-м убили местные бандиты, его сына в 1944-м – немцы. Пани Алину местные функционеры посадили на поезд и отправили в ссылку.

Во время войны в усадьбе был дом отдыха немецких офицеров – наверное, это и спасло усадьбу от огня. После войны тут был колхоз, элитная племенная станция. В центральной части деревянного дома – клуб, управа колхоза. А в остальных помещениях до конца 1970-х жили люди. Когда последние жильцы выехали, дом обветшал, а здания усадьбы разбирали на стройматериалы. Но благодаря минским активистам и европейскому гранту, кажется, у нее появился шанс на новую жизнь. Появись там музей – это был бы объект национального масштаба.

– Полученный европейский грант – полностью заслуга местных властей, – делится Змитер Юркевич.

Активисты надеются, что во время работ, которые должны пройти здесь в течение следующих трех лет, в Грушевке не пойдут по пути реконструкции Лошицкой усадьбы, когда заменяли не куски бревен, а собирали усадьбу из нового соснового бруса. Ведь дом Рейтанов из надежной лиственницы – очень крепкий. Такой же, каким остался в истории самый яркий представитель этого рода…

КСТАТИ

В учебники истории Беларуси имя Рейтана попало только пять лет назад

Образ Тадеуша Рейтана вошел в художественные произведения – о нем писал Адам Мицкевич в поэме «Пан Тадеуш», он стал главным героем уже упомянутой картины Яна Матейко «Тадеуш Рейтан на варшавском сейме 1773 года» (в ХХ веке соседи изменили ее название на более патриотичное «Рейтан. Упадок Польши»). На белорусских землях, оказавшихся в составе Российской империи, открытое восхищение Рейтаном не проявлялось. Памятник, который его племянник заказал для Грушевки, после восстания 1863 года разобрали. 26 лет спустя последний Рейтан подарил скульптуру Кракову.

В БССР о Рейтане дважды вспомнил Владимир Короткевич – в 1959-м в поэме «Родина», а несколько лет спустя в романе «Леаніды не вернуцца да зямлі (Нельга забыць)». Но только в 1989-м появляется первая статья о Рейтане в книге «Памяць» о Ляховичском районе. Имя Рейтана появилось в учебниках истории Беларуси в 2012 году.

Интересно, что троюродным братом Тадеуша Рейтана был Тадеуш Костюшко, племянником – географ и филомат Игнат Домейко. Далекими родственниками Рейтана были также композитор Станислав Монюшко, поэт Адам Мицкевич, писатель Героним Друцко-Любецкий, «белорусский Тесла» Якуб Наркевич-Йодко, основатель Красного костела Эдвард Войнилович.

У родителей матери Рейтана был дом в Минске на месте нынешнего Дворца Республики. Улица Юровская, на которой он стоял, в 1919-м была переименована на короткое время в улицу Тадеуша Рейтана. До 1939-го улица и гимназия Рейтана были в Барановичах. Здание это сохранилось.

Трефилов, С. Главного оппозиционера Речи Посполитой Тадеуша Рейтана спас от смерти король Понятовский / Сергей Трефилов // Комсомольская правда. – 2017. – № 230. – 6 декабря. – С. 10 – 11.

Расколіна прайшла праз яго сэрца

20 жніўня 1742 года ў фальварку Грушаўка пад Ляхавічамі нарадзіўся хлопчык. Бацька назваў Яго Тадэвушам — у гонар дзеда, славутага рыцара.

Дзяцінства Тадэвуша прайшло ў фальварку бацькі, небагатага памешчыка. Калі хлопчык навучыўся грамаце, бацька даў яму ключ ад шафы, дзе захоўваліся павучальныя кнігі, якія збірала маці малога Тэрэза з роду Валадковічаў. Раманы былі прачытаны за адно лета.

Часта, адклаўшы кнігу ўбок, ён пачынаў марыць і ў марах бачыў сябе рыцарам. То разам з дзедам у харугве караля Яна Сабескага імчаўся ўначы на орды туркаў, а то браў штурмам вежу, дзе знемагаў закуты ў ланцугі сябра… Ды не толькі раманы адукоўвалі Тадэвуша. Вялікі ўплыў на фарміраванне ягонага характару мелі бацька Дамінік Райтан і правінцыйныя памешчыкі-шляхціцы. Людзі простыя і сумленныя, яны бераглі шляхецкі гонар: уступаліся за пакрыўджаных, гаварылі праўду ў вочы войту і ваяводу, не падтаквалі «моцным» на сейміках і сеймах. Дамінік Райтан не раз выбіраўся паслом і дэпутатам на сейм у Варшаву і местачковыя сеймікі. Пад канец жыцця атрымаў чын падкаморыя навагрудскага, «трэцяга чалавека ў павеце».

Калі Тадэвушу споўнілася 13 гадоў, бацька адвёз яго ў Навагрудак у Езуіцкі калегіум, дзе ён правучыўся чатыры гады. Тадэвуш хацеў вучыцца далей у Заходняй Еўропе, але прадоўжыў адукацыю ў Варшаве. Потым пад націскам бацькі паступіў на вайсковую службу.

У палку «Галоўная стража вялікай Літоўскай Булавы», куды паступіў Тадэвуш, ён прыдбаў сяброў. Адным з іх быў Самуэль Корсак. Іх здружыла любоў да радзімы. Але як было маладым, захопленым чуць пра хабарніцтва сярод афіцэраў! Так, у 1757 годзе, калі сябрукі яшчэ не служылі ў палку, князь Геранім Радзівіл даў Пятру Пашкоўскаму, палкоўніку «Галоўнай стражы», 5000 злотых, каб на сейміку перацягнуў іх на свой бок. А ў 1750 годзе ад князя ўцяклі, не вытрымаўшы здзекаў, два афіцэры. lx злавілі. Каб запалохаць усю службу, князь загадаў ім рыхтавацца да смерці. Кат скрывавіў іх твары, а пасля іх аддалі на тры гады ў цяжкія работы. Але з радзівілаўскай турмы рэдка хто выходзіў. У траўні 1754 года афіцэры-вязні прасілі выдаць ім новае адзенне, бо старое збуцвела. Неўзабаве абодва памерлі ў турме.

Скончыўся першы год службы, Тадэвуш на пабыўцы. Завітаў у мястэчка. Ляхавічы, паводле мемуарных крыніц, мелі даволі
непрывабны выгляд. Смецце з вуліц не прыбіралася, а самі яны не брукаваліся — хіба што каля замка і гандлёвых радоў.
Рыначная плошча зарастала пустазеллем. Ваду дастаўлялі з рэчкі ваданосы і вадавозы. Афіцыйных назваў вуліцы не мелі. Замес шыльдаў рамеснікі вывешвалі розныя знакі (каваль — падкову, шавец — бот, кравец — нажніцы, цырульнік — мядніцу). Ноччу мястэчка на асвятлялася, і прахожыя
ўзбройваліся ліхтарамі і паходнямі. Зато ўсюды адчыняліся корчмы і шынкі… Грушаўка. Бацька, бывала, кожны месяц запрашаў манахаў у сядзібу, каб дысцыплінаваць сваіх слугаў. 3 манахамі гавее, а тады скураным рэменем хвошчацца, нібы злачынец, — не толькі ён, але і ўся чэлядзь. «Мой хлеб ясце, — кажа, — дык пакутуйце разам са мною». Жах у двары, калі пакажацца які дамініканец або езуіт!

Так сталася, што Тадэвуш, паляк па паходжанню, пад уплывам дзіцячых уражанняў пачаў лічыць сябе ліцвінам. «Як мяне цешыць, што сваю радзімую старонку знайшоў такой жа, якой яна ў маіх успамінах, у маім сэрцы, бо я ліцвін, да касцей ліцвін», — гаварыў ён Корсаку. Свой патрыятызм Райтан імкнецца перадаць усім. Аднак не ўсе разумелі такія парывы. Прыгадваючы Беларусь сярэдзіны XVIII ст., Саламон Майман сцвярджаў, што, відаць, няма на свеце іншага краю, у якім «рэлігійная свабода і рэлігійная нянавісць спалучаліся б у такой аднолькавай ступені.

У тую даўніну дні, вольныя ад службы, рэдка хто аддаваў кніжцы, грамадскай дзейнасці або паляпшэнню гаспадаркі. Ганна Герыч, пляменніца Тадэвуша, пісала ў сваіх успамінах, што яго брат «купіў Слаўкавічы з пушчай на Палессі, заводзіў кароў галандскай пароды, выразаў чарот, асушаў балоты, вывозіў у Кёнігсберг пшаніцу, а адтуль прывозіў іншыя тавары, пабудаваў дом з чатырма комінамі, дахоўкай крыты. Тадэвуш не хацеў адстаць ад бацькі, у якога ў Грушаўцы быў вялізны і добры сад, дзе цэнтральнае месца займала “аранжарэя для фінікаў”».

На гэты ідэалізаваны спакой краю паў, між тым, цень «трох чорных арлоў» — Аўстрыі, Прусіі і Расіі, якія падпісалі таемна праграму палітыкі ў дачыненні да Рэчы Паспалітай, што прывяла ў рэшце рэшт да яе падзелаў.

У 1763 годзе памёр кароль Аўгуст III. 3 дапамогай замежнага золата і рускага войска каралём быў выбраны Станіслаў Аўгуст Панятоўскі.

Гэтая навіна напаткала Тадэвуша ў Пецярбурзе. Ён добра ведаў, што Панятоўскі, хоць і ліцвін («Мы лічым сябе радавітымі ліцвінамі, бо нарадзіліся і прынялі святое хрышчэнне ў Воўчыне, каля Брэста, а ў рыцарскім стане займалі пасаду стольніка літоўскага. Нават былі ў Лідзе на сейміку»), аднак фаварыт Кацярыны II. Райтан вяртаецца ў родны кут. Спакою ўжо не знаходзіць.

Аднойчы некалькі канфедэратаў (членаў ваенна-палітычнага аб’яднання шляхты) прабраліся ў Варшаву, схапілі ноччу караля, калі ён ехаў па вуліцы, і завезлі ў лес. Там заблудзіліся і рассеяліся. Пры каралі застаўся адзін загаворшчык, які тут жа перайшоў на яго бок і ўратаваў. Гэта дало падставу прыняць больш рашучыя меры для заспакаення Польшчы. Аўстрыйскія і прускія войскі занялі пагранічныя землі; канфедэрацыя была зліквідавана рускімі войскамі пад камандаю Суворава.

Падзеі дайшлі да Тадэвуша ў Навагрудку. Хто вінаваты ў такім становішчы? — пытаў ён бацьку і сам адказваў: канешне, кароль! Ён хоць і адукаваны, з тонкімі французскімі манерамі, але не змог здзейсніць змен да лепшага. Улады не меў, ды і характар меў ціхі, лагодны.

На пачатку 1773 года кароль дае згоду збірацца ў Варшаву на сейм паслам (дэпутатам) з усіх канцоў Рэчы Паспалітай, каб зацвердзіць першы падзел сваёй краіны. Саміх жа дэпутатаў выбіралі на сейміках у кожным павятовым горадзе. У Навагрудку яшчэ стаяў паўразбураны замак Міндоўга, дзе і праходзілі выбары дэпутатаў. На гэты сейм трэба было выбіраць ці зусім цёмных (каб згодна са звычаем «ліберум вета» слепа выконвалі чыюсьці волю), ці надта хітрых, ці адданых патрыётаў. Навагрудскі сеймік выбраў пасламі якраз такіх патрыётаў — Тадэвуша Райтана і Самуэля Корсака. Ды толькі большасць паслоў не была на іх падобная. I мала хто з іх ведаў, што чакае радзіму, калі сейм зацвердзіць яе падзел. Маршалак сейма Адам Панінскі зусім не рабіў сакрэту, што вядзе антыпольскую палітыку. Яго падтрымалі магнаты і шляхта рускага кірунку — Масальскі, Гуроўскі, Азароўскі, аднак самай вялікай была суполка на чале з Міхалам Радзівілам. Бацька Караля Радзівіла («Пане Каханку») быў гетманам літоўскім і заўсёды імкнуўся да незалежнасьці ад Варшавы. Пасля таго як ягонага сына мінула каралеўская карона, надзеі, што Радзівілы выступяць супраць падзелу Польшчы, не было аніякай. «Я люблю Польшчу, пане Каханку, — казаў Караль Радзівіл прыдворным, — але няма лепш, як наша Літва» (г. зн. Беларусь). Таму, згадаўшы, што яго «прабабка была ліцвінка», вярнуўся ў Нясвіж.

Райтан узначаліў суполку патрыётаў (Корсак, Багушэвіч, Каржанеўскі, Булгарын, Малахоўскі, было нямала і тых, хто ім сімпатызаваў). Частка паслоў была ўжо куплена партыяй Панінскага, частка проста запалохана; куплялі і прадаваліся не толькі «дробныя». Прускі кароль Фрыдрых II не пашкадаваў грошай, каб купіць сумленне некалькіх важных паслоў.

Што цікава, у суполку Панінскага ўваходзіў граф Касакоўскі, уладальнік фальварка Гажавічы пад Ляхавічамі (цяпер тут гаспадарка кансервавага завода). Спадкаемцы Касакоўскага ў 1905 годзе даруюць зямлю мястэчку Ляхавічы пад будаўніцтва касцёла. Будаваў касцёл за ўласны кошт Юзаф Райтан, стрыечны праўнук Тадэвуша! Час прымірыў нашчадкаў, а тады… Райтан з сябрамі на свае сродкі друкавалі ўлёткі, у якіх тлумачылі паслам, што можа здарыцца, калі яны прададуцца здраднікам. Усё было дарэмна. Падкупленыя ды падпоеныя крычалі, што Райтан пратэстуе, бо цану сабе набівае. «Панінскаму 24 тысячы даў Фрыдрых, а табе колькі далі?!» — кідалі яму ўслед. Што праўда то праўда: адзін саноўнік перадаваў Тадэвушу хабар — 4 тысячы дукатаў. Райтан выхапіў шаблю. Адразу набегла шляхта, усчалася валтузня.

Маршалак сейма Панінскі збірае трыбунал, на якім Райтана, «першага бунтаўшчыка айчыны», абвінавачваюць у парушэнні спакою. На «бунтаўшчыка» набраўся добры пуд даносаў. Аднак дэпутата няпроста засудзіць. Панінскі пайшоў на хітрасць: любы трыбунальскі дэкрэт не выконваецца гадамі, а справа Райтана — рэдкае выключэнне, таму прыгавор будзе! А калі што — паклічам на дапамогу рускіх вайскоўцаў. Райтана асудзілі таемна. Прыгавор: канфіскацыя маёмасці і высылка за межы Польшчы. То адбыўся самасуд кучкі здраднікаў.

…Перад падпісаннем дакументаў пра падзел дзяржавы ў пасольскай ізбе адбылася драматычная сутычка. «А вось і Райтан, — пачуўся вокліч Панінскага, — пайшлі падпішаш!» Райтан падаўся назад, наткнуўся на дзверы. Маршалак пачаў брыдка лаяцца. Шляхта з шаблямі кінулася да Райтана. Корсак выхапіў сваю шаблю, і ў бойцы яму паранілі руку. Рускія вайскоўцы супакойвалі забіякаў. Калі шляхту адціснулі, ля дзвярэй у крыві ляжаў Райтан. Корсак памкнуўся падняць яго: «Пойдзем, Тадзю, пойдзем…» Тадэвуш перапыніў Самуэля: «Куды ісці, ад чаго ўцякаць? Радзіму кінуць? Не, хай я здохну, хай мяне засякуць…» Панінскі здаволіўся: «Мо здохне». I запрасіў паслоў у залу, дзе былі пастаўлены подпісы пад дакументамі. Пасля быў абед з удзелам караля, а потым Панінскі запрасіў кампанію ў свой палац; там былі і пані. Пілі, елі, танчылі ўсю ноч навылёт.

У гэтай гісторыі можна згледзець нешта фарсавае ці трагікамічнае. Аднак. Значэнне пратэсту Райтана не абмяжоўвалася пасольскаю ізбай. Ягоны ўчынак меў таксама сэнс палітычны. Рэха яго шырока разнеслі дыпламаты. Версія, пушчаная замежнымі агентамі Панінскага, што народ Рэчы Паспалітай добраахвотна згадзіўся на яе разбор паміж краінамі-суседзямі, ставілася пад сумненне. Той учынак Райтана аказаўся такім маральна небяспечным, што з 1795 па 1905 год расійскі царызм забараняў любыя ўпамінанні ў друку пра падзеі сейма 1773 года. Толькі ў гады адраджэння Польшчы ўчынак Райтана набыў арэол сапраўднага патрыятызму і непахіснай абароны права.

Такім чынам, Райтан і Корсак не паставілі сваіх подпісаў; былі яшчэ два паслы, якія зрабілі тое самае (хто яны, пакуль не ўдалося ўстанавіць). Навучаны горкім вопытам, Райтан усё ж не скарыўся. Яшчэ крывавяць раны, а ён апелюе ў суд — на той падставе, што дакументы сейма не маюць сілы, бо не было аднагалосся (як таго патрабавала права). Наёмныя забойцы пайшлі па следзе Райтана. Праўда, знайшоўся прускі генерал, які сімпатызаваў яму і даў ахову з некалькіх салдат. Судовыя справы цягнуліся доўга і патрабавалі шмат грошай. Прымірыць абодва бакі спрабаваў сам кароль. Панінскі настойваў, каб Райтана «білі каля ганебнага слупа». Праз два гады ўсё скончылася — і не на карысць Райтана. Няроўная барацьба ды шэсць ран, атрыманых на сейме, знясілілі самаахвярніка. Ён моцна захварэў. Не вытрымаў розум.

Жывучы ў Варшаве, ён сумаваў па «любай Літве». Калі памяць вярталася, заводзіў гаворку пра яе, дзяліўся ўспамінамі дзяцінства: «Мае разумовае жыццё збудзілася ў Літве, і калі б хто не лічыў мяне ліцвінам, то мяне пакрыўдзіў бы. Калі ў маёй барацьбе ёсць нешта такое, што будучыя пакаленні захацелі б зберагчы, няхай яны прымуць маю ахвяру як плод той любві, якой я не перастану палаць дзеля дарагой Літвы».

Райтан выразна бачыў адметнасць «Літвы», яе «мясцовы каларыт», але імя браў ёй не этнічнае, а гістарычнае. Навагрудчына для яго — толькі частка Вялікага княства Літоўскага. «Беларускі» патрыятызм пакуль што не вылучыўся з больш агульнага «літоўскага».

…У памяці ўсплывае пейзаж: «Дрэвы завеяны снегам, пасля марозу — шэрань на голлі, а сонца пакажацца іскрыстае… Вербы, абсыпаныя снегам, адбіваюць промні сонца мільёнамі цудоўных зорачак». …А вось двор у Грушаўцы. Ён яшчэ дзіцяня, яго ўражваюць незвычайныя рэчы навокал: вялікія люстэркі, апраўленыя ў золата, дзве фігуркі пад шклом — кавалер і паненка. Бяжыць у другі пакой — там карціны: Ікар падае ў мора; сцэны, намаляваныя ў квадратах, — бацька і сын вядуць асла, потым абодва едуць на ім, потым едзе бацька, а сын вядзе асла, урэшце, яны мяняюцца месцамі, ды людзі кожны раз кпяць з іх за дурноту. Дзверы адчыняюцца ў спальню дзеда. Ложак, пунсовая коўдра з атласу, над ложкам — шабля, панцыр і шлем, у якіх дзед выпраўляўся з хаты, над галавой – абраз — абраз Маці Боскай Чанстахоўскай…

Браты павезлі Тадэвуша на радзіму. Грушаўка сустракала яго, прыслуга бегла насустрач, ля фурманкі сабраўся люд. Большасць ведала пра падзеі ў Варшаве, пра нескаронасць Тадэвуша. Але з фурманкі глядзеў сплаканымі вачыма не той змагар, які два гады запар кідаўся ў пекла, а змучаны, псіхічна хворы паніч. Апошнія гады жыцця, калі памяць пакінула назаўсёды, правёў за кратамі. Ён то ўпрошваў, каб выпусцілі, то ціхамірна доўга плакаў. Пакуль аднойчы не разбіў шкло патыліцай і не насадзіў горла на асклепак, што застаўся тырчаць. Было самагубцу ўсяго 38 гадоў.

У 1791 годзе чатырохгадовы сейм абвясціў Райтана «годным жальбы народа», а яго ахвяру — прыкладам для паслядоўнікаў. Прыняў рашэнне ўстанавіць у пасольскай ізбе мемарыяльную дошку, а імя Райтана ўвекавечыць у Пантэоне Народных змагароў як сімвал нязломнага патрыятызму. Праз чатыры гады Рэч Паспалітая пасля трэцяга падзелу знікла з карты Еўропы.

Толькі на пачатку XX ст. у польскай літаратуры абуджаецца цікавасць да постаці навагрудскага пасла. Ва ўмовах адраджэння Польшчы жывая цень Райтана набывае новую сілу: яго імя надаецца ліцэю ў Варшаве. Дружына гарцэраў яго ж імя штогод хадзіла ў Грушаўку, парадкавала капліцу, помнік Райтану. 3 усёй Польшчы ішлі ў Грушаўку пакласці кветкі да чыгуннага бюста, які стаяў на месцы, дзе цяпер — крама. Сядзіба ж, якая паўстала яшчэ пры бацьку Тадэвуша, у канцы XIX ст. была разабрана і замест яе пабудавана ў модным стылі мадэрн новая — з дрэва. Да 1939 года ў рэштках «мураванкі» трымалі архіў, асабістыя рэчы Райтана. Архіў загінуў перад першай сусветнай вайной. У «мураванцы» быў невялічкі музей, дзе і захоўваліся тыя рэчы. Колькі гадоў тое-сёе заставалася ў доме: як дзіва, стаяў у адным з пакояў серванцік XVIII ст., валялася крэсла таго ж перыяду ды што іншае. Залаты келіх, падараваны Тадэвушу сябрамі ў гонар ягоных заслуг на сейме, дзяржава ўзяла пад ахову; з 1929 года ён знаходзіцца ў Музеі Чартарыйскіх у Кракаве. У 1939 годзе паблізу капліцы быў пастаўлены помнік, які, на жаль, не ацалеў. Гісторыя наканавала памятнікам Райтана нялепшы лёс. Таямніцай ахутаны нават куток, дзе ён знайшоў апошні спачын на гэтай зямлі.

У мемуарах яго родзічаў не апавядаецца пра пахаванне. Есць толькі сціслыя звесткі ў кнізе «Старажытная Польшча». Чытаем: «Мястэчка Ляхавічы. Касцёл фарны, фундаваны графам Хадкевічам у 1602 годзе, адноўлены графам Сапегам… у ім пахаваны мошчы Тадэвуша Райтана, пасла, памёр у 1780 годзе». Такія ж звесткі ёсць і ў Кракаўскім архіве. Аднак у 1930 годзе камісія (спецыяльна ўтвораная для пошукаў магілы), рэвізуючы архіў касцёла, не натрапіла на пацвярджэнне гэтага факта і адмовілася ад версіі ляхавіцкага пахавання. У ранейшыя часы абрад пахавання часта меў два заключныя этапы: вынас цела і ўсталяванне труны ў фамільным склепе ці касцёле. Рабілі і так: памерлага ўвосень на трэці дзень адвозілі ў касцёл, само ж пахаванне адкладалі да вясны ці наступнай восені. Mo нешта падобнае было і з пахаваннем Рэйтана: на нейкі час цела паставілі ў касцёле, а потым нябожчыка-самагубцу родзічы і сваякі адвезлі ў Грушаўку і пахаванне адбылося?.. Магілу, відаць, спадкаемцы трымалі ў тайне, каб не наклікаць здзеку захопнікаў.

Баранавічы, 1930 год. Пратакол камісіі: 24 чэрвеня ў Грушаўку з’ехаліся члены камісіі: пан стараста баранавіцкі Пшэпалкоўскі, пан Чарноцкі з Начы, старшыня камісіі пан Томаш Тшчаплі. Упраўляючы маёнтка Грушаўка пан Трыбухоўскі нагадаў гісторыю пра мясціну ў парку, што здаўна называлася «хованка пад грабам». На невялічкай палянцы, пасярод якой рос стары высачэнны граб, тырчалі спарахнелыя слупкі колішняй альтанкі. Знялі дзёран, на глыбіні 20 см паказаўся цагляны склеп. Пад скляпеннем на цаглянай падлозе ляжаў шкілет чалавека — галавою на захад. Далей хранікёр піша: астанкі асцярожна паклалі ў скрыню, якую апячатаў стараста. Скрыню аднеслі ў капліцу, што стаяла на ўзлеску ўбаку ад сядзібы, і паставілі ў склепе. Прафесар С. Лорэнс агледзеў месца і чалавечыя астанкі. Шкілет быў моцна пашкоджаны; цэгла, з якой быў складзены склеп, выраблялася ў часы Райтана, дый сам стыль склепа тагачасны. Прафесар сцвярджаў, што хутчэй за ўсё — гэта магіла Тадэвуша Райтана. Але патрабавалася дэталёвая экспертыза. Яе правялі праз год сіламі Варшаўскага універсітэта. Антраполаг Казімеж Златунхва даў заключэнне: няма асаблівых падстаў не прызнаваць шкілет, знойдзены «пад грабам», за астанкі Райтана. Даследаванне чэрапа выяўляе магчымае падабенства твару з алейным партрэтам Тадэвуша Райтана. Вынік экспертызы зацвердзілі пан Зыгмунт Чарноцкі, Аліна Райтан. Аліна Райтан — апошні прадстаўнік фаміліі. Яна была вывезена ў лістападзе 1940 года ў Сібір. У дарозе памерла.

Ці нагадвае што сёння ў Ляхавічах і наваколлі пра Райтана? Гістарычны кон пашкадаваў Грушаўку. Аднак большасць сведчанняў пра Райтана згінула ў полымі грамадзянскай варажнечы. Касцёл узарвалі, капліцу разрабавалі і зганьбавалі, двор і сядзібу рабуюць дагэтуль. I больш за ўсё шкада саду, які выкарчавалі пазалетась. То быў жывы помнік. Здаецца, адзін вецер пяе жальбу над загубленым аселішчам Тадэвуша Райтана…

Як там ні было раней, а ў 1551 г. Грушаўка — маёнтак Ляхавіцкай воласці, уласнасць каралевы Барбары Радзівіл. У тым жа годзе яна дорыць яго васалу М. Залескаму.

Далей здарылася, што Барбару Радзівіл атруцілі, а кароль Жыгімонт II Аўгуст аддае на вечнасць Грушаўку двараніну П. Шлягеру. 3 1567 г. маёнтак належаў некалькім уладальнікам: і Залескаму, і, калі памёр Шлягер, яго ўдаве і дзецям. Канчаецца шаснаццатае стагоддзе, надыходзіць сямнаццатае. Стагоддзе нёзлічоных стратаў, бесперапынных войнаў — час вялікага «патопу» (згадайма слынны раман Генрыка Сянкевіча). Ляхавіцкая фартэцыя (умацаванне), адна з наймагутнейшых у Еўропе, мусіць доўга абараняцца, што прыносіць страшэнныя спусташэнні наваколлю і няшчасце людзям.

Маёнтак то знікае з твару зямлі, то зноў адраджаецца. Гаспадары аднаўляюць жытло, засяваюць пусткі, расчышчаюць ляды. У канцы XVII ст. кароль Польшчы Ян IІІ Сабескі пайшоў ваяваць з туркамі і татарамі. Ва ўсіх паходах у харугве караля ўдзельнічае кракаўскі рыцар Райтан. Асабліва вызначыўся ён у бітве пад аўстрыйскім горадам Венай. Гэта бітва была вырашальнай, бо перамога над туркамі зняла пагрозу паняволення хрысціянскага свету. Кароль дорыць Райтану Грушаўку. Ёсць, праўда, іншая думка, як Райтаны атрымалі маёнтак, таму патрэбен больш дасканалы гістарычны пошук. Але застаецца фактам, што на пачатку XVIII ст. Райтаны былі ўласнікамі маёнтка.

Ужо тады існуе сядзіба, якая займае (па-сучаснаму) каля 14 гектараў. Стары рыцар пабудаваў драўляны дом, звонку мазаны глінай ды белены вапнай. На яго месцы сын рыцара Дамінік Райтан, падкаморы навагрудскі, узводзіць класічнага стылю панскі дом-палац з двума флігелямі, шэраг гаспадарчых пабудоў. Закладвае таксама парк рэгулярнай планіроўкі ды пладовы сад, які мы цяпер можам прызнаць «старэйшым на Літве». Аблічча дома перадаў на акварэлі мастак Напалеон Орда. Сам дом і яго пакоі апісаны ў вядомых мемуарах Ганны Герыч, пляменніцы Тадэвуша Райтана (Дамінікавага сына). Перакажу што-кольвек з іх сваімі словамі. Будынак стаяў на высокім падмурку і у плане меў выгляд прамавугольніка. Быў накрыты вальмавым дахам, а ў цэнтры галоўнага фасада высіўся чатырохкалонны порцік з франтонам. Уздоўж задняй сцяны ў парк выступала тэраса-галерэя. У парку стаяла прысядзібная мураваная капліца. Перад домам па два бакі ад круглага газона знаходзіліся афіцыны, у адной з якіх захоўваліся фамільныя архівы. Герыч у дзяцінстве ўразілі ўсялякія прыгожыя рэчы ў доме. Былі тут і вялікія люстэркі, апраўленыя ў золата, тонкай работы. Купілі іх, калі распрадавалі дабро князя Караля Радзівіла. На каміне месціліся розныя фарфоравыя вырабы, у другім пакоі былі развешаны карціны, у спальні рыцара над ложкам красаваліся шабля, панцыр і шлем, без якіх ён не дазваляў сабе выйсці з хаты.

На значнай плошчы шляхецкай рэзідэнцыі раскінуўся сад, які пачынаўся адразу ж за домам на захад. У ім раслі, акружаныя прысадамі з ліп, яблыні, грушы, вішні, слівы. Цэнтральнае месца займала «аранжарэя для фінікаў».

Утрыманне пышных апартаментаў каштавала дорога. Таму практычна жылі ў афіцыне. Палац жа служыў для рэпрэзентацый, гасцей. Герыч скардзілася, што ў палацы кепска замыкаліся дзверы і вецер навяваў снегу ў сені, выстуджваў пакоі.

Вось у гэтых пакоях у 1742 г. у сям’і Дамініка Райтана нарадзіўся хлопчык, якому выпала з’явіцца свету грамадскім абаронцам роднага краю. Назвалі яго Тадэвушам — у гонар і памяць дзеда.

У 1773 г. Тадэвуш, абраны навагрудскім паслом, рушыць у Варшаву на сейм, дзе на чале суполкі патрыётаў-ліцвінаў аказвае зацятае супраціўленне першаму падсудку Рэчы Паспалітай.

(Ад рэдакцыі. Тут мы перапынім гісторыю, пісаную Міхасём Турыянскім. Далей ідзе сціслы, як і пасуе «гісторыям», выклад дзеяў Тадэвуша Райтана-малодшага. Больш падрабязна і эмацыянальна пра іх расказана ў артыкуле таго самага пяра. Чытач, пэўна, узновіць яго тэкст — у думках ці хоць з большага перачытаўшы).

…У першай палове XIX ст. пачаўся працэс адраджэння славянскіх народаў. Гэтаму спрыяла фарміраванне капіталістычных адносін. Магнаты, а за імі і дробнае дваранства імкнуцца перабудаваць сваю гаспадарку, што прыводзіць да заснавання невялікіх прадпрыемстваў.

Пляменнік Тадэвуша, Стэфан, адкрывае бровар, дзе працуюць двое сялян. Ён жа набярэцца мужнасці — пад уплывам паўстання 1863 года — паставіць помнік свайму продку.

8 лістапада 1884 г. у Грушаўцы быў падпісаны кантракт на распрацоўку лесу нямецкай фірмай-таварыствам «Берлінская лясная кантора» (кіраўнік Франц Краўзэ). Стэфан Райтан перадаў права на высечку лесу ў Грушаўцы да 30 красавіка 1887 г. Краўзэ купіў у Райтана два сплаўныя білеты — для сплаву лесу па рацэ Шчара. Па сёння існуе той шлях, па якім Краўзэ сплаўляў лес. Яго фірма перажыла шмат выпрабаванняў, але не спыніла дзейнасці. Цяпер яна мае сусветны статус і, наколькі мне вядома, разлічвае на супрацоўніцтва з Рэспублікай Беларусь.

У канцы XIX ст. маёнтак трапляе ў рукі Юзафа Райтана. Неўзабаве ў Грушаўку з’яўляецца і новая гаспадыня. Маладая, прыгожая шляхцянка Аліна Гарцінг, жонка Юзафа, была падобная на Эмілію Плятэр, гераіню паўстання 1830 г., апетую Адамам Міцкевічам у вершы «Смерць палкоўніка». Забаў і танцаў яна не любіла, але з любасцю вывучала і добра ведала гісторыю. Іншы раз цэлую ноч плакала да гарачкі ад болю зa радзіму. Ездзіла шмат міляў конна, а то брыла па лясах па пояс у снезе; навучылася страляць — і трапна. Сябе не шкадавала, што ўрэшце прывяло да бяды. Упала з каня, і доктар мусіў сказаць: дзяцей не будзе. А было нават і так: калі Юзаф, зачараваны пекнатой і розумам Аліны, горача пакахаў яе і прасіў быць яму жонкай, яна прамовіла: Акрамя цябе ёсць яшчэ Польшча». Рамантыка брала верх. Ды замуж выйшла, і сямейныя абавязкі шмат што змянілі ў яе жыцці.

Маладыя былі гэтак спрытныя ў гаспадарчых справах, што хутка маёнтак мяняе сваё аблічча. Панскі дом, які будаваў Дамінік Райтан, зносяць. На яго месцы паўстае драўляны дом у стылі мадэрн, які збярогся да нашых дзён.

Ён уяўляе сабой прамавугольны аб’ём. Спачатку быў крыты гонтай. Тры паверхі, два жылыя. На другі паверх вялі лесвіцы — адна драўляная з моранага дуба ў неагатычным стылі, другая, літая вінтавая з каванага чыгуну, вяла на асноўны з бакавых мансардавы паверх (страчана). Галоўны ўваход быў вылучаны мураваным з каменю ганкам (страчаны) і тэрасай, устаноўленай на разныя слупкі і аперазанай металічнай (раней драўлянай) агароджай. Уся прыбудова галоўнага фасада страчана. Пакоі і залы былі аздоблены размалёўкай, разьбой, цудоўнымі па хараству грубкамі з галандскіх кафлін Эрнста Тэльхерта.

Прыгажосць інтэр’ераў, карцінная галерэя, паляўнічая зала з чучаламі звяроў і птушак, пакой ушанавання памяці славы роду Райтанаў — усё гэта страчана назаўсёды!

Вернемся, аднак, крыху назад. Энергічным сямействам пабудаваны новыя выдатныя стайні, корпус сьпіртзавода. Пашыраецца штучнае возера — цяпер гэта тры асобныя люстэркі, спалучаныя мілымі воку вадаспадзікамі. Свідруюцца артэзіянскія калодзежы. Новы дом мае вадаправод, ванну, мясцовую каналізацыю. Электрычнае святло прыйшло ў маёнтак у канцы XIX ст. Ток магутнасцю 43,5 ампера і напружаннем 220 вольт дае дынама-машына фірмы «Юніён». Васямнаццаць гадоў працаваў пры ёй машыністам Адам Карчэўскі. Толькі пасля таго, як атрымаў шляхецтва, ён пакінуў гэту працу, пачаўшы загадваць паравым млынам. Гандлёвы характар набываюць у гаспадарцы пладаводства і пчалярства, што прыносіць гаспадару важкі прыбытак. Набрала сілу вырошчванне лекавых раслін. Добрым ураджаем грэчкі і жыта скончылася дзевятнаццатае стагоддзе ў Грушаўцы.

Дваццатае віталі застоллямі ды феерверкамі. Панове ляхавіцкае «зямянства» шмат пілі, балявалі да ранку, і ў тую ноч у мястэчку здарыўся пажар, згарэла многае.

1905 год. Рэвалюцыя. Палітычныя паслабленні, першыя дэмакратычныя здабыткі. У Грушаўцы адчыняе дзверы маленькі музей, дзе сабраны памяткі пра навагрудскага пасла Тадэвуша Райтана.

Пасля няўдалай руска-японскай кампаніі край поўніцца сотнямі калек і сірот. Райтаны прымаюць блізка да сэрца іх беды і адкрываюць прытулак для дзяцей, за свой кошт будуюць шпіталь, які вельмі спатрэбіўся ў час першай сусветнай вайны. Ад нямоцнага здароўя Юзаф ад’язджае, між іншым, на ўсход падлячыць грудзіну.

Граф Касакоўскі, сусед Райтана, вядомы ў краі як шчыры мецэнат, фундуе і ахвяруе грошы на кляштары і дамы прытулку. Ён прапанаваў Райтану ўдзельнічаць у будоўлі касцёла. Райтан фінансуе гэты праект. У 1907 г. касцёл быў пабудаваны і ўрачыста асвечаны. Ксяндзом стаў Леанард Кавецкі, які дагэтуль вёў службу ў вёсцы Дарава.

Смерць напаткала Юзафа раптоўна. Прагульваючыся неяк ля возерца ў лесе пад назваю Дубы, на захад ад маёнтка, прысеў пад вялізным дубам і заціх. Праз колькі гадоў там будзе пастаўлена капліца-хованка, дзе Юзафа і прыняла зямля. Памёр апошні з роду Райтанаў, ля труны нябожчыка разбілі герб, іншыя атрыбуты рыцарскага звання — так вымагала традыцыя, калі род канчаўся на памерлым.

Маёнтак з зямельнымі ўгоддзямі, рухомая і нерухомая маёмасць, капітал пераходзяць да Грабоўскага, які неўзабаве перапісвае ўсё сыну, непаўналетняму Аляксандру. Грабоўскія пасяляюцца ў маёнтку.

Стары Грабоўскі будуе капліцу. Але пачынае весці палітыку, з-за якой удаву Аліну Райтан адлучыць пасля ад маёмасці.

Першая сусветная вайна, фронт набліжаецца да Грушаўкі. Шалёны снарад выбухнуў побач з «мураванкай» Тадэвуша Райтана. Агонь знішчыў архіў роду, памяткі, частку бібліятэкі.

У шпіталь вязуць на фурманках параненых. Жудасны пах над атручанымі газам салдатамі, сляпыя, з гніючымі язвамі, яны стогнуць, просяць дапамогі ад нешматлікіх урачоў і санітараў. Вясной 1917 г. у Грушаўцы стаіць 17-ы пяхотны Архангелагародскага вялікага князя Уладзіміра Аляксандравіча полк. 11 сакавіка салдаты і афіцэры каталіцкага веравызнання прыводзяцца да прысягі Часоваму ўраду — у Ляхавічах, на рыначнай плошчы.

Кастрычніцкую рэвалюцыю Грушаўка сустрэла пахам яблыкаў у падвале ды крыкамі салдатаў, якім ампутавалі каму нагу, каму руку. Брэсцкі мір. Рускія адыходзяць. Немцы ў сядзібе вывучаюць мужыцкую мову. К восені 1918 г. немцаў ужо няма. Уласнікі бягуць ад бальшавікоў. Масавыя расстрэлы ў мястэчку. Рэвізія маёнтка. Забіраюць усё падчыстую. Успамінае выхаванка прытулку ў Грушаўцы Р. Варанец: «Новая ўлада разбурыла дом, гаспадарку, кароў і коней пагналі ў Русінавічы, да цягніка. Салдаты з чырвонымі зоркамі патрушчылі прыкладамі ўвесь посуд, секлі і палілі караны — партрэты паўстанцаў 1830 г., раскладалі на вуліцы вогнішчы з кніг, а калі ў Гажавічах адкрылі бальніцу, забралі мэблю не ўсю, а толькі тую, што маглі падняць хворыя і галодныя рэўкомаўцы. Адключылі святло, дынама-машыну знялі і павезлі ў мястэчка круціць кіно. Агенты райпрадкома парэзалі персідскі дыван на пасы для малатарні».

Розныя пагромы, начныя расстрэлы заможных сялян. П’янства і разбэшчанасць чырвонаармейцаў гэтак падарвалі аўтарытэт Саветаў, што насельніцтва ўсяляк спрыяла надыходзячым войскам Польшчы.

Бальшавікі падпісалі Рыжскі мірны дагавор. Вярнуліся Грабоўскі і Аліна Райтан. Страціўшы за Пінскам частку зямель, Грабоўскі намагаецца як мага больш выкачаць грошай з продажу лесу і зямлі пад хутары. Аліна Райтан супраць гэтага, і яны пачынаюць судзіцца.

Тым часам маскоўскія ўлады, парушаючы дагавор, закідаюць у лес тэрарыста – бальшавіка Кірылу Арлоўскага, якому загадалі ўзняць сялян супраць польскіх і яўрэйскіх багацеяў. Да яго хеўры прымкнуў беглы салдат польскага войска, злодзей Муха-Міхальскі, які меў славу лютага антысеміта. Па загаду Арлоўскага ён спраўляе налёты на пастарункі, рабуе крамы. А сам Арлоўскі чыніць самасуды, робіць замах на князя Леана Радзівіла. Набраўшы да сябе некалькі гультаёў, п’яніц, канакрадаў, тэрарызуе ўсю акругу, заносіць руку над жыццём біскупа Зыгмунта Лазінскага, выдатнага чалавека таго часу. Ля Грушаўкі падстройвае засаду, і ў перастрэлцы гінуць дваццаць салдатаў, маладых хлопцаў. Урэшце Масква бачыць, што ніхто не збіраецца ваяваць за камуну, і адклікае Арлоўскага. Уцякае на ўсход і Муха-Міхальскі. У 1940 г. яго расстраляў НКУС. Аліна Райтан, не вельмі разбіраючыся ў палітыцы, часцяком прымала ды і хавала яго, чым наклікала на сябе прэтэнзіі ўжо польскіх уладаў.

Грабоўскі скарыстоўвае такі паварот, і ўсю гаспадарку прыбірае да сваіх рук. Зазначу, праўда, што Грабоўскі не заўсёды грашыў хцівасцю. Адмысловы аграном-рольнік, ён адкрыў у вёсцы Пашкоўцы «рольныя курсы», дзе мясцовыя хлопцы вучыліся гаспадарыць на капіталістычны лад. Аднак, наймаючы настаўніка для сына, не разгледзеў у ім бальшавіка-падпольшчыка Юліуша Жыміцкага. Малады Грабоўскі не хацеў вучыцца, яго больш вабіла мястэчка, дзе ён гуляў у карчме з тутэйшымі распусніцамі. Стары ж Грабоўскі апекаваўся, каб сталі на ногі, выхаванцамі прытулку. Так, Анатоль Герасімовіч, дзякуючы ягоным намаганням, займеў выдатную майстэрню, у якой вырабляў яскравыя творы прыкладнога мастацтва. Лявон Рускі скончыў лётную школу, стаў лётчыкам; пралятаючы над Грушаўкай, кідаў паштоўку на каменьчыку. Выйшлі таксама тэлеграфісты, настаўніцы.

Стары Грабоўскі памёр сваёю смерцю, а маладога забралі бальшавікі ў 1939-ым, гаварылі, што расстралялі. Аліну Райтан не сталі расстрэльваць, а проста, пазбавіўшы ўсяго, пасялілі на хутары Куль. Сельсаветчык з Перахрэсця Чарапавіцкі ў прыватным парадку вырашыў яе раскулачыць. Увосень 1940 г. ён вязе васьмідзесяцігадовую старую ў Русінавічы і пад шумок хоча пасадзіць у вагон. Начальнік цягніка адмаўляе. Чарапавіцкі настойліва звоніць у Ляхавічы. Неяк угаварыў, ці не паабяцаў частку «золата» Райтаніхі? Цягнік адыходзіць ад станцыі Райтанава. Паўстагоддзя назад гэту станцыю будаваў цесць Аліны Стэфан Райтан.

Чарапавіцкі з упраўляючым Казакевічам даўно квапіліся на золата, якое, ім здавалася, было пры пані на хутары. Ды ім не давялося пакарыстацца чужым багаццем, бо пані ўжо раней абрабаваў Грабоўскі, а калі што засталося, то наўрад ім трапілася. Чарапавіцкага расстралялі ў Ляхавічах немцы, не за тое, што быў сельсаветчыкам, а за спілаваны тэлеграфны слуп. Гнаў самагонку на хутары, дроў не хапіла, а ў лесе — патруль, дык спілаваў слуп. Казакевіча немцы закатавалі ў Калдычаве.

У час нямецкай акупацыі ў палацы быў санаторый для лётчыкаў. Прыйшоў загад з Берліна: насельніцтву здаваць каляровыя металы. Медны посуд, ручкі і іншае. А ў грушаўскай капліцы знаходзіўся некалі звон. У 1939 г. яго павесілі ля стайні. Як прыходзіла пара сходаў ці агітацыі, білі ў яго. Немец, які адказваў за збор медзі ў маёнтку, пераклаў гэты клопат на плечы конюха з сялян. Конюх медзь пазбіраў, злажыў у воз, а немец перапісаў і ткнуў у паперу: «Здасі ў Ляхавічах, хай тут адзначаць». Цэлую ноч думаў небарака, як звон уратаваць. I зацемна ля спіртзавода закапаў. Наліў гарнец спірту, прыхапіў новы кажух і пагнаў каня. Немец, які прымаў металы, да спірту паставіўся спакойна, а вось кажуху ўзрадаваўся. Падмахнуў паперку, амаль не глянуўшы на медны скарб. Так і ляжаў звон у зямлі аж да 1991 г., калі ў Ляхавічах аднавілі касцёл. Стары конюх паказаў, дзе закапаў яго, рызыкуючы жыццём. Звон вярнуўся на сваё месца і прадаўжае служыць вернікам.

На гэтым гісторыя маёнтка Грушаўка падышла да канца. Пасляваенны перыяд пакутліва засведчыў поўную абыякавасць і прамую знявагу да мінуўшчыны і яе культуры. Няма нікому справы, што побач са зруйнаванай капліцай пахавалі савецкіх воінаў, што ля хутара Дуброўкі прысыпаны косці яўрэйскіх жанчын і дзяцей. Палац пакінулі апошнія насельнікі, вецер шыбуе праз пустыя вачніцы акон, раскрадальнікі здзіраюць паркет, кафлю. Сажалку спусцілі, сад высеклі. У стайнях «жывуць каровы» — праўда: стайні, якім амаль сто гадоў, падаюцца лепшымі, чым жытло людзей, што даглядаюць жывёлу. Дый гавораць, што малако ў Грушаўцы самае смачнае, — піў, гэта так.

Былі нейкія спробы хоць як падтрымаць маёнтак, не даць яму сканаць, аднак Саветам і парадкам, якія яны ладзяць, такая памяць непатрэбна. Мо таму мы й не навучыліся жыць з пачуццём сумлення.

25 жніўня 1992 года. Ляхавічы.

Турыянскі, М. Расколіна гісторыі прайшла праз яго сэрца / Міхась Турыянскі // Гісторыя мастацтва. – 1993. – № 12. – С. 41-51. – Бібліёграфам выпраўлена напісанне слоў, якое не адпавядае нормам сучаснай беларускай літаратурнай мовы (2012 год).

 

Герб апошняга з Рэйтэнаў

Лёс капліцы на Ляхавіччыне, збудаванай па тэстаменце шляхціча

Першы Рэйтэн з’явіўся на нашых землях у самым пачатку 1600-х гадоў з Прусіі. Пахаваны быў у 1639-м у Сталовічах. Апошні ж — Юзаф — нарадзіўся 7 студзеня 1857 года. 17 жніўня 1910-га пасля працяглай і цяжкай хваробы ён памёр у новым сядзібным будынку ў Грушаўцы, што на Ляхавіччыне. Месца, дзе павінны былі пахаваць ягонае цела, Юзаф абраў загадзя: ім стаў пагорак, што дамінуе па-над наваколлем. Згодна з тэстаментам, на гэтым месцы з адмысловай фундацыі Юзафа пазней мусілі пабудаваць капліцу, дзе знайшлі б спачын апошнія з Рэйтэнаў: бацькі Юзафа, сястра, а таксама дзед, падпалкоўнік напалеонаўскіх войскаў, які змагаўся за Вялікае Княства Літоўскае.

Капліца Рэйтэнаў ля Грушаўкі.

Можна сабе ўявіць, якой была шматлюдная жалобная працэсія, што пасля набажэнства ў Ляхавіцкім касцёле суправаджала труну нябожчыка да месца спачыну… Былі тут і простыя людзі, якім шмат дапамагаў Юзаф, і дзеці-сіроты, каго апекавалі Рэйтэны, і мяшчане з Ляхавіч ды іншых мястэчак, шляхта з ваколіц…

На магіле ж, згодна са старадаўнім звычаем, быў разбіты герб апошняга з рыцарскага роду.

Гады ліхалецця

Неўзабаве Ляхавіччына ператварылася ў сапраўднае пекла. Першая сусветная вайна, якая намалявала крывавую лінію фронту, прайшла крыху на захад ад Грушаўкі. Нават праз дзесяць гадоў пасля таго, як вайна скончылася, па ўспамінах тутэйшых жыхароў, шлях ад Баранавіч да Грушаўкі ішоў праз татальна занядбаныя землі, зрэзаныя акопамі, абмураваныя ДАКамі і бліндажамі. Старажытныя лясы былі высечаны “ў пень”, сядзібы і вёскі — спалены. Як ацалела грушаўская сядзіба ў той агнявой віхуры, толькі богу вядома…

Далей былі Кастрычніцкі пераварот 1917-га, заснаванне Беларускай Народнай Рэспублікі… Нарэшце, 1921 год з Рыжскай дамовай, што рассекла наш край…

Будаўніцтва капліцы

Надышоў год 1924-ты. Апошнія дыверсійныя аддзелы і банды ліхіх людзей, што трымалі ў жаху ваколіцы Грушаўкі, зніклі. Але польская ўлада распачала паланізацыю беларускіх земляў. Ды мясцовая шляхта называла сябе па старадаўнім звычаі ліцвінамі. Граф Генрык Грабоўскі, пляменнік апошняга з Рэйтэнаў, аднойчы ў Мінску нават прымусіў Юзафа Пілсудскага піць за Вялікае Княства з кубка, які падарылі Тадэвушу Рэйтэну сябры па сойме. Кубак гэты са срэбра, з выгравіраваным надпісам, захоўваўся ў Грушаўцы, пакуль Грабоўскі не падарыў яго Музею Чартарыйскіх у польскім Кракаве. На запыты пра далейшы лёс прадмета адказ быў просты: “Лёс невядомы”.

Але вернемся да капліцы. Архітэктар, які стварыў дзіўнай прыгажосці праект, нам невядомы. Праўда, падказкай можа паслужыць дакументацыя іншай капліцы, падобнай да грушаўскай. У родавай сядзібе Талочкаў у Вярдомічах, што не так далёка ад Наваградчыны, у 1915 годзе была скончана будоўля. Аўтарам праекта тамтэйшай капліцы, які зацвердзілі ў 1906-м, з’яўляўся вядомы віленскі архітэктар М.Прозараў. Вельмі верагодна, хоць і не бясспрэчна, што Юзаф Рэйтэн перад сваім сконам мог замовіць праект Прозараву. Генрык Грабоўскі, якому па тэстамэнце адышла Грушаўка ды іншыя землі Рэйтэнаў, мог адшукаць гэты праект і, выкарыстоўваючы фонд, што Юзаф прымеркаваў на будоўлю капліцы, заняцца ўзвядзеннем апошняй. Але, паўтаруся, усё магло быць і інакш.

Верагодна, падрыхтоўчыя работы распачаліся ў 1924-м — 1925-м гг. Трэба было замовіць, стварыць, зацвердзіць праект, атрымаць дазвол на будоўлю. Таму сама яна пачалася, хутчэй за ўсё, не раней за 1926 год. Вядома, што з вялікай цяжкасцю Генрык Грабоўскі змог знайсці пляскатую дахоўку, а таксама прывезці з польскіх Кельцаў мармур для памятных дошак, якія меліся ўстанавіць у капліцы. У ёй, як мы памятаем, збіраліся перапахаваць рэшткі Рэйтэнаў, што ў ХІХ стагоддзі знайшлі былі спачын на парафіяльных могілках у Ляхавічах. Таму Грабоўскаму патрабавалася атрымаць дазвол на эксгумацыю, а потым яшчэ і на перавоз трун.

Такімі выбоінамі, на жаль, зеўрае дах пабудовы.

Адкрыццё капліцы, а дакладней, урачыстасці, звязаныя з асвячэннем памятнай дошкі з выявай Тадэвуша Рэйтэна і ягонай кароткай біяграфіяй, прымеркавалі да мая 1928-га — сёмай гадавіны ратыфікацыі Рыжскай дамовы…

21 мая 1928 года

У гэты дзень з самага ранку блізу капліцы пачалі збірацца жыхары грушаўскіх ваколіц, школьнікі з Ляхавіч і Баранавіч, дэпутацыі ад розных устаноў, у тым ліку — ад ляхавіцкай пажарнай дружыны. Чакаліся і высокія дзяржаўцы, але прыехалі толькі навагрудскі ваявода Бячковіч, стараста Кульвец і сенатар Рдултоўскі (з Чэрніхова), сваяк Рэйтэнаў. Тое, што не прыехалі саноўнікі больш высокага рангу, якіх Грабоўскі запрашаў на ўрачыстасці, трохі сапсавала настрой арганізатару свята.

Капліца Рэйтэнаў у Грушаўцы сёння.

Пасля асвячэння капліцы, мармуровых пліт Тадэвуша Рэйтэна, Юзафа, ягонай сястры Марыі Грабоўскай (памерла ў 1925 г.), бацькоў Юзафа — Стэфана і Марыі (з Несялоўскіх), а таксама Дамініка Рэйтэна, ягонага дзеда, адбылася імша, якую правіў усё той жа сябра роду, але пасівелы ўжо ксёндз Кяневіч. Пасля выступілі з прамовамі прадстаўнікі дэлегацый. Прысутныя былі вельмі моцна ўражаны выглядам капліцы, самім момантам, надвор’ем, якое нібыта спрыяла ўшанаванню памяці Тадэвуша Рэйтэна.

Ёсць адна загадка, якая, відаць, не мае адгадкі. Чаму на пліце Тадэвуша Рэйтэна дата нараджэння — 20 жніўня 1752 года? Аднак яна супярэчыць агульнапрынятай: 20 жніўня 1742 года. Чаму напісана, што месца спачыну ягонага цела невядомае? Няўжо Рэйтэны, якія так шанавалі памяць продка, што нават у 1860-х замовілі з замежжа помнік у ягоны гонар, не ведалі ні тое, дзе знаходзіцца магіла, ні тое, калі ён нарадзіўся?

Ды і ніводная з дат не з’яўляецца дакладнай.

Сенсацыя?

У 1930-м, у 150-ю гадавіну смерці Тадэвуша Рэйтэна (8 жніўня 1780 г.), наш край абляцела вестка: Генрык Грабоўскі і “Камітэт росшуку астанкаў Тадэвуша Рэйтэна”, які перад гэтым безвынікова даследаваў усю Ляхавіччыну, вырашылі пашукаць у Грушаўцы. Мясцовыя жыхары адразу паказалі на месца, што мела назву “пад грабам” (там рос стары высачэзны граб). Раскопкі, якія прайшлі ў прысутнасці ўлад і знакамітага фатографа — Яна Булгака, далі вынік: была знойдзена абмураваная цэглай труна (ужо спарахнелая), дзе ляжаў няпоўны касцяк, некалькі цвікоў ды кавалак бляхі. Магіла гэтая была вядома мясцовым жыхарам яшчэ ў 1870 — 1880 гг. Відаць, тады, а можа, і раней (ці пазней), яна была ўшчэнт абрабавана. Верагодна, на гэтым месцы раней стаяла капліца, на што паказвае алея, якая вяла сюды ад сядзібы, а таксама адзін з планаў.

Астанкі гэтыя ў прысутнасці службоўцаў ізноў даследаваў у Грушаўцы вядомы польскі антраполаг Казімір Сталыхва. Вынікі мелі нечаканы характар. Зубы нябожчыка належалі чалавеку гадоў на дзесяць старэйшаму за Тадэвуша. Больш за тое: знойдзены касцяк быў каля 160 см. Паводле ж захаваных апісанняў Тадэвуша Рэйтэна, апошні быў велізарнага росту. Цяжка сабе ўявіць, што быць “велізарным”, нават у ХVIII стагоддзі, значыла мець рост менш за 160 см. Тым не менш, Казімір Сталыхва зрабіў выснову, што рэшткі маглі належаць і Рэйтэну. Такім чынам, пытанне, дзе знайшоў свой спачын наш герой, да гэтай пары застаецца адкрытым.

Апошні раздзел

З таго часу і аж да нядаўняга капліца стаяла непарушаная нікім. Немцы, якія размясцілі ў Грушаўскай сядзібе шпіталь для ваенных лётчыкаў, ні сядзібы, ні капліцы не кранулі. Партызаны таксама яе не палілі, выбіваючы ворага…

Магчыма, у гэтых вокнах капліцы некалі размяшчаліся вітражы.

Генрык Грабоўскі вырашыў не бегчы на Захад з радзімы. У 1939 годзе, непадалёк ад Грушаўкі, ён быў забіты бандай невядомых… Старэнькая Аліна Рэйтэн, якую Грабоўскі ўсё ж такі яшчэ пры яе жыцці высяліў на нейкі хутар (а яна, па тэстаменце, валодала Грушаўкай да сваёй смерці), была ў 1940-м выслана цягніком у Казахстан ці Сібір і ўжо ніколі больш не вярнулася на Бацькаўшчыну. Сына Генрыка Грабоўскага, на каго перапісана сядзіба, забілі немцы ў 1944-м…

А капліца стаяла… Пакуль нехта не вырашыў здзерці з яе прыгожую чырвоную дахоўку. Узнёслая вежка па-варварску была сарвана пры дапамозе цяжкай тэхнікі, пра што сведчыць праламаная бетонная агароджа. Хто ды нашто даў загад, хто і навошта гэта зрабіў — на жаль, гісторыя пра тое маўчыць.

Пашанцавала звону, які калісьці вісеў на вежцы: яго пад час нямецкай акупацыі схаваў грушаўскі жыхар. І толькі ў часы незалежнай Беларусі ён перадаў яго ляхавіцкаму касцёлу.

Зніклі (праўда, невядома, калі) мармуровыя пліты з імёнамі і выявамі Рэйтэнаў ды іх сваякоў. Труны з нябожчыкамі былі абрабаваны марадзёрамі недзе ў 1970-я. Захаваліся сведчанні, што косткі з разбітых трун валяліся ў лесе ля капліцы, пакуль добрыя людзі з ваколіц Грушаўкі, якія памяталі Рэйтэнаў, не сабралі астанкі і не перапахавалі ў капліцы…

Загадкавая алея

Кожны, хто прыязджае, а можа, і мясцовы жыхар, звяртае ўвагу на знакамітую і ўнікальную для Беларусі алею з лістоўніц. Вядзе яна ад брамы каплічнай агароджы проста ў нікуды. Прайдзіцеся па ёй, падумайце над тым, што хацелі сказаць яе невядомыя нам стваральнікі…

Зміцер ЮРКЕВІЧ, арт-куратар

Фота Сяргея ТРАФІЛАВА

Юркевіч, З. Герб апошняга з Рэйтанаў / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2013. – 17 жн. (№ 33). – С. 14; 24 жн. (№ 34). – С. 14.

Калі і дзе нарадзіўся Тадэвуш Рэйтан?

Мінула амаль 200 гадоў з моманту, калі свет убачыў першы біяграфічны нарыс пра Тадэвуша Рэйтана «Zywot Tadeusza Reytena» аўтарам якога стаў Юльян Урсын Нямцэвіч – вядомы тады ўжо пісьменнік, гісторык і палітык. Ва ўспамінах пляменніцы Т. Рэйтана Ганны Герыч зафіксавана, што Нямцэвіч, шукаючы матэрыялы для нарыса, аднойчы звярнуўся да Рэйтанаў, каб атрымаць дыярыуш пасольства, які вёў у свой час сам Т. Рэйтан. Таксама ён жадаў атрымаць падрабязнасці з жыцця Тадэвуша, якія маглі паведаміць яму толькі сваякі. Малодшы брат Тадэвуша Станіслаў (памёр у 1818 г.) тады адмовіў Нямцэвічу, заявіўшы, што справа з пасольствам Рэйтана на сейм 1773 г. навінна быць надрукаваная ў варшаўскіх газетах. Але чамусьці не выходзіць з галавы факт, што дзядзька Ю. Нямцэвіча Францішак Урсын быў адной з дзейных асобаў таго сейма і стаў на бок здраднікаў. Больш за тое, ён прыклаў шмат высілкаў, каб за «падарункі» адступіць расейцам больш зямлі, чым таго патрабавалі новыя карты (пасля падзелу Рэчы Паспалітай 1772 г.). Гэта адбылося пасля сейма, пад час правядзення новай мяжы паміж Рэччу Паспалітай і Расійскай Імперыяй. Гэтага не мог не ведаць Станіслаў.

I тым не мешн копію дыярыуша праз некаторы час Ю. Нямцэвіч усё ж атрымаў. Разам з ім і тыя сціслыя веды аб жыцці Тадэвуша да і пасля сейма. I вось тут нам варта спыніцца.

Нямцэвіч стаў першым з даследчыкаў жыцця Т. Рэйтана, хто ўвёў ва ўжытак і замацаваў на вякі дату нараджэння гэтай гістарычнай асобы. На ягоную думку, Тадэвуш нарадзіўся 20 жніўня 1742 г. у Грушаўцы, у радавым маёнтку Дамініка і Веранікі (з роду Валадковічаў) Рэйтанаў. І міфалогія, створаная Нямцэвічам, прыжылася. Праўда, імя маці Тэрэза, а не Вераніка. Фактаў, што Тадэвуш нарадзіўся ў Грушаўцы, таксама няма. А што да даты, то спачатку мы паглядзім, што пісалі іншыя даследчыкі

На сёння можна сустрэць такія варыянты.

Г. Ранкоўскі, польскі краязнаўца, у сваім даведніку па помніках культуры нашай краіны (1997), пішучы пра Грушаўку, пазначыў год нараджэння Т. Рэйтана – 1741. На чым грунтавалася такая ўпэўненасць аўтара – невядома.

Наступная версія была зафіксаваная не толькі на паперы (Р. Афтаназій, т. 2), але і ў метале розных сплаваў. На копіі помніка Т. Рэйтану ў Кракаве і на памятным валуне каля грушаўскай капліцы невядомыя аўтары напісалі, што Т. Рэйтан нарадзіўся ў 1746 г. Улічваючы, што памёр ён, па агульным меркаванні, у 1780 г., атрымліваем 33 гады.

Але далей за ўсіх пайшлі сваякі Тадэвуша, апошнія дзедзічныя ўладальнікі Грушаўкі. У 1928 г. адбылося ўрачыстае асвячэнне велічнай неагатычнай капліцы-пахавальні ў вёсцы Грушаўка. Разам з ёю асвяцілі і мармуровыя памятныя дошкі, прысвечаныя розным Рэйтанам. На пліце, якая прысвячалася Т. Рэйтану, была змешчаная інфармацыя, якая можа паставіць у тупік любога даследчыка. Па меркаванні сваякоў, ён нарадзіўся 20 жніўня 1752 г., а памёр 5 жніўня 1780-га. Месца ягонага спачыну невядомае. Тут ажно тры цікавыя моманты, але спынімся на двух першых.

Як мы казалі, на той момант ужо больш за сто гадоў амаль ва ўсіх выданнях згадвалася, што Т. Рэйтан нарадзіўся 20 жніўня 1742 г. Можна не сумнявацца, што ў радавой бібліятэцы меліся некаторыя выданні. Чаму Аліне з Гартынгаў (жонка апошняга з роду, Язэпа Рэйтана, памерла ў 1910 г.) і Генрыку Грабоўскаму, пляменніку Я. Рэйтана, прыйшло да галавы на 10 гадоў «амаладзіць» Тадэвуша? I чаму дзень смерці яны пазначылі як 5 жніўня, хоць усе крыніцы казалі пра 8 жніўня?

Да загадкі з датай смерці Тадэвуша і ягонай магілай мы вернемся ў наступных артыкулах. А пакуль разгледзім дакументы, якія захаваліся, каб праліць святло на таямніцу. У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі нейкім цудам захаваліся кнігі ляхавіцкага касцёла за XVIII ст. Адна з іх, што датычыцца рэгістрацыі хростаў, ахоплівае амаль усё стагоддзе. Менавіта ў ёй мы і знайшлі першую дакладную згадку імя Т. Рэйтана.

Улетку 1742 г. у касцёле ў прысутнасці бацькоў — стражніка наваградскага Дамініка Рэйтана і Тэрэзы з Валадковічаў, дачкі менскага стольніка Лявона Паўла Валадковіча (які разам з жонкай Канстанцыяй з Цеханавецкіх таксама прысутнічаў), Марціна Ратамскага, Іааны Гінтылінай, Станіслава Валадковіча і Марыяны Вайніловіч адбываецца працэдура давяршэння хросту Т. Рэйтана. I адбываецца яна – 20 ліпеня!

Ужо адна гэтая згадка перакрэслівае версію Ю. Нямцэвіча і іншых даследчыкаў. Як вядома, давяршэнне хросту магло адбывацца і праз 2 месяцы (Ф. Шапэн), і праз год (Барбара Рэйтан, да гэтага моманту невядомая сястра Тадэвуша), і нават праз 26 гадоў (Ульрык Радзівіл). А значыць, ва ўмовах адсутнасці згадак пра першы, засцерагальны ад смерці хрост з «адной вады» ў касцельнай кнізе за 1742 г., можна было б бясконца займацца тэарэтызаваннем, калі б не яшчэ адзін запіс за гэты год.

28 лістапада 1742 г. у ляхавіцкім касцёле (цяпер не існуе) была ахрышчаная звычайным хростам (99 % усіх запісаў кнігі) сястра Тадэвуша – Ганна Уршуля. Апрача бацькоў прысутнічалі яе дзед Лявон Валадковіч, а таксама Георгій Абрамовіч і Іаана Гінтыліна.

Звычайны хрост адбываецца, як правіла, неўзабаве пасля нараджэння дзіцяці- 3,10, 28 дзён. Таму, верагодна, Ганна Уршуля магла нарадзіцца або ў кастрычніку, або ў лістападзе 1742 г. Калі ўлічваць, што паміж нараджэннем дзяцей бывае каля года розніцы, то выснова аб тым, дзе шукаць дату нараджэння або першага хросту Тадэвуша, напрошваецца сама сабой. I падказкай нам павінна стаць само імя будучага нацыянальнага героя нашай краіны. Але аб гэтым у наступнай частцы.

Зміцер Юркевіч

Юркевіч, З. Калі і дзе нарадзіўся Тадэвуш Рэйтан? / Зміцер Юркевіч // Краязнаўчая газета. – 2014. – № 7. – С. 5.

І ён – Рэйтан

Паважаная рэдакцыя!

Дасылаю вам кароткі нарыс жыцця і творчасці амаль невядомага прадстаўніка старажытнага ліцвінскага (беларускага) роду Рэйтанаў – Станіслава, які быў пляменнікам нашага нацыянальнага героя Тадэвуша Рэйтана.

Займаючыся вывучэннем і папулярызацыяй ведаў аб гэтым родзе, я выпадкова даведаўся, што Станіслаў, апрэч «працы дзярджаўцам», займаўся літаратурнай дзейнасцю. На гэты момант мне пашанцавала сабраць тры яго празаічныя творы, хоць маюцца згадкі і пра вершаваныя.

Падрыхтаваны мною нарыс яшчэ сыры і патрабуе добрай рэдактарскай праўкі. Таму, калі вырашыце ўзяць яго для друку, праўце, калі ласка.

Наважуся прапанаваць шэраг такіх невялікіх артыкулаў, звязаных з гісторыяй роду Рэйтанаў, каб хваля, якую мы паднялі ў сакавіку гэтага года, не спынялася і ў 2014 годзе, і імя Тадэвуша, увогуле прозвішча Рэйтанаў, працягвала гучаць і замацоўвацца ў свядомасці.

А яшчэ мы спрабуем ратаваць ад знішчэння нерухомую спадчыну Рэйтанаў у Грушаўцы, Ляхавічах, Усаве…

Імя Станіслава Рэйтана пакуль яшчэ мала вядомае не толькі шырокай грамадскасці, але і літаратуразнаўцам. Цяжка патлумачыць адсутнасць згадак пра яго ў апошніх фундаментальных працах па беларускай літаратуры XX стагоддзя, якія сабралі пад адной вокладкай дзясяткі імёнаў. Паспрабуем трошкі падштурхуць працэс вяртання яшчэ аднаго пісьменніка на літаратурную Бацькаўшчыну.

Станіслава Карла Рэйтана ахрысцілі 29 студзеня 1781 года ў касцёле. Яго бацькамі былі Міхал Ксаверы, брат знакамітага Тадэвуша, і Ганапата з Багдановічаў. Апроч Станіслава маюцца звесткі пра іншых дзяцей Міхала – Казіміра, Тадэвуша Маўрыцыя, Дамініка і Ганну (якая таксама пакінула па сабе літаратурную спадчыну). Усе дзеці Міхала зрабілі «свой лёс», займаючыся або дзяржаўнымі, або вайсковымі, або асветніцкімі справамі.

Вучыўся Станіслаў, як можна меркаваць па ўскосных дадзеных, спачатку ў Нясвіжы, а потым у віленскіх піяраў. Працяглы час служыў у войску, дасягнуўшы чыноў капітана ў войску Каралеўства Польскага (войска ВКЛ, у сувязі з канчатковым захопам нашых земляў Расійскай Імперыяй перастала існаваць) і паручніка кірасірскага баявога палка ў войску расійскім.

У 1832 годзе выйшаў у адстаўку, ажаніўся з Саламеяй з Рэйтанаў. Відаць, тады ён пачаў займацца літаратурнай дзейнасцю, як і яго сястра Ганна.

У 1840-м абраны на пасаду слуцкага павятовага маршалка, якую займаў працяглы час.

У 1845 годзе ў віленскім часопісе «Athenaeum», які рэдагаваў Юзаф Крашэўскі, быў надрукаваны першы вядомы буйны твор С. Рэйтана – «Papiery Pana Ambrozego Wejly», што стаў своесаблівым палемічным адказам далёкаму сваяку Рэйтанаў – Генрыку Жавускаму. Дарэчы, у свой час Жавускі нават даводзіў праз прэсу сваё аўтарства знакамітых «Гавэнд Сапліцы», пішучы, што дылетант Рэйтан гэтага напісаць не мог. Відавочна, ад таго часу паміж сваякамі пачалася варажнеча. Бо, выдаўшы першы твор, Станіслаў дачакаўся разгромнай рэцэнзіі на свае «Анекдоты пана Вэйлы», які Жавускі надрукаваў у «Тыгодніку Пецярбургскім».

Вось тады Станіслаў і адказаў кінжальнай літаратунай атакай праз «Athenaeum». У асноўным гаворка ішла пра асобу Караля Станіслава Радзівіла Пане Каханку. Жавускі, кроўны сваяк Радзівілаў, быў зацікаўлены ў тым, каб гэтая асоба паўстала перад чытачом, поўнай дабрадзейнасці. Рэйтан, які быў старэйшы за Жавускага, а да таго сынам Міхала, які з дзіцячых гадоў уваходзіў у атачэнне Пане Каханку, можна меркаваць, быў больш дасведчаны пра сапраўднае аблічча Радзівіла, і не толькі гэтага прадстаўніка роду некаранаваных каралёў ВКЛ. Станіслаў пераканаўча давёў, што пра памерлага на той час Радзівіла лепей было б маўчаць, чым казаць.

У 1854 годзе Станіслаў быў ганаровым куратарам Слуцкай гімназіі, адной з першых навучальных установаў на тэрыторыі Беларусі. Верагодна, тады ён і напісаў другі свой буйны твор – «Pan Marcin Kwiec», які спачатку быў надрукаваны ў газетах, а трохі пазней асобнай кнігай. Твор быў сустрэты крытыкамі і грамадскасцю з цікавасцю, пра што сведчаць газетныя артыкулы таго часу.

У 1856-м Рэйтан друкуе ў «Dzienniku Literckim», які выходзіў у Львове, свой першы твор пад іншым назовам. А ўжо ў 1858 годзе, зноў у варшаўскай кнігарні Нейдынга, выходзіць кніга «Tak bulo u nas, powiesc z rekopismu J. M. Pana Wady. Ulozyl Stanislaw Reyten». Гэты твор выразна адрозніваецца па настроі ад папярэдняга. Калі «Марцын Квеч» часам прымушае чытача смяяцца, то наўрад ці тое можна сказаць пра «Як было ў нас…». Вельмі падобна, што гэта апавяданне з біяграфічнымі рысамі. Пра людскія характары, чалавечую зайздрасць, глупства… I, як і папярэднія творы, гэта няўмольныя сведкі нашай мінуўшчыны, бо С. Рэйтан, са старажытнага ліцвінскага роду, апісвае нашую Літву – ад Наваградка да Слуцка. Дае сваё слова сведкі, прычым вельмі крытычнае і цікавае, на падзеі і асобаў часоў XVIII- XIX стагоддзяў.

Свае творы Станіслаў Рэйтэн выдаваў пад псеўданімам Пан Вада. Вада з польскага – мана.

Варта заўважыць, што ва ўласных дакументах Рэйтаны заўсёды фігуруюць як Reyten, пра што сведчаць і іх подпісы пад паперамі.

Жыла гэтая беспатомная галіна роду Рэйтанаў, Станіслаў і Саламея, у маёнтку Усава, што пад Капылём. У 1859 годзе яны фундуюць касцёл Пятра і Паўла ў Капылі (перароблены ў наш час на прыдарожную рэстарацыю). Ад былога на гэтым месцы засталіся толькі капліца ў стылі класіцызму і прыгожы стаў.

Капліца ж паступова руйнуецца, стаў зарастае. Але не так складана ўдыхнуць жыццё ў тыя мясціны, хоць бы робячы экскурсіі для цікаўных турыстаў (бо ад Капыля да Усава пара кіламетраў), стварыўшы асобны стэнд у капыльскім і слуцкім музеях, звязаны з кароткай старонкай гісторыі роду Рэйтанаў на Капыльшчыне і Случчыне, і трохсотгадовым апавяданнем пра Рэйтанаў на Літве-Беларусі. Таму што не толькі Т. Рэйтан, наш нацыянальны герой, але і яго пляменнікі-літаратары Станіслаў і Ганна дастойныя нашай памяці.

Зміцер Юркевіч

Юркевіч, З. І ён – Рэйтан : [пра Станіслава Рэйтана] / Зміцер Юркевіч // Краязнаўчая газета. – 2013. – № 44. – С. 4.

Міцкевіч – Рэйтан – Касцюшка

Новае ў ланцужку славутых імёнаў Беларусі

 “Зямля наваградская! Край мой родны! / Славутага пяра Трамбецкага ты годны! […] / Адсюль Міндоўг — на поўнач — нёс грамы праз далі, / Моц рымскіх сэрцаў тут Рэйтаны гартавалі…” Гэтыя радкі недакладнага перакладу першай і недапісанай паэмы Адама Міцкевіча “Бульба” ўсё ж у дакладнасці перадаюць яго любоў да роднай наваградскай зямлі, глыбокую пашану не толькі да першага ўладара Вялікага Княства Літоўскага, але і да Тадэвуша Рэйтана, знакамітага пасла на сойм 1773 — 1775 гадоў — у наш час забытага на Бацькаўшчыне героя, чыё імя ўсё ж вяртаецца з нябыту.

Абкружаны яшчэ пры жыцці славай і павагай землякоў і шчырых ворагаў, Рэйтан пасля заўчаснай смерці ў выніку няшчаснага выпадку 8 жніўня 1780-га, стаў папраўдзе легендарнай асобай у гэтых краях. Зразумела, гэты культ, спачатку стыхійны, неакрэслены, паступова ўвайшоў у пэўнае рэчышча, куды яго скіравалі пісьменнікі, мастакі і палітыкі. Праўда, часам, дасведчаныя людзі кажуць, што не землякі Рэйтана ўзвялічылі ягонае імя. Сапраўды, калі гаворка вядзецца пра мянушкі бегавых коняў, гатунак піва ці таматаў, турыстычныя фірмы ці гатэлі з назовам “Рэйтан”, мы сціпла стаім у баку. Іншая справа, калі гаворка вядзецца пра творы мастацтва, якімі моладзь натхнялася на здзяйсненні дзеля роднага краю. (Адзін з нашых артыкулаў у “К” быў прысвечаны такой тэме.) Але цяпер хацелася б распавесці чытачам, як малазямляк Тадэвуша Рэйтана, наваградзец Адам Міцкевіч, ушанаваў памяць вялікага чалавека ў сваёй творчасці, фактычна змусіўшы замежнікаў год за годам вучыць яго і сваё імя па школьнай праграме.

Праз два тыдні па стварэнні таварыства філаматаў на чужыне сканаў Тадэвуш Касцюшка. Правадыр вызваленчага паўстання 1794 года апошнія гады вёў вельмі сціплае існаванне ў вёсцы Бервіль блізу знакамітага замка Фантэнбло, дзе ў той самы час, знявераны і пакінуты, спрабаваў скончыць сваё жыццё гвалтоўным чынам імператар Напалеон. Магчыма, таму, што спроба сталася няўдалай, за тры гады да смерці Касцюшка змог убачыць ліцвінаў і палякаў, якія служылі пры генеральным штабе напалеонаўскага войска. Сярод першых, аказаўся падпалкоўнік Дамінік Рэйтан, пляменнік Тадэвуша Рэйтана. Пачуўшы знакамітае і знаёмае прозвішча, Касцюшка меў доўгую размову з пляменнікам свайго траюраднага брата. Так, Тадэвуш Рэйтан ёсць братам Тадэвуша Касцюшкі! Гэты факт нам нядаўна пашанцавала ўстанавіць паводле архіўных даных. Убачыць годнага нашчадка свайго вялікага сваяка для Касцюшкі было, як у змроку пабачыць прамень сонца, пачуць родную гаворку ці дакрануцца да святой зямлі пілігрыму.

…Звестка пра смерць Касцюшкі маланкай прыляцела ў Літву і Польшчу. З дазволу расійскага імператара па касцёлах былі наладжаны ўрачыстыя набажэнствы ля сімвалічных трунаў героя. Першыя ўрачыстасці адбыліся ў былым Вялікім Княстве, пазней эстафету перанялі караняжы (так нашы продкі называлі палякаў). Асаблівы размах урачыстасці набылі ў Вільні. Дзе быў у той час Адам Міцкевіч, у родным Наваградку ці ў колішняй сталіцы княства? Дакладна невядома.

Захавалася цікавае апісанне таго, як наваградская шляхта ўшанавала памяць Касцюшкі. Цвет ваяводства сабраўся ў касцёле францішканцаў (месціцца ён побач з сучасным краязнаўчым музеем, у ХІХ стагоддзі перароблены на праваслаўную царкву, якой і з’яўляецца ў наш час), дзе ўсталяваныя памятныя дошкі героям сойму 1773 года Тадэвушу Рэйтану, Самуэлю Корсаку, Станіславу Багушэвічу, а таксама Якубу Ясінскаму і іншым. Адбылася жалобная імша, прагучалі прамовы. Потым былы напалеонаўскі афіцэр (амаль юнак) Ваўрынец Плятар (будучы муж Марылі Верашчака) прачытаў верш у гонар Касцюшкі. Спрэчкі, чый гэта быў верш (ягоны ці Адама Міцкевіча), як мне падаецца, вядуцца і да гэтага часу.

Для нас жа вельмі цікавым і важным з’яўляецца тое, што у Наваградку (а магчыма, і ў іншых гарадах былога ВКЛ), ужо былі спробы ўвекавечыць памяць паслоў-ліцвінаў. І безумоўна, Міцкевіч, не мог не чуць і не бачыць гэтага. Дарэчы, былі такія спробы і пазней, нават у ХХ стагоддзі. На жаль, у наш час імёны згаданай трыяды навагрудчанам незнаёмыя.

Узяты за эпіграф урывак з паэмы “Бульба” — першая згадка Рэйтана ў творчасці Міцкевіча. Пачаў ён пісаць паэму ў 1819 годзе, але так і не завяршыў. Чаму? Няма адказу.

У 1820-х лёс звёў Міцкевіча з адным з найзнакамітых пазней пісьменнікаў таго часу Генрыкам Жавускім. Магчыма, натхнёны Міцкевічам, ён паклаў на паперу свае ўспаміны і пачутыя ў дзяцінстве байкі. На свет у 1839 годзе з’явіліся чатыры тамы “Успамінаў чашніка парнаўскага Севярына Сапліцы” — бестсэллер тых часоў. Дзякуючы гэтаму твору Генрыка Жавускага называюць другім біёграфам Тадэвуша Рэйтана, бо адна з частак твора прысвечана знакамітаму наваградцу. Ну а першым біёграфам лічыцца іншы ліцвін — берасцеец Юльян Нямцэвіч, які на 20 гадоў раней за Жавускага апісаў жыццё і чын героя. Малавядомы факт, але Генрык Жавускі — стрыечны ўнук Рэйтана, бо ягоны бацька, Адам Жавускі, вядомы дыпламат, палітык у свой час выкраў з мэтай ажаніцца дзесяцігадовую Юстыну, дачку Яўхіма Рдултоўскага і Марты-Марыяны з Рэйтанаў (сястры Тадэвуша). Усё свае дзяцінства Генрык правёў у бабкі — у сэрцы старажытнай Літвы — на Наваградчыне, дзе чуў і бачыў рэшткі таго сармацкага вялікалітоўскага духа, які пазней і паклаў на старонкі сваіх твораў.

Літаратуразнаўцы сцвярджаюць, што ўплыў двух літаратараў быў узаемны. Міцкевіч натхніў Жавускага пісаць “Гавэнды”, а сам узяў у Жавускага задуму для “Пана Тадэвуша”. Але пакуль пісалася роўная “Эліядзе” Гамэра паэма, Міцкевіч двойчы звярнуўся да вобраза Тадэвуша Рэйтана ў сваіх артыкулах.

Апынуўшыся ў эміграцыі, паэт наладзіў выпуск газеты “Пілігрым”. Друкаваліся там і вершы, і артыкулы розных аўтараў на актуальныя тэмы. У маі 1833 года Міцкевіч піша два артыкулы, даволі рэзкіх паводле свайго тону. Першы меў назву “Пра апалітычных і…”, дзе Міцкевіч распавядаў пра людзей, якія ўсяляк ухіляліся ад удзелу ў палітычным жыцці краіны, спасылаючыся на неспрыяльныя таму акалічнасці. У наступным нумары “Пілігрыма”, у артыкуле “Пра людзей рассудных і шалёных”, гаворка ішла пра тых, хто замест рашучых дзеянняў у вызначальны час лічыць за лепшае разважаць, варта ці няварта да іх пераходзіць. Як супрацьлегласць людзям без стрыжня паэт прывёў у прыклад Тадэвуша Рэйтана. Гэта людзі, якія атрымалі ад рассудных мянушку шалёных, але іх, гэтых шалёных, народ назваў вялікімі!

І вось, надышоў 1834 год. Менавіта тады, над парыжскім брукам, загучалі знакамітыя несмяротныя радкі “Літва, ты як здароў’е тое!” Не маючы магчымасці і нават надзеі вярнуцца на Радзіму, Міцкевіч уваскрашае падзеі мінуўшчыны, нашы звычаі, жыве ў ілюзорнай краіне, дзе ўсё да болі знаёмае з дзяцінства…

Вось родны палацык Тадэвуша Сапліцы, юнака, які вяртаецца з Вільні. І пачынаецца пералік партрэтаў на сценах:

Касцюшка тут у простай кракаўскай чамары

Аберуч меч дзяржыць, узняўшы вочы ў хмары.

Вось так ён прысягаў за родны край любімы

Загінуць ці прагнаць трох ворагаў радзімы.

Далей сядзіць, апрануты па-польску, у скрусе

Пан Рэйтан, бо свабоду край утраціць мусіў,

Трымае востры нож, накіраваны ў лона,

А перад ім “Федон” і жыццяпіс Катона.

Далей Ясінскі, юны прыгажун схмурнелы,

А поруч Корсак, сябра неадступны, смелы…

Апошнія, начальнік паўстання ў ВКЛ Якуб Ясінскі, а таксама Тадэвуш Корсак, загінулі ў час штурму войскамі Суворава Прагі, прадмесця Варшавы. Там яны і пахаваныя ў адной магіле.

Шкада, што Міцкевіч, услед за традыцыямі рамантызму, спрычыніўся да замацавання міфу аб самагубстве Тадэвуша Рэйтана, узброіўшы ў творы таго нажом. Зразумела, што зроблена гэта было з найлепшых меркаванняў, бо сапраўдны герой мусіў памерці як вікінг, як самурай — са зброяй у руках. Але адышоў у вечнасць Тадэвуш не праз меч, але да апошняй хвіліны жыцця трымаючы святара за руку.

Уславіўшы імёны знакамітых ліцвінаў-землякоў, напісаўшы паэму “Пан Тадэвуш”, Адам Міцкевіч замаўчаў. Фактычна, пасля гэтага твору нічога значнага ён так і не напісаў. Творчы імпэт і энергія былі скіраваныя на рэальную палітычную барацьбу — стварэнне легіёнаў і іншыя справы. Усё гэта, урэшце, прывяло да таго, што Адама Міцкевіча выслалі ў Стамбул, нібыта пасярэднічаць у спрэчках між непрымірымымі прадстаўнікамі эміграцыі. І вельмі верагодна, што там яго атруцілі, бо са сваімі чырвонымі рэвалюцыйнымі поглядамі ён шмат каму быў ненавісным. Зацікаўленым можна параіць артыкул гісторыка Паўла Манькоўскага “Ці быў атручаны Адам Міцкевіч?”, з якога можа даведацца пра акалічнасці смерці паэта.

Але перад тым, як развітацца з чытачом, распавядзём яшчэ трохі пра Міцкевіча і Жавускіх. Найбольш знакамітымі сёстрамі Генрыка Жавускага былі Эвеліна Ганьская і Караліна Сабаньская. Гісторыя пра тое, як унучка Тадэвуша Рэйтана стала каханнем жыцця знакамітага французскага пісьменніка Анарэ дэ Бальзака, не толькі добра вядомая, але нават зафіксаваная ў кінематографе. Калі-небудзь мы распавядзем яе больш падрабязна, але зараз нашу цікавасць прыцягвае Караліна Сабаньская. Доўгі час яна была музай рускага паэта Аляксандра Пушкіна, які нават пакінуў на палях сваіх нататак яе партрэт. Пасля Караліна стала натхняць на творчасць Адама Міцкевіча, пры сустрэчы з якім Пушкін аднойчы сказаў, прызнаючы перавагу генія Міцкевіча над сваім: “З дарогі двойка, туз ідзе!”. На што, быццам бы, атрымаў адказ: “Казырная двойка і туза б’е”.

Вось так “парадніліся” Міцкевічы і Рэйтаны. Але тое ўжо іншая гісторыя, якую мы таксама распавядзем іншым разам…

 

Юркевіч, З. Міцкевіч – Рэйтан  – Касцюшка /   Зміцер Юркевіч // Культура. – 2016. – № 49. 3 снежня. – С. 15.

Нобіль, не ўзяты “на аловак”

Станіслаў Рэйтан: невядомы з ХІХ стагоддзя

Кожнае паляванне калі-небудзь заканчваецца. У маім выпадку шматмесячнае высочванне, нарэшце, скончылася не самым горшым чынам. Дзякуючы сябрам я займеў “найкаштоўны зіпун”. Са мной прыбыў мой стары знаёмы. Дакладней, ягоная душа, увасобленая ў старой кніжцы, нібыта вяртаючыся да роднага ганка…

Не ўстаяўшы перад спакусай, толькі ад’ехаўшы ад пункта адпраўлення, кнігу, якую надрукавалі ў 1858 годзе, я адкрыў. I ўжо не закрываў яе аж да Мінска. “Pan Wada” нетаропка распавядаў мне пра жыццё нашага краю на зломе XVIII і XIX стст., калі канчаткова перастала існаваць Вялікае Княства Літоўскае, калі адгрукаталі гарматы Напалеона і дні працякалі ў нетаропкім рытме вальсаў. У апісанні мясцін, на тле якіх разгортвалася жыццё адстаўнога афіцэра, раз-пораз я пазнаваў родную Навагрудчыну. Стаяў перад вачыма акварэльны сядзібны будынак з мураванкай…

За псеўданімам аўтара “Pan Wada” (“Пан Хіба”) хавалася імя Станіслава Рэйтана, пляменніка Тадэвуша Рэйтана — героя часоў падзелаў Рэчы Паспалітай і персоны, не шмат каму вядомай сёння. Урэшце, імя апошняга — больш-менш на слыху дзякуючы намаганням энтузіястаў, а вось асоба Станіслава вядомая не ўсім літаратуразнаўцам: у грунтоўных працах па нашай літаратуры XIX стагоддзя не адшукаеце яго імя. Каб дапамагчы даследчыкам, падзялюся часткай “здабычы”.

Станіслаў Рэйтан, герба “Рэйтан”, паходзіў са старажытнага ліцвінскага (беларускага) роду. Першы Рэйтан, кліент Радзівілаў, нагадаю, лёг у нашу зямлю за 150 гадоў да нараджэння Станіслава. Род дзякуючы выбітным прадстаўнікам карыстаўся пашанай, а праз сувязі з Радзівіламі меў уплыў на шляхту ВКЛ.

Бацькамі Станіслава-Карла (імя нашага героя пры хрышчэнні 29 студзеня 1781 г.) былі брат Тадэвуша Рэйтана, наваградскі земскі пісар Міхал-Ксаверый (1743 — 1809) і Ганарата з Багдановічаў. Міхал быў жанаты двойчы і меў шасцёра дзяцей. Адна з ягоных дачок, Ганна, маці Эдварда Герыча (сябра Адама Міцкевіча ў эміграцыі), паўстанца 1831 года, мела талент мемуарысткі, таму пакінула нам “Успаміны”, якія былі часткова надрукаваны ў XIX стагоддзі. Менавіта дзякуючы ім мы ведаем, хто быў тым натхняльнікам, які развіў літаратурны талент у Станіслава і Ганны. Гаворка — пра наймалодшага брата Тадэвуша, таксама Станіслава.

Доўгае жыццё галоўнага героя нашага аповеду прыпала на самыя драматычныя часы гісторыі. Ён бачыў другі і трэці падзелы Рэчы Паспалітай, паўстанцаў Якуба Ясінскага і Тадэвуша Касцюшкі, сярод якіх быў і паплечнік Тадэвуша Райтана Самойла Карсак (менавіта так гучаць іх прозвішчы ў перакладзе на беларускую мову Міцкевічавага “Пана Тадэвуша”, зробленага Вінцэнтам Дуніным-Марцінкевічам), войскі на чале з Напалеонам, з якімі ў 1812 годзе на нашу зямлю вяртаўся ягоны брат — афіцэр Дамінік Рэйтан. Пазней на яго вачах каралі паўстанцаў 1831 года. Памёр жа ён у 1863-м, у год паўстання, як, да слова, і Стэфан Рэйтан—пляменнік Станіслава, пакінуўшы сваіх дзяцей сіротамі.

Вучыўся Станіслаў Рэйтан, мяркуючы па ўскосных даных, у Вільні—у піярскім “Collegium Nobilium”. Потым была служба ў войску. У 1832 годзе Станіслаў у чыне капітана войска Каралеўства Польскага і паручніка баявога кірасірскага палка выходзіць у адстаўку. Ён узяў за жонку Саламею Рэйтан — далёкую сваячку, дачку Язэпа Рэйтана. Давялося яму тады ж стаць сведкам адносін да тых, хто ў 1831-м узняў зброю за волю Бацькаўшчыны. Ці не таму, што на ім не было падазрэнняў у сімпатыях да паўстанцаў, ён спрабаваў атрымаць замежны пашпарт на сябе і на некую шляхецкую дзятву? Мо хацеў такім чынам дапамагчы знаёмым выратаваць іх сем’і ад “вандроўкі ў Сібір”?

3 1840 года пачынаецца грамадская дзейнасць Станіслава, калі яго выбіраюць Слуцкім павятовым маршалкам — тытул, які пазней намінуюць па прынятым у Расійскай імперыі ўзоры як “уездный предводитель дворянства”. Гэтую пасаду ў 1802 годзе займаў яго старэйшы брат Казімір, іншы ж брат Тадэвуш нейкі час з’яўляўся харунжым таго ж павета, а іх бацьку, Міхала, у 1795 годзе, шляхта ранейшага Наваградскага ваяводства выбрала Нясвіжскім павятовым маршалкам. Таму на Случчыне, Капыльшчыне, у Нясвіжы прозвішча “Рэйтан” было, бадай, найвядомым пасля “Радзівіл”.

Станіслаў дзяцей не займеў. Але тое, што ў яго быў гасцінны характар, што ён з ахвотай прысутнічаў на ўрачыстасцях, бачна па метрыках хростаў і шлюбаў з касцельных кніг. У ягоным доме адбылося вяселле Сцяпана Рэйтана з Марыяй з Несялоўскіх, менавіта Станіслаў стаў хросным іх дзяцей —Марыі і Язэпа (апошні з роду, памёр у 1910 годзе).

Яшчэ цікавы факт. У 1862-м Станіслаў ператварыў сваю сядзібу ва Усаве пад Капылём у лякарню. Як ён сам пісаў у газетах, здарыўся ў тых мясцінах выпадак, які прывёў да смерці вялікай колькасці людзей. 3 хваробай не змаглі справіцца і тры запрошаныя лекары. Дарэчы, гэта былі апошнія артыкулы, падпісаныя ягоным імем. Але быў і той час, калі імя Станіслава не сыходзіла са старонак часопісаў, газет…

Зміцер ЮРКЕВІЧ,

куратар, сябра арт-суполкі

імя Тадэвуша Рэйтана

Юркевіч, З. Нобіль, не ўзяты “на аловак” : Станіслаў Рэйтан: невядомы з ХІХ стагоддзя / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2014. – 15 сак. (№ 11). – С. 14.

Падзяліць — не падзяліцца?

Скрушны лёс аднаго сядзібнага дома

Неўзабаве ў нас з’явіцца асаблівая нагода згадаць добрым словам Тадэвуша Рэйтана: 21 красавіка — 240-я ўгодкі тых адлюстраваных на славутай карціне Яна Матэйкі драматычных падзей, якія ўпісалі імя шляхціча з Навагрудчыны ў аналы не толькі беларускай, але і еўрапейскай гісторыі. Аднак ці многія суайчыннікі скарыстаюцца той нагодай, каб аддаць яму даніну пашаны? На жаль, ёсць пэўныя падставы ў гэтым сумнявацца. Бо і леташняе 270-годдзе самога Рэйтана прайшло ў нас амаль незаўважаным — у адрозненне ад суседняй Польшчы, якая ўжо здавён лічыць яго “сваім” нацыянальным героем. Ды і ў старым котлішчы роду — Грушаўцы, што на Ляхавіччыне, — пакуль не да святаў: сядзіба спакваля разбураецца…

Магчыма, яе стан — гэта акурат наступства таго, што мы па-ранейшаму не ўсведамляем, кім быў Тадэвуш Рэйтан і што ён зрабіў для гісторыі нашай краіны.

Напісана пра яго нямала, у тым ліку, і ў асветніцка-папулярным жанры, але… За рэдкім выключэннем, у спісе аўтараў — спрэс польскія прозвішчы. Таму і не дзіва, што нават людзі, якія цікавяцца культурай і гісторыяй Беларусі, часам паціскаюць плячыма: маўляў, “ці наш ён”, ці мае дачыненне да айчыннай гісторыі? Правёўшы не адзін месяц у беларускіх ды замежных архівах і вывучыўшы мноства крыніц, я імкнуўся знайсці адказ, у тым ліку і на гэтае пытанне, не задаволіўшыся звыклым для замежнай гістарыяграфіі сцвярджэннем пра “спаланізаванасць” роду Рэйтанаў.

Неўзабаве я прыйшоў да высновы, што пра існаванне паўнавартаснай навукова-абгрунтаванай біяграфіі Тадэвуша Рэйтана казаць пакуль досыць праблематычна. Ёсць хіба асобныя факты, якія яшчэ патрабуюць сістэматызацыі ды ўдакладнення і якія ўжо даўно паспелі шчыльна абрасці міфамі. У пэўнай меры, гэта вытлумачальна. Доўгі час згадваць гэтае прозвішча было небяспечна, а калі стала можна, многае ўжо забылася, таму трэба было нейкім чынам ліквідаваць “белыя плямы”. І калі супаставіць розныя крыніцы, атрымаюцца суцэльныя парадоксы: аказваецца, Тадэвуш Рэйтан адначасова вучыўся ў Наваградку і Варшаве, адначасова вёў гаспадарку ў роднай Грушаўцы і мужна біўся недзе на Украіне… Падобна на тое, што дэталі ягонага жыцця ўвогуле мала хвалявалі біёграфаў. Перадусім апошнія ставілі перад сабой задачу стварыць пасмяротны жыццяпіс героя — узор, ідэальную мадэль для выхавання патрыятычнай моладзі.

Таму нават смерць пана Тадэвуша пакуль з’яўляецца суцэльнай таямніцай. Розныя сучасныя публікацыі наперабой сцвярджаюць пра вар’яцтва і самагубства (у роспачы ад падзей на роднай зямлі), а вось як яно было насамрэч? Пэўнага адказу на гэтае пытанне вядомыя мне гістарычныя дакументы не даюць.

Зрэшты, сякія-такія высновы яны ўсё ж дазваляюць зрабіць…

Асіміляваны нашчадак крыжакоў

Як вядома, род Рэйтанаў мае альбо прускае, альбо шведскае паходжанне. Першая адшуканая мной у крыніцах згадка пра яго датуецца 1410 годам і датычыцца крыжацкай Прусіі — Тэўтонскага ордэна. Магчыма, далёкі продак пана Тадэвуша нават паўдзельнічаў у Грунвальдскай бітве — зразумела ж, не на нашым баку. Пагатоў, прозвішча “Рэйтан” перакладаецца з нямецкай мовы як “ехаць верхам”, і яно само па сабе сведчыць, што прадстаўнікі фаміліі не піва варылі — яны былі спадчыннымі ваярамі. Сляды Рэйтанаў прасочваюцца на нямецкіх землях і пазней, прычым захаваліся звесткі пра розныя галіны роду.

Некаторыя крыніцы — у тым ліку і асобныя публікацыі беларускіх аўтараў — сцвярджаюць, нібыта ў наш край род Рэйтанаў прыйшоў ужо з Польшчы, пажыўшы некаторы час у Кракаве. Сказаць, адкуль узялося такое меркаванне, папраўдзе цяжка: ніякіх дакументальных яго пацвярджэнняў я не знайшоў. Можа, справа тут у банальнай памылцы? Рэч у тым, што ў адным з гербоўнікаў акурат перад Рэйтанамі згадваецца род Рэяў, які і сапраўды цесна знітаваны са старой польскай сталіцай. Але ж да нашых герояў ён не мае ніякага дачынення — хіба што апрача сугучнага прозвішча.

Дакладная дата, калі першы з Рэйтанаў ступіў на зямлю Вялікага Княства Літоўскага, нам невядомая, але захаваліся звесткі пра тое, што ўжо ў 1-й палове ХVІІ ст. Ян Рэйтан быў адным з хаўруснікаў Радзівілаў. І калі ён раптоўна (альбо гвалтоўна) памёр у Варшаве, то быў пахаваны гэтымі магнатамі ў Стваловічах (цяперашняя вёска Сталовічы ў Баранавіцкім раёне). Ягоны сын, Марцыян, атрымаў на Полаччыне, каля Невеля, некалькі вёсак — хутчэй за ўсё, як дасведчаны ваяр. Адбылося гэта ў 1659 годзе, у часы ваеннага ліхалецця.

А ў 1683-м Марцыян Рэйтан удзельнічаў у бітве пад Венай, якая спыніла турэцкае нашэсце на Еўропу. Прычым на той момант ён быў на нашых землях ужо “сваім чалавекам”, бо прымаў удзел не толькі ў войнах, але і ў выбарах караля…

Натуральна, можа ўзнікнуць пытанне: адкуль на нашых землях узяўся прускі “рыцар”? Падаецца, тут няма нічога дзіўнага. У сярэдзіне ХVІІ стагоддзя Радзівілы мелі вялікія пранямецкія сімпатыі. А вось пра палякаў кальвініст князь Януш быў, мякка кажучы, невысокай думкі.

Цягам ажно пяці пакаленняў Рэйтаны зарэкамендавалі сябе як самыя блізкія паплечнікі Радзівілаў. Напрыклад, дзед Тадэвуша Міхал быў пахаваны ў Нясвіжы, бацька Дамінік доўгі час з’яўляўся сакратаром князя Міхала Казіміра “Рыбанькі”, разам з ім вандраваў па Еўропе. Таму нездарма хроснымі бацькамі другога сына Дамініка Рэйтана — Міхала — сталі сам князь ды ягоная жонка, знакамітая Уршуля Радзівіл. Калі хлопец падрос, ён стаў добрым сябрам знакамітага Пане Каханку ды атрымаў мянушку “вечны юнак”. А ў гонар яго хроснай маці, дарэчы, Дамінік Рэйтан назваў адну з сясцёр Міхала і Тадэвуша. Таму не дзіва, што Радзівілы не раз гасцявалі ў Грушаўцы, якая стала родавым котлішчам Рэйтанаў.

Такім чынам, род хутка і трывала асеў на нашай зямлі ды неўзабаве цалкам асіміляваўся. Натуральна, усе яго прадстаўнікі бралі шлюб з мясцовымі дзяўчатамі, за стагоддзе-другое парадніўшыся з дзясяткамі беларускіх родаў: Гарабурдамі, Валадковічамі (з якога паходзіла маці Тадэвуша), Багдановічамі, Александровічамі, Вайніловічамі, Кубліцкімі, Есьманамі, Рдултоўскімі, Юрэвічамі… Польскіх паненак сярод іх не знойдзеш, ды і адкуль ім тут было ўзяцца?

Дый што казаць, калі яшчэ адзін слынны прадстаўнік роду — выдатны пісьменнік Станіслаў Рэйтан, забыты ў Польшчы ды пакуль не адкрыты тут, — у сваіх творах часам пісаў ад імя старога Ліцвіна, асуджаючы “пальшчызну”, што прыйшла на нашу зямлю. Хаця жыў ён ужо ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя, калі ад ВКЛ засталіся адно ўспаміны.

І таму не зусім зразумела, на чым грунтуецца распаўсюджанае сярод польскіх даследчыкаў (Ранкоўскі, Вэнгліцка, Маліноўскі ды іншыя) сцвярджэнне, быццам род Рэйтанаў быў спаланізаваны яшчэ ў XVII стагоддзі. Зрэшты, такое меркаванне агучвалі далёка не ўсе гісторыкі. Прыкладам, знакаміты Сяргей Салаў’ёў напісаў пра Тадэвуша Рэйтана: “…Велізарнага росту літвін”. Ды і іншыя больш-менш неперадузятыя аўтары — скажам, Шуйскі або Строкава, — згадвалі пра яго ліцвінства. Але ў агульным масіве надрукаванага гэтыя даўнія публіцыі — бы кропля ў моры.

Сарваны спектакль

Праз пэўны час тыя або іншыя падзеі ўспрымаюцца зусім інакш, чым у рэальным вымярэнні. Стаўленне сённяшніх палякаў да першага падзелу Рэчы Паспалітай, бадай, адназначнае, ды і Рэйтан для іх — нацыянальны герой, а вось тады… Тады палітычная эліта Рэчы Паспалітай, сабраная на адмысловы Сойм, каб надаць падзелу законны выгляд, пакорліва пагадзілася са сваёй не вельмі пачэснай роляй бязвольных блазнаў. У людзей былі маёнткі, грошы, уласныя інтарэсы і, вядома, боязь усё гэта страціць. Некаторых “залагодзілі” асабіста — праз подкуп. Таму ініцыятары падзелу былі ўпэўнены, што запланаваны імі спектакль адбудзецца без адхіленняў ад падрыхтаванага сцэнарыя. Але тут раптам падалі галасы маладыя шляхцічы з нешматлікай на гэтым Сойме вялікакняжацкай дэлегацыі…

Тадэвуш Рэйтан і ягоныя паплечнікі — Самуіл Корсак з Ваўкавышчыны ды Станіслаў Багушэвіч з Міншчыны — выступілі супраць усёй эліты сваёй жа краіны ў імя выратавання апошняй. Спробы іх шантажыраваць, падкупіць, запалохаць (уключна нават з пагрозай смяротнага пакарання!) ніяк не змянілі іх бескампраміснай пазіцыі. Прычым, як сведчаць матэрыялы таго Сойму, дзейнічалі яны выключна ў прававым полі, выяўляючы махлярства змоўшчыкаў на чале з кухмістрам Паніньскім. Таму Рэйтан, як мне падаецца, вылучаецца нават сярод іншых не менш адданых радзіме асоб — таго ж Касцюшкі або Каліноўскага. Ён змагаўся словам і перакананнем, без кровапраліцця. І хоць ягоны ўчынак не шмат змяніў у гаротным лёсе Бацькаўшчыны, яго нават ворагі пачалі паважаць.

Як вядома, задачай Сойму было толькі стварыць арэол легітымнасці вакол падзеі, якая ўжо адбылася дэ-факта, — падзелу Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. Таму можа ўзнікнуць пытанне: ці мела сэнс ірваць на сабе кашулю і трымаць галадоўку? Хіба так. Без сумневу, гэтым чынам адважныя ліцвіны спрабавалі давесці ўсяму свету, што сойм — гэта фарс, заснаваны на суцэльнай здрадзе сенатараў і дэпутатаў, запалоханых альбо купленых варожымі дзяржавамі. І Рэйтану з паплечнікамі сапраўды ўдалося зніштожыць тую пастаральную карціну, якую імкнуліся стварыць ініцыятары падзелу: нібыта жыхары Рэчы Паспалітай самі, па сваёй ахвоце, нясуць на талерцы ключы ад брам уласных гарадоў. Пра смелых ліцвінаў ахвотна пісала англійская ды французская прэса, робячы адпаведныя ацэнкі гэтых падзей. І, урэшце, мы ўспрымаем апошнія праз вобразы палатна Матэйкі — недакладнага ў дэталях, але, напэўна, эмацыйна праўдзівага.

Вяртанне ў Грушаўку

Не так даўно польскія СМІ апублікавалі навіну з такім загалоўкам: “Dawne majatki polskich magnatow na Bialorusi mozna kupic za… 100 zl”. Натуральна, у спіс “польскіх магнатаў” трапіў далёка не магнацкі і зусім ужо не польскі род Рэйтанаў ды іх сядзіба ў Грушаўцы. Мала каму вядомы на сваёй Радзіме Тадэвуш Рэйтан пасля смерці стаў “палякам, які гатовы быў аддаць сваё жыццё за Польшчу”.

Лішне нават казаць, што чытаць такое — папраўдзе вельмі прыкра. Але куды больш засмучае той жаласны стан, у якім знаходзіцца сама сядзіба ў Грушаўцы. Пабываўшы там ужо сёлета, убачыў у знакамітай “мураванцы” — найстарэйшым будынку, што памятае самога пана Тадэвуша, — ладны слой снегу, які прасачыўся цераз праламаны дах…

Наколькі вядома, у хуткім часе гэтая сядзіба мае пайсці з малатка — зараз якраз рыхтуюцца прававызначальныя дакументы на яе. Безумоўна, продаж “у добрыя рукі” паспрыяе захаванню самой архітэктурнай спадчыны, але… натуральна, той варыянт, калі ўласнікам здолее стаць кожны ахвотны, выклікае пэўную насцярожанасць. Інвестары, асабліва з іншых краін (а менавіта яны становяцца асноўнымі пакупнікамі шляхецкіх маёнткаў), дбаюць перадусім пра ўласны прыбытак, і наўрад ці ўдасца абцяжарыць іх місіяй захавання нашай нацыянальнай гісторыі.

Перакананы, што сядзіба Рэйтанаў у перспектыве павінна зрабіцца не гатэлем з карчмой, але гісторыка-культурным запаведнікам, стаўшы ў адзін шэраг з сядзібамі Міцкевіча і Касцюшкі, палацамі Сапегаў і рэйтанаўскіх “патронаў” Радзівілаў. Там мусіць быць створаны музей, краязнаўчы даследчы цэнтр, “кропка адліку” турыстычных маршрутаў па наваколлі… І аднаўляць гэты помнік спадчыны мусім мы, грамадзяне Рэспублікі Беларусь, тыя, хто лічыць сябе патрыётам сваёй краіны!

Менавіта таму будзе выдатна, калі ў гадавіну гераічнага ўчынку Рэйтана ды яго паплечнікаў мы запачаткуем ратаванне сядзібы ў Грушаўцы — хаця б нават зрабіўшы часовы дах для той жа “мураванкі”. Асабіста я гатовы спрычыніцца да гэтых работ, ахвяраваўшы сваім часам ды сродкамі, і спадзяюся, што мая ініцятыява знойдзе падтрымку.

Уласна, мой сантымент да тых куткоў колішняй Навагрудчыны цалкам вытлумачальны: там — мае карані. А зацікавіўшыся сваім радаводам я адначасова зразумеў, што няма майго радаводу — ёсць радавод маёй краіны, які неабходна вывучаць і перадаваць нашчадкам.

Зміцер ЮРКЕВІЧ, арт-куратар

Юркевіч, З. Падзяліць – не падзяліцца? / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2012. – 16 сак. (№ 11). – Пра лёс Тадэвуша Рэйтана.

Паходжанне Тадэвуша Рэйтана

Як адзначалася ў першай частцы, большасць даследчыкаў гэтага пытання ішлі следам за Юльянам Урсынам Нямцэвічам, які абвясціў у 1820 г., што Тадэвуш Рэйтан нарадзіўся 20 жніўня 1742 г. Праўда, з’явіліся і іншыя версіі – 1741, 1746, 1752 гг. Нашае апавядане мінулы раз скончылася на тым, што на падставе новай інфармацыі ўдалося абвергнуць міф, створаны Ю. Нямцэвічам і іншымі папярэднікамі, зрабіць крок насустрач гістарычнай праўдзе.

Да нядаўняга часу я быў амаль упэўнены ў тым, што дзень народзінаў Т. Рэйтана трэба пазначаць кастрычнікам 1741 г. Але лісты бацькі Тадэвуша, дамініка Рэйтана, да Міхала Казіміра Радзівіла Рыбанькі, якія збольшага захаваліся і патрапілі мне ў рукі, аказаліся надзвычай карыснымі ў пошукавай справе.

Сярод амаль 150 лістоў, што ахопліваюць каля 40 гадоў жыцця Дамініка, ёсць адрасаваныя Ганне Радзівіл з Сангушкаў, яе сыну Міхалу Казіміру Рыбаньку і ўнуку Каралю Станіславу ІІане Каханку. Некалькі лістоў напісаныя лацінаю. На перыяд 1740—1741 гг. прыпадае толькі 2 лісты (абодва — на лаціне). Зрабіўшы дапушчэнне, што яны напісаныя лацінаю нездарма і могуць утрымліваць звесткі пра сына Дамініка, мы звярнуліся да спадара Алеся Жлуткі, гісторыка і мовазнаўца. Са зробленага ім перакладу стала вядома наступнае: у лістападзе 1740 г. Д. Рэйтан звярнуўся да Міхала Казіміра Радзівіла, свайго сябры і патрона, па параду. Бацька, занепакоены вельмі дрэнным станам здароўя свайго дарагога сына, прасіў дасведчанага Радзівіла параіць лекі, якімі можна было б прагнаць хваробу.

Амаль роўна праз год, у кастрычніку 1741 г., Дамінік яшчэ раз звяртаецца да свайго патрона з просьбай параіць якія лекі, бо сын зноў хварэе.

Абодва гэтыя лісты, у спалучэнні з папярэднімі здабыткамі, даюць наступную карціну. Д. Рэйтан і Тэрэза з Валадковічаў пабраліся шлюбам 1 снежня 1739 г. У кастрычніку (вельмі верагодна) 1740 г. нараджаецца першанец, якому пры хросце з адной вады даюць імя Тадэвуш. Хлопчык вельмі хворы, і нават на другім годзе яго жыцця бацькі моцна непакояцца. Толькі праз два гады, 20 ліпеня 1742 г., у касцёле Ляхавічаў адбылося давяршэнне працэдуры хросту першага сына Дамініка і Тэрэзы. Ад таго часу, літаральна кожны год, дзяцей у сям’і множылася. Як вядома, Тадэвуш меў 4 браты і 4 сястры. 3 усіх дзяцей лёс быў нялітасцівы толькі да адной дзяўчынкі, Барбары, якая таксама, як і Тадэвуш, двойчы была ахрышчаная, але, відаць, доўга не пражыла.

У бліжэйшы час, верагодна, нас чакаюць яшчэ больш цікавыя адкрыцці. Агульна прызнана, што Т. Рэйтан нарадзіўся ў Грушаўцы. Але прымаць гэтую версію на веру няма падставаў. I вось чаму. У раней згаданай кнізе рэгістрацыі хростаў Ляхавіцкага касцёла за 1739—1741 гг. няма згадак пра першы хрост Тадэвуша. У той жа час абодва хросты ягонай малодшай сястры прысутнічаюць. Узнікае выснова: калі б Тадэвуш атрымаў першы хрост з адной вады ў Грушаўцы, то запіс аб гэтым быў бы ўнесены ў кнігу.

Вядома таксама, што Дамінік да шлюбу з Тэрэзай у Грушаўцы амаль не жыў і фактычна не ўдзельнічаў у грамадскім жыцці ваколіцы. Судовыя кнігі кажуць, што ўкараніўся ён у Грушаўцы толькі з моманту, калі займеў сям’ю.

А быў ён на той час ужо немаладым. Большую частку жыцця аддана служыў сваёй Бацькаўшчыне – ВКЛ і нясвіжскім Радзівілам. Ягоны бацька, Міхал Казімір Рэйтан, пакінуў Дамініку не толькі значны маёнтак Бярозаў каля Невеля (Полацкае ваяводства) і Грушаўку (Наваградскае ваяводства), але і камяніцу ў Нясвіжы. Верагодна, шмат часу аддаючы службе ў войску, бо быў ён на момант жаніцьбы харунжым гусарскім, Дамінік жыў у той нясвіжскай камяніцы.

Вось тут лагічным падаецца наступны ланцуг падзеяў. Д. Рэйтан, надумаўшы ажаніцца, пачынае ў 1738- 1739 гг. будаваць новы дом у Грушаўцы (вядомы з акварэлі Н. Орды). Напрыканцы 1739 г. Дамінік і Тэрэза вянчаюцца хутчэй за ўсё ў Нясвіжы, у бернардзінскім касцёле Св. Кацярыны (менавіта тут знайшоў апошні спачын бацька Дамініка ў 1706 г.). Пакуль дом у Грушаўцы дабудоўваўся і даводзіўся да ладу, маладыя маглі жыць у Нясвіжы. Тым больш, што Нясвіж – гэта і радзівілаўскі двор са свецкім жыццём. Таму не выключана, што нарадзіўся Тадэвуш тут, дзе і атрымаў першы хрост «на вачах» дзеда. Праўда, ад нясвіжскіх касцельных кніг мала што засталося, таму пакуль доказаў гэтай гіпотэзе няма.

Як вядома, продкі Т. Валадковіч з даўніх часоў адыгрывалі на Міншчыне значную грамадска-палітычную ролю. Мелі маёнткі вакол Мінска і пляц з забудовай у самім горадзе. Хто ведае, ці не трымалі сваю адзіную цяжарную дачку пад вокам Лявон Павел і Канстанцыя (з Цеханавецкіх), пакуль Дамінік займаўся службовымі і гаспадарчымі справамі? Гэта верагодна, бо тое, што ўнук быў для іх дарагі, кажа прысутнасць дзядоў 20 ліпеня 1742 г. у Ляхавіцкім касцёле. Дык ці не яны былі і пры першым хрышчэнні? Гэтае пытанне таксама пакуль не знайшло падмацавання, бо страшэнны пажар у Мінску знішчыў велізарную колькасць розных дакументаў. А ў тым, што засталося, на жаль, Рэйтаны не значацца.

Наступны раз мы паспрабуем адказаць на пытанне, дзе ж знайшоў свой спачын Т. Рэйтан, бо, як нам падаецца, фінальнага рашэння да гэтае пары не прагучала.

Зміцер Юркевіч

Юркевіч, З. Паходжанне Тадэвуша Рэйтана / Зміцер Юркевіч // Краязнаўчая газета. – 2014. – № 9. – С. 5.

Помнікі тваёй краіны

Навошта гарадам патрэбны помнікі выдатных асоб

Час ідзе. А помнікаў выдатным дзеячам Беларусі на вуліцах Мінска больш не становіцца… У гасцей, турыстаў, бізнесменаў складваецца, магчыма, памылковае уражанне, што Беларусь не толькі не мае адметных асоб, але і ўвогуле не мае сваёй уласнай гісторыі. Гэта, між іншым, адбіваецца і на іх стаўленні да беларусаў у свеце. Як бы вы паставіліся да чалавека, які не шануе памяці сваіх продкаў, не цікавіцца гісторыяй і культурай сваёй краіны, не можа з захапленнем распавесці пра нейкіх знакавых асоб сваёй краіны? Калі вы маеце нейкія духоўныя патрэбы, вышэйшыя, чым стандартны набор турыста — бар, праменад, гатэль — то такі суразмоўца не выкліча ў вас асаблівага захаплення.

Некалі Зміцер Санько, галоўны рэдактар кніжнай серыі «Нашы славутыя землякі», у артыкуле «На прэстыжных месцах» («Культура», № 29 / 897 за 2009-07-18) пісаў: «Зразумела, што ў перспектыве ў Мінску мусяць паўстаць таксама помнікі каралю Міндоўгу, вялікім князям Вітаўту і Жыгімонту Старому, найвышэйшым гетманам Канстанціну Астрожскаму і Яну Каралю Хадкевічу, канцлерам Астафею Валовічу і Льву Сапегу, дзяржаўным дзеячам Тадэвушу Рэйтану і…». Тут варта спыніцца.

Можна заўважыць, што апошнім часам імя нацыянальнага героя Беларусі, дэпутата Сейма Рэчы Паспалітай ад Навагрудскага ваяводства ВКЛ Тадэвуша Рэйтана, які імкнуўся сарваць Сейм і не дапусціць першага падзелу дзяржавы, паступова ўсё больш і больш прамалёўваецца на белым муры. Але да кардынальных зрухаў справа яшчэ не дайшла. Бо фактычна мы яшчэ толькі вырваліся з пялюшак бяспамяцтва…

І таму, зачапіўшыся за словы спадара Санько, як за поручні, мы можам ушанаваць годнага чалавека, шчырага патрыёта нашай зямлі Тадэвуша Рэйтана, як таго патрабуе гістарычная справядлівасць. І не толькі ў сталіцы краіны, але і ў Наваградку, Ляхавічах і, можа, у самой Грушаўцы, дзе знаходзіцца родавае котлішча Рэйтанаў і якая ўжо шмат гадоў патрабуе неадкладнага клопату.

Стаяў помнік…

Як вядома, помнік Тадэвушу Рэйтану ў Грушаўцы ўжо стаяў, 150 гадоў таму. Праўда, нядоўга…

У 1824 годзе ў Грушаўцы нарадзіўся хлопчык, які пры хрышчэнні атрымаў імя Стэфан Міхал Ян. Бацькам яго быў Дамінік Рэйтан (пляменнік Тадэвуша), падпалкоўнік напалеонаўскіх войскаў. Пакуль што пра лёс Стэфана вядома не шмат. Але гэта пытанне часу. Нас цяпер цікавіць перш за ўсё тое, што недзе напрыканцы 1850-х гг. Стэфан (мажліва, у год, калі нарадзіўся ягоны сын Юзаф Пётр Павал (1857), апошні з роду) замовіў скульптару Тэадору Закрэўскаму бюст Тадэвуша Рэйтана. Іншым — велічную каплічку-вежку. Амаль усе, хто згадваў помнік у сваіх артыкулах, пісалі, што ён некаторы час, магчыма, з 1860 г., стаяў у Грушаўцы, непадалёк ад старога сядзібнага будынка. Але напярэдадні паўстання Кастуся Каліноўскага ў 1863 г. быў дэмантаваны, запакаваны ў скрыню і схаваны да лепшых часоў.

Стэфан у 1863 г. памёр. Было яму на той момант усяго 39-40 гадоў. Імя яго не згадваецца сярод тых, хто браў удзел у паўстанні, і нібыта не было з боку ўлады да Рэйтанаў прэтэнзій. Дык што здарылася? Быў ён паранены падчас нейкага невядомага бою поруч з Каліноўскім ці… памёр сваёй смерцю? Загадка. Але тое, што быў ён, як і ўсе Рэйтаны, патрыётам, не падлягае сумневу, інакш не наважыўся б замаўляць і ўсталёўваць у гонар свайго дзеда помнік. Таму, мажліва, калі памёр гаспадар, а на гаспадарцы застаўся ягоны сын, якому на той момант было 6-7 гадоў, помнік схавалі, каб не выклікаць залішняй увагі.

Але дзе ў той момант знаходзілася замоўленая Стэфанам прыгожая літая гатычная вежка вышынёй 10 метраў? Пра тое, што яна дайшла да Грушаўкі, што ў Грушаўцы стаяў помнік у поўным камплекце (як цяпер у Кракаве на Платанах), аўтары не згадваюць.

Нам ізноў пашанцавала. Не так даўно быў адшуканы артыкул з газеты 1864 г., у якім аўтар з захапленнем апісвае менавіта тую каласальных памераў вежку, якую любы ахвотны можа паспець паглядзець на фабрыцы РР. Еvаns, Lіlрор і Rаu (Варшава) перад адпраўкай яе ў Грушаўку. Аўтарам плана названы вядомы архітэктар Марконі. Яго ажыццявіў малады, але вядомы ў мастацкім асяродку будаўнік Хайнрых.

Гэтыя звесткі выклікаюць новыя пытанні. Ці была выслана вежка ў Грушаўку? Калі адказ станоўчы, ці злучылі ўсё ж такі на радзіме Тадэвуша бюст і вежку, як было прадугледжана праектам? Ці яе так і не адаслалі, а прыхавалі ў Варшаве? Думаю, калі распачаліся рэпрэсіі супраць паўстанцаў, калі жандары Мураўёва спрэс заставілі краіну шыбеніцамі, было зусім не да вежак ды помнікаў… Нават пробліскі патрыятызму людзі тушылі, каб хоць іх дзеці выжылі. Таму, верагодней за ўсё, вежка засталася ў Польшчы. Бюст схавалі на Літве (у Грушаўцы). Падзел адбыўся…

Праз 25 гадоў, калі апошні нашчадак мальтыйскага рыцара Яна, апошні носьбіт прозвішча Рэйтан пасталеў, калі ўлягліся жарсці, ён адшукаў добра схаваны бюст і вырашыў перадаць яго туды, дзе волі было трохі болей, дзе да таго захоўвалася велічная каплічка, якая важыла каля 6 тон. Таму Юзаф перадае бюст Тадэвуша недзе ў 1888 годзе Кракаўскаму магістрату. У
1889 г. помнік быў сабраны цалкам і ўсталяваны на скрыжаванні вуліц Баштовай, Дунаеўскага і Гарбарскай. Дакладнай датай афіцыйнага адкрыцця лічыцца чэрвень 1890 г. Устаноўка помніка не выклікала вялікага пярэпалаху, але пачуліся галасы крытыкаў, якім не спадабаўся занадта строгі выгляд вежкі, больш падобны да магільных каплічак.

Помнік выстаяў і Першую сусветную вайну, і Другую. Немцаў ён не зацікавіў. Але калі ўзімку 1946 г. моцны парыў ветру і магутная снегавая навала пашкодзілі яго, камуністычныя ўлады скарысталіся зручным момантам і прынялі помнік у сховішча.

Паляк? Не, ліцвін-беларус!

У 2007 г., на 750-ю гадавіну горада, Кракаў зноў убачыў помнік Тадэвушу Рэйтану. Праўда, гэта ўжо была копія, прычым наўмысна зробленая недакладнай. Недакладнасць тычыцца некаторых дэталяў бюста. Вежку аднавілі па ўзоры надмагілля Станіслава Лілпопа. Арыгінал бюста пасля рэстаўрацыі працягвае знаходзіцца ў Кракаўскім Нацыянальным музеі. Верагодна, там жа можна адшукаць і ўнікальную дакументацыю, старыя фотаздымкі, звязаныя з гісторыяй стварэння помніка.

На жаль, быўшы ў Кракаве, мне не пашанцавала паглядзець на гэты велічны помнік нашаму суайчынніку, беларусу Рэйтану, які стаў культавай асобай у Польшчы, імя якога ведае кожны школьнік… Праўда, гэты школьнік ніколі, напэўна, не чуў з вуснаў настаўнікаў, што Рэйтан — ліцвін-беларус… Там ён — паляк.

Разбурэнне міфаў

Але вернемся да помніка. Ёсць на ім надпіс, які распавядае, калі ён быў усталяваны і каму прысвечаны. Усё добра, нават выдатна, за выключэннем аднаго. На помніку пазначаны год нараджэння — 1746. Гэта яшчэ не самы «страшны» варыянт, бо Генрык Грабоўскі (далёкі сваяк Рэйтанаў) паставіў у родавай капліцы мармуровую пліту ў гонар Тадэвуша з зусім фантастычнай лічбай — 1752 г. Цяжка сабе ўявіць, як у такой важнай справе, шмат разоў апісанай у розных даведніках, была дапушчана такая грубая памылка, якую паўтарылі і тыя, хто паставіў у 1993 г. каля грушаўскай капліцы памятны валун (1746), дадаўшы ад сябе, што Рэйтан бараніў «Рэч Паспаліту Польшчу»…

Агульнапрызнанай датай нараджэння Тадэвуша лічыцца 20 жніўня 1742 г. Месца нараджэння — Грушаўка. Прыйшоў час абвергнуць і гэты міф. Тадэвуш Рэйтан нарадзіўся задоўга да 20 жніўня, бо першы раз яго імя сустракаецца ў дакументах 20 ліпеня 1742 г. у сувязі з давяршэннем працэдуры хрышчэння. Часам паміж нараджэннем, першым хрышчэннем з адной вады і давяршэннем праходзіла некалькі месяцаў ці нават год. На падставе іншага дакумента можна зрабіць выснову, што нарадзіўся Тадэвуш у 1741 г. І, верагодней за ўсё, у Мінску, адкуль была яго маці, Тэрэза Валадковіч.

Магчымасць ушанавання

Мы маем нацыянальнага героя, вартага ўшанавання. Ведаем, што ён кроўна звязаны не толькі з Беларуссю, але і з Мінскам. Мы ведаем, што захаваўся помнік, які быў замоўлены на грошы грушаўскіх Рэйтанаў, які некалькі гадоў упрыгожваў сядзібны парк. Магчыма, варта было б распачаць перамовы з польскім бокам, каб на некаторы час узяць яго на дэпазіт, правезці па гарадах Беларусі і дамовіцца, каб нашы скульптары зрабілі з яго копію. Якую, у сваю чаргу, можна было б усталяваць недзе ў цэнтры Мінска, дзе і належыць быць ушанаваным герою такога рангу!

Зміцер ЮРКЕВІЧ, арт-суполка імя Тадэвуша Рэйтана

Юркевіч, З. Помнікі тваёй краіны / Зміцер Юркевіч // Звязда. – 2013. – 17 верас. (№ 174). – С. 6. – Гісторыя помнікаў Тадэвушу Рэйтану.

Таямніцы роду Рэйтанаў

Нашчадкі сарматаў

Жыхары беларускай сталіцы маюць дадатковую падставу для гонару: калі б на геаграфічнай мапе ВКЛ не было Менскага ваяводства, падзеі, аб якіх пойдзе гаворка, папросту б не здарыліся. Як вы думаеце, што агульнага паміж такімі вядомымі ў свеце асобамі, як Тадэвуш Рэйтан, Адам Міцкевіч, Анарэ дэ Бальзак, Аляксандр Пушкін, Генрык Жавускі? Агульны продак? Дзень нараджэння? Пол? Адказ вышэй. Зрэшты, пра ўсё па парадку. У нашай рубрыцы прыйшоў час раскрыць некаторыя таямніцы яшчэ аднаго знанага шляхецкага роду — Рэйтанаў.

Пяць дзён нараджэння

4 кастрычніка 1739 года ў цэнтры Менску віраваў натоўп святочна ўбраных спадарынь і апранутых у лепшыя кунтушы і жупаны вусатых спадароў. Вядома ж пры шаблях. Браў шлюб Дамінік Рэйтан, сябра троцкага ваяводы і вялікалітоўскага польнага гетмана Міхала-Казіміра Радзівіла “Рыбанькі”.

На той час Рэйтан, кар’ера якога толькі-толькі пачалася, менаваўся даволі “сціпла” — наваградскі стражнік. Але меў ён і вайсковы чын — харужы гусарскай харугвы польнай булавы. Пазней, калі Рыбанька пайшоў “на падвышэнне” — то-бок, зрабіўся віленскім ваяводам і вялікім гетманам літоўскім — змяніўся і статус яго пратэжэ. Дамінік Рэйтан стаў харужым самай прэстыжнай гусарскай харугвы ВКЛ — “Вялікай булавы”.

Паколькі Рэйтаны спрадвеку належылі да кола сімпатызантаў нясвіжскай галіны Радзівілаў, жонка Дамініка Тарэза — дачка менскага стольніка Лявона-Паўла Валадковіча і Канстанцыі з Цэханавецкіх — таксама была з гэтага самага моцнага ў ВКЛ магнацкага клана. Дарэчы, ейны дзядзька Феліцыян-Піліп Валадковіч стане іерархам уніяцкай царквы Рэчы Паспалітай і будзе вылучацца ня толькі сваёй неверагоднай фізічнай сілай, але і патрыятызмам. Зрэшты, гэта іншая гісторыя, нам жа час вярнуцца ў кастрычнік 1739 года.

Вось як зафіксаваў значную для нас падзею святар ці ягоны пісар у метрычнай кнізе катэдральнага касцёла Найсвяцейшай Панны Марыі: “Пасля папярэдніх зашлюбінаў, а менавіта першых (21), другіх (29), трэціх —чацвёртага кастрычніка найвялебны айцец Антоній Вайніловіч, рэктар менскага калегіюма з Таварыства Езусавага, паблаславіў сужэнства паміж найяснейшым вяльможным панам Дамінікам Рэйтанам, стражнікам Наваградскага ваяводства, і найяснейшай паннай Тарэзай Валадковічаўнай, стольнікаўнай Менскага ваяводства”.

Дарэчы, ксёндз Антон Вайніловіч — зводны брат Дамініка Рэйтана. Іх маці Ганна Людавіка з Расудоўскіх замужам была аж тры разы.

Пасля шлюбу маладыя адправіліся ў родавы маёнтак Рэйтанаў — Грушаўку. І, праз год, недзе блізу дня святога Тадэвуша-Юды (28 кастрычніка), у іх нарадзіўся першынец. Хлопчык быў хваравіты і двойчы знаходзіўся на мяжы жыцця і смерці, аб чым занепакоены тата пісаў свайму сябру і патрону Міхалу Радзівілу, просячы, як у дасведчанага бацькі, карысных парадаў, чым лекаваць сына. Лекі, выпісаныя прыдворным радзівілаўскім лекарам Янам Малерам, аказалі цудатворнае ўздзеянне. Тадэвуш паправіўся, і 20 ліпеня 1742 года (як можна меркаваць з метрычнага запісу) адбылося дапаўненне хросту святым алеем.

Дарэчы, у розных крыніцах можна сустрэць мінімум пяць дат нараджэння Тадэвуша Рэйтана — 1741, 1742, 1746, 1752 і 1757. Як мы бачым, разлёт паміж крайнімі — 16 гадоў. Калі дата 20 жніўня 1742 тлумачыцца проста — сакратар Тадэвуша Касцюшкі ў часы паўстання, а пазней пісьменнік Юльян Урсын Нямцэвіч прывёў яе ў першым жыццяпісе Рэйтана — то адкуль узяліся астатнія, цяжка даўмецца. Хіба што, з лікам “1746” больш-менш зразумела — Тадэвуш Рэйтан мусіў памерці ва “ўзросце Хрыста” (33 гады). Такую дату змясцілі на копіі помніка ў Кракаве, працягваючы лінію стварэння міфалогіі.

Хто ж прысутнічаў падчас хросту? Лявон і Канстанцыя Валадковічы — дзед і бабка Тадэвуша. Станіслаў Валадковіч — верагодна, стрыечны брат Лявона. Марыяна Вайніловіч — магчыма, будучая жонка Яна з Яксаў Быкоўскага. Але самы цікавы персанаж — прадстаўнік апазіцыйнага Радзівілам лагера Марцін Ратамскі. Фігура добра вядомая беларускім гісторыкам дзякуючы свайму палітычнаму актывізму на аршанскіх абшарах. Родная сястра Ратамскага Тэкля пайшла замуж за Людвіка Касцюшку і неўзабаве нарадзіла героя адразу некалькіх краін. Але больш цікава тое, што бацькамі Марціна і Тэклі былі аршанскі стольнік Станіслаў Ратамскі і Эмерцыяна (Марыяна) з Валадковічаў, родная сястра Лявона-Паўла Валадковіча. Такім чынам, Тадэвуш Рэйтан і Тадэвуш Касцюшка — браты. Хоць і ня родныя.

Словам, сёлета ў кастрычніку мы маем дзве цудоўныя нагоды ўзгадаць імя нашага нацыянальнага героя Тадэвуша Рэйтана. Настуны ж год увогуле юбілейны — 280 гадоў з дня нараджэння выбітнага сына Беларусі! І з гэтай нагоды хацелася б звярнуцца да дзеячаў культуры, гісторыкаў, уладных структур, каб 2020-ты стаў годам канчатковага вяртання імя Рэйтана на Радзіму. І сімвалічна, што менавіта ў юбілейны год у родавым маёнтку Рэйтанаў распачнуцца аднаўленчыя працы — пра гэта нядаўна было абвешчана прадстаўнікамі Ляхавіцкага райвыканкама.

А пакуль што мне б хацелася спыніцца на апошнім міфе з жыцця Рэйтана, развянчанне якога мае прыкладны характар — ён нібы кідае цень на знакавую постаць. Менавіта праз яго ў свой час у Ляхавічах не з’явілася вуліцы Рэйтана.

Міф самагубства

Якую б публікацыю, прысвечаную Тадэвушу Рэйтану, вы б не ўзялі, завяршаецца яна амаль аднолькава — “скончыў жыццё самагубствам”. Вар’іруюцца толькі спосабы сыходу з жыцця няшчаснага Тадэвуша. Я знайшоў пяць такіх варыянтаў — шкло, пісталет, скачок з гаўбца… Прычым, кожны з аўтараў, у тым ліку і з ХХ стагоддзя, апісаў гэта так, быццам бы стаяў побач і сам “падаваў патроны”.

Але тры куды больш аўтарытэтныя крыніцы — жыццяпісы Рэйтана аўтарства Нямцэвіча і Генрыка Жавускага, а таксама ліст пляменніцы героя Саламеі Рэйтан да вядомага пісьменніка з Пружаншчыны Язэпа Крашэўскага — вядуць да адной высновы: смерць Рэйтана была вынікам няшчаснага выпадку ці трагічным збегам абставінаў. І памёр ён як узорны хрысціянін, паспавядаўшыся і трымаючы ксяндза за руку да апошняй хвіліны. Таму і быў пахаваны, як напісаў Нямцэвіч, у Ляхавіцкім касцёле.

Дарэчы, падаецца, што сам час усё расставіў па сваіх месцах. Імя Рэйтана прайшло праз усе выпрабаванні, засталося ў гісторыі і з кожным годам у Беларусі становіцца ўсё папулярней. У той час, як многія “кан’юктурныя героі” аказаліся забытымі назаўсёды, або пасля адкрыцця іх сапраўдных учынкаў былі занесеныя сучаснікамі ў “чорныя спісы”.

З вялікакняскіх земляў

Думаю, вартыя карэкцыі таксама і міфы адносна “польскасці” і “прускасці” героя. Хоць Якуб фон Рэйтан — першы з вядомых на сёння продкаў Тадэвуша — і праявіў сябе ў 1467 годзе як прыхільнік Тэўтонскага ордэна, але ягонае паходжанне (немец, швед, прус, славянін) дакладна не высветлена. Тыя фаміліі, з якімі да 1620-х парадніліся Рэйтаны — гэта і выхадцы са славянскіх земляў Нямеччыны, і анямечаныя прусы. З моманту ж, калі прапрадзед Тадэвуша Ян Фрыдэрык Рэйтан, сваяк нясвіжскіх Радзівілаў, у 1620-х гадах перабраўся ў ВКЛ, Рэйтаны бралі шлюб з прадстаўніцамі мясцовых шляхецкіх родаў — а не прывозілі сабе жонак з Варшавы ці Кракава. Гэта было важна, каб хутчэй акліматызавацца на новым месцы і займець падтрымку з боку тутэйшых кланаў. Пра якую “прускасць” тут можна казаць?

Што да “польскасці”, то і тут нескладана расставіць належныя акцэнты. Вялікае Княства Літоўскае, ад часоў Люблінскай уніі (1569) звязанае канфедэрацкімі сувязямі з Каронай Польскай, ніколі не забывалася на той “люблінскі гвалт”, у выніку якога ад ВКЛ на карысць Польшчы былі адарваныя Падляшша, Валынь, Падолле… Сведчаннем таму — актыўнае супрацьстаянне далейшым спробам палякаў інкарпарыраваць ВКЛ у склад Польшчы. Тут і Статут 1588, і зрывы соймаў, каб не даць палякам навязаць невыгодныя ўмовы, і нават разрыў уніі ў 1655 годзе ды спроба заключыць новую — са Швецыяй.

Тры мужныя патрыёты — Тадэвуш Рэйтан, Самуэль Корсак і Станіслаў Багушэвіч-Мінькоўскі — прадстаўлялі на Варшаўскім сойме Наваградскае і Менскае ваяводствы ВКЛ, з якіх і паходзілі. У той час з 87 паслоў з Польшчы такіх адважных не знайшлося.

Супраціў Рэйтана пачаўся з таго, што ён выступіў у абарону гонару і права ВКЛ. Сто гадоў пасля Люблінскай уніі нашы продкі дабіваліся права правядзення кожнага трэцяга сойму на тэрыторыі ВКЛ. Гэта было важна і для падвышэння прэстыжу, дэманстрацыі аўтаноміі, і з фінансавага боку, бо прыцягвала, а не “вымывала” грошы. Але палякі гэтаму ўпарта супраціўляліся ажно да 1673 года, разглядаючы ВКЛ, як сваю “губерню”.

І вось, у 1773 годзе чарга прымаць сойм перайшла каралеўскай Гародні. І маршалкам сойму, чыя ўлада на час яго правядзення станавілася ці не большай, чым меў кароль, мусіў стаць ліцьвін, якога адкрыта абралі б прысутныя на сойме паслы з ВКЛ. Але сойм прызначылі ў Варшаве, а маршалкам кулуарна, у Санкт-Пецярбургу, прызначылі вядомага прайдзісвета Адама Паніньскага, які меў польскае паходжанне.

Менавіта з супраціву чарговаму гвалту над ВКЛ з боку палякаў і распачалася барацьба Рэйтана і яшчэ 16 паслоў. Амаль усе яны былі з беларускіх земляў ВКЛ. Супрацьстаяла ж ім польская большасць — 76 (з 87) паслоў.

І менавіта таму, што з такой вялікай колькасці палякаў не знайшлося хаця б аднаго, роўнага мужнасцю Рэйтану, з цягам часу Рэйтана пачалі падаваць “як польскага патрыёта”, які “склаў жыццё за Польшчу”. Забываючыся на рэальныя факты.

Культ памяці Рэйтана, між іншым, быў запачаткаваны ў XVIII, а развіты ў ХІХ стагоддзя, таксама нашымі землякамі — віцьбічамі, менчукамі, гарадзенцамі, наваградчанамі… Сярод іх — паслы на Вялікі сойм, літаратары і мастакі Францішак Князьнін, Юльян Нямцэвіч, Генрык Равускі, Адам Міцкевіч, Людвік Горват, Францішак Смуглевіч. Падхапілі яго і нашы суседзі, перакручваючы гісторыю на свой капыл.

Пралог да другой часткі

Паколькі Тадэвуш Рэйтан так і не ажаніўся, бо пасля смерці бацькоў ён вымушаны быў падымаць на ногі шматлікіх братоў і сясцёр, род Рэйтанаў ледзь не перапыніўся. І толькі дзякуючы ўдалым шлюбам брата і сястры Тадэвуша — Міхала (нарадзіўся ў 1743 годзе) з Ганаратай з Багдановічаў, і Марыяны (нарадзілася ў 1751 годзе) з Яўхімам Рдултоўскім, гісторыя, якую я вам распавядаю, будзе мець працяг.

Зміцер ЮРКЕВІЧ,
гісторык, архівіст

 

Юркевіч, З. Таямніцы роду Рэйтанаў. Нашчадкі сарматаў / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2019. – 19 кастрычніка (№ 42). – С.14.

Таямніцы роду Рэйтанаў

Частка ІІ. Менск — Парыж

 У гэтай серыі нашай сямейнай сагі гаворка пойдзе найперш пра сям’ю малодшага брата Тадэвуша Рэйтана — Міхала. Менавіта дзякуючы яму род не толькі не прыпыніўся, але ўзбагаціў нашу гісторыю цэлым шэрагам выбітных асобаў. Зрэшты, пра ўсё — у храналагічным парадку. Хай і з частымі адступленнямі.

Завочны кум

Пасля шлюбу Дамінік і Тарэза Рэйтаны аселі ў Грушаўцы стала. Цешыў вока новы палац, які перад вяселлем пабудаваў Дамінік, і які быў годны, каб прымаць не толькі роўных па статусу шляхцюкоў, але і саміх князёў Радзівілаў. Яны не раз бывалі ў Грушаўцы, “у мілых Рэйтанаў”. І нават больш за тое — час ад часу выкарыстоўвалі палацык як штаб-кватэру, дзе вырашаліся лёсы ВКЛ! Пра гэта сведчаць, скажам, лісты Францішкі Уршулі Радзівіл да свайго мужа — Рыбанькі.

Таму малыя “рэйтаняты” маглі з дзяцінства назіраць некаранаваных каралёў сваёй зямлі. Бачыў іх вядома, і Тадэвуш, які, будучы галоўным нашчадкам бацькі, мусіў па ім пераняць рэй у “рэйтанаўскай партыі” пры нясвіжскім двары. І, безумоўна, асабліва цешыліся з такіх візітаў малыя Міхал і Барбара. І вось з якой нагоды.

“У год Гасподні 1743, 5 снежня, я, Бенедыкт Нарніцкі, ляхавіцкі пробашч, ахрысціў дзіця на імя Міхал Ксаверый, сына яснавяльможнага Дамініка, наваградскага стражніка, і вяльможнай пані Тэрэзы Валадковічаўны, законных сужэнцаў. Хроснымі былі: яго вялікасць пан Міхал Радзівіл, віленскі ваявода, і вяльможная пані Юстына Рдултоўская, наваградская суддзёвая. Сведкі: найяснейшы пан Юрый Сапега, мсціслаўскі ваявода, з яе вялікасцю Францішкай Радзівілавай, віленскай ваяводзінай. З двара Грушаўкі”.

Дарэчы, пра назоў маёнтка. У сотнях знойдзеных мною дакументаў на самых розных мовах ён пісаўся менавіта так — Hruszowka, Грушевка, Грушаўка. А не Грашоўка ці яшчэ неяк.

Як мы бачым з гэтай метрыкі, хросным бацькам (кумам) Міхала стаў ніхто іншы, як сябра і патрон Дамініка Рэйтана — князь Радзівіл. Але тут выяўляецца яшчэ адна акалічнасць: як сведчаць дакументы, у гэты момант князь адсутнічаў у краіне, таму кумам ён стаў завочна. А вось яго жонка, “заснавальніца беларускага тэатра” Уршуля Радзівіл, на хросце прысутнічала ў якасці асістэнткі. Кумой стала Юстына Рдултоўская, жонка наваградскага гродскага суддзі Антона Рдултоўскага. Цікава, што адзін з іх сыноў — Яўхім — згуляе ў нашай гісторыі выключна важную ролю. Але пра гэта пазней.

Што ж датычыцца Барбары, то на дапаўненні яе хросту (нарадзілася яна ў 1746 годзе) 29 траўня 1747 года, разам з кумой, якой стала Францішка Радзівіл, прысутнічалі ў якасці сведак яе дзеці. Быў сярод іх і яшчэ малы князь Караль Станіслаў, да якога пазней прылепіцца мянушка “Пане Каханку”!

Ды, нягледзячы на такіх выбітных “заступнікаў”, дзяўчынка неўзабаве памерла.

Сярод сыноў Дамініка Рэйтана Міхал быў самым шчаслівым. Ён атрымаў добрую адукацыю ў варшаўскім калегіуме тэатынаў, шчасліва пазбегнуў праз малыя гады ўдзелу ў палітычных закалотах Барскай канфедэрацыі, зрабіў выдатную грамадскую кар’еру, быў двойчы жанаты. Ад першай жонкі, Ганараты з Багдановічаў, з якой ён ажаніўся 28 кастрычніка 1777 года, меў чатырох сыноў — Казіміра (1778), Тадэвуша-Маўрыцыя (1780 — 1860), Станіслава-Карла (1781 — пасля 1765), Дамініка (1783 —1851) — і дачку Ганну (1782 ці 1785 — 1857, Парыж).

Пасля смерці Ганараты ў 1796 годзе Міхал ажаніўся з удавой свайго брата Язэпа — Людавіцы з Касінскіх, якая ўжо мела дзвюх дачок — Саламею (1792) і Элеанору (1796).

Выбітныя нашчадкі

Калі б Міхал Рэйтан не памёр у 1809 годзе, то ён бы вельмі цешыўся з таго, якімі годнымі людзьмі выраслі яго дзеці. Напрыклад, Тадэвуш, які нарадзіўся адразу пасля смерці свайго ўжо на той момант сусветнавядомага цёзкі і ў гонар якога атрымаў сваё імя.

Імя “Тадэвуша ІІ” згадаў наваградчанін Аляксандр Валіцкі — сябра кампазітара Станіслава Манюшкі, які адразу пасля смерці апошняга напісаў яго першую кнігу-біяграфію, што дасюль карыстаецца заслужанай увагай манюшказнаўцаў. Апісваючы нетрывіяльны для пачатку ХІХ стагоддзя грамадскі ўчынак Дамініка Манюшкі — які, насуперак волі сям’і і атачэння, фактычна скасаваў прыгон у сваім маёнтку, раздаў сялянам зямлю і пабудаваў дзве агранамічныя школы для мясцовай дзятвы, Валіцкі дадаў наступнае: “Амаль адначасова з Дамінікам Манюшкам, а нават на некалькі гадоў раней, быў у Літве сумленны грамадзянін, які адчуваў неабходнасць вызвалення і выхавання сялян, але яму на першым кроку заможная сям’я, з засцярогі змяншэння сямейнай маёмасці, паставіла такія непераадольныя перашкоды, што ніколі сваіх мараў ён не здолеў ажыццявіць. Гэта быў Тадэвуш Рэйтан (пляменнік слаўнага Тадэвуша). Я пазнаёміўся з ім каля 1850 года, у маёнтку Слаўкавічы (Бабруйскі павет) дзе неўзабаве і памёр ужо ў старым веку. Гісторыя гэтага неверагоднага чалавека з’яўляецца надзвычай цікавай і поўнай нават крымінальных таямніцаў, якія дагэтуль жывуць толькі ў вусных паданнях і якія, напэўна, ужо ніколі не пабачаць свету Божага”. (“Пераклад Камілы Янушкевіч” — зацверджана аўтарам).

Сапраўды, гісторыя жыцця слуцкага харужага Тадэвуша ІІ Рэйтана даволі цікавая. У выніку спробаў прымяніць на практыцы свае перадавыя погляды, ён быў абвешчаны “псіхічна хворым” і ўзяты пад апеку сваімі братамі. Магчыма, да гэтага дадалося і нешта крымінальнае, але праца па разблытванні гэтай таямніцы яшчэ не распачалася.

Таму пакуль што зазначу адно: цікава, што з такім самым непрыняццем шляхетных намераў сутыкнуліся не толькі Манюшка і Рэйтан, але і вядомы нам з урокаў беларускай літаратуры паэт Альгерд Абуховіч. Пра гэта піша вядомы даследчык Генадзь Кісялёў у сваёй кнізе “Пачынальнікі”.

Кірасір-пісьменнік

У свой час у публікацыі “Нобіль не ўзяты на аловак” я ўжо распавядаў пра Станіслава-Карла Рэйтана. Імя гэтага былога вайскоўца, урадніка і нарэшце, пісьменніка павінна ўпрыгожыць спіс выбітных беларускіх літаратараў сярэдзіны ХІХ стагоддзя. І па праве заняць месца паміж Адамам Міцкевічам, Генрыкам Равускім (Жавускім), Ігнатам Ходзькам, Ігнатам Яцкоўскім, чые жыццяпісы добра рапрацаваныя, а творы даўно перакладзеныя на беларускую мову. Зрэшты, частка праграмы па папулярызацыі гэтага аўтара ўжо выкананая. Нарыс ягонага жыцця прадстаўлены не толькі чытачам “К”, але і ў юбілейным, пятым, нумары альманаха “Тэксты”. Застаецца ж усяго нічога — перакласці на беларускую мову тры аповесці і расчытаць адзін рукапіс. Магу запэўніць, што чытво будзе годнае экранізацыі — асабліва “Пан Марцін Квеч”, дзеі якога адбываюцца ў Слуцку і наваколлі.

Напалеонаўскі маёр

Малодшы брат Станіслава Дамінік Рэйтан таксама абраў кар’еру вайскоўца. Але кар’ера ў іх развівалася па-рознаму. Станіслаў спярша паступіў на расійскую вайсковую службу, потым выйшаў у адстаўку, а ў 1812 годзе далучыўся да 20-га ўланскага палка новастворанага войска ВКЛ і разам з Напалеонам рушыў на Маскву. Дамінік пайшоў іншым шляхам. У 1807 годзе ён перайшоў праз Нёман у Польшчу і ўступіў у легіёны Генрыка Дамброўскага. Маладога і спрытнага вайскоўца заўважылі і ўзнагародзілі — пасля шматлікіх баёў, у якіх ён адзначыўся мужнасцю. Да вайны 1812-га ён падыйшоў ужо ў чыне капітана. А паколькі войска Напалеона тады з’яўлялася “мультыкультурным”, і гаварылі ў ім на самых розных мовах, то добрыя афіцэры-паліглоты там былі запатрабаваныя. Як выявілася, гэтаму патрабаванню (акрамя валодання нямецкай, на якой ён мог сказаць літаральна пару сказаў) цалкам адпавядаў Дамінік. Таму яго адкамандзіравалі ў Генеральны штаб Вялікай арміі.

Разам з будучым “польскім Мальерам” — драматургам Аляксандрам Фрэдрам — Дамінік Рэйтан прайшоў усю вайсковую кампанію 1812 — 1814 года. То-бок, да Масквы і назад, аж да Фантэнбло. Дзе, страціўшы веру ў перамогу, Напалеон вырашыў звесці рахункі з жыццём — але няўдала.

Гэта быў важны дзень і для Дамініка Рэйтана — аднак па другой прычыне. Дзякуючы кур’ёзнаму выпадку, адбылася яго сустрэча са сваім далёкім сваяком, імя якога на радзіме ўжо не грымела, але раз-пораз згадвалася цішком. Пра тое, у якіх варунках адбывалася гэтая сустрэча, напісалі ў сваіх успамінах саслужыўцы Дамініка Рэйтана.

Пакуль Напалеон перажываў экзістэнцыяльны крызіс, простыя вайсковыя фуражыры рабілі сваю справу: здабывалі па навакольных вёсках спажыву для коней. За абрабаваных сялян заступіўся нейкі стары мужчына з афіцэрскай выпраўкай. Як раптам высветлілася, ім аказаўся сам генерал Тадэвуш Касцюшка — дарэчы, траюрадны брат другога нашага героя Тадэвуша Рэйтана.

Неўзабаве Напалеон падпісаў капітуляцыю. Удзельнікі вайны атрымалі ад царскага ўраду Аляксандра І амністыю. Прайшло колькі часу — і ўжо падпалкоўнік Дамінік Рэйтан вярнуўся ў Грушаўку. Ажаніўся ён з Сафіяй, дачкой менскага віцэ-губернатара Людвіка Камінскага. Неверагодна, але факт: маці Сафіі паходзіла з вядомага англійскага роду банкіраў фон Тэпераў…

Таму жыццё ў правінцыі, якое крыху не дацягвала па ўзроўні насычанасці культурнымі падзеямі да губернскага Менска, а таксама больш выгодная партыя, прывяла да разрыву Сафіі з Дамінікам і яе паўторнага шлюбу з Рудольфам Пішчалам. Які выйграў падрад на будаўніцтва тыповай расійскай вязніцы і “ўзвёз” у цэнтры Менска знакамітую “Валадарку”. Але, паўторны шлюб так і не дапамог “разлучніку” Рудольфу абзавесціся нашчадкамі. І гэты стары род на ім завершыўся.

Да разрыву адносінаў з жонкай Дамінік стаў бацькам Барбары, Алены, Аляксандра (пражыў адзін год) і Стафана. З усіх шматлікіх Рэйтанаў толькі Стафану ўдалося працягнуць род па мячы, дый тое на адно “калена”. Ягоны сын Язэп Рэйтан беспатомным памёр у 1910 годзе ад сухотаў.

Але гэта будзе яшчэ далёка наперадзе. А пакуль Дамінік уваходзіць у склад слуцкага “Попечительского комитета о бедных”, а ў 1830 — 1835 гадах становіцца ледзь не галоўным фундатарам будаўніцтва новай камяніцы для легендарнай Слуцкай гімназіі (захавалася яна да нашых дзён). Вучыліся ў ёй такія асобы, як Эдвард Вайніловіч, Адам Плуг (Антон Пяткевіч), Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч).

Памёр Дамінік у паважных гадах, 1 лістапада 1851 года, і спачыў на родавым пахаванні Рэйтанаў на ляхавіцкіх могілках. Побач з бацькам Міхалам, дзядзькамі Язэпам і Станіславам. Тут жа ў 1863 годзе ляжа ў зямлю і ягоны сын Стафан, а праз некалькі месяцаў — і ягоная жонка Марыяна з Несялоўскіх. Дзеці іх будуць узятыя ў апеку баронамі Гартынгамі…

І завершым мы гэтую частку апавяданнем пра сястру Дамініка Ганну, якая ў 1810 годзе пабралася шлюбам з падпалкоўнікам 8-га пяхотнага палка польскіх войскаў Каралем Мікалаем Герычам. Іх адзіны сын Эдвард, які нарадзіўся ў 1811-м, будучы выхаваным у патрыятычным духу, у 1830 годзе далучыўся да паўстання і ў чыне падпаручніка ваяваў у складзе корпуса генерала Юзафа Двярніцкага. Пасля паразы паўстання ён апынуўся ў Галіцыі, адкуль эміграваў у Францыю. Услед за ім праз нейкі час рушыла і яго маці-ўдава, бо маёмасць іх была канфіскаваная. Апынуўшыся ў Францыі, Ганна Герыч пачала пісаць мемуары, якія для нас з’яўляюцца архі-каштоўнымі. Бо ў іх апісваецца жывая гісторыя Беларусі ХІХ стагоддзя, гісторыя роду Рэйтанаў ад першай асобы. Частка з іх перакладзена на беларускую мову і надрукавана. Але другая частка застаецца ў рукапісе — пакуль яшчэ нерасчытаным і неперакладзеным. Зрэшты, над ім цяпер працуе папулярызатарка асобы Ганны Герыч, беларускі гісторык Вольга Гарбачова.

Зміцер ЮРКЕВІЧ,

гісторык-архівіст

Юркевіч, З. Таямніцы роду Рэйтанаў. Частка ІІ. Менск — Парыж / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2019. – 26 кастрычніка (№ 43). – С.14 – 15.

Таямніцы роду Рэйтанаў

Як мы ўжо пісалі, пасля шлюбу Дамінік і Тарэза Рэйтаны настала аселі ў Грушаўцы. Дамінік займаўся гаспадарча-палітычнымі справамі — як сям’і, так і ўсяго ВКЛ. А Тарэза спраўна вяла хатнюю гаспадарку. З кожным годам дабрабыт Рэйтанаў павялічваўся. Расла і сям’я. Агулам за шаснадцаць гадоў шлюбу Тарэза нарадзіла дзесяць дзетак. Восем з іх дасягнулі паўналецця і пакінулі пэўны след у беларускай гісторыі (гэта тычыцца не толькі такой культавай асобы, як Тадэвуш Рэйтан). Двое — Барбара (1746) і Піліп Станіслаў-Костка (1756) — памерлі ў дзяцінстве.

Ускосная сенсацыя

Як мы ўжо пісалі, пасля шлюбу Дамінік і Тарэза Рэйтаны настала аселі ў Грушаўцы. Дамінік займаўся гаспадарча-палітычнымі справамі — як сям’і, так і ўсяго ВКЛ. А Тарэза спраўна вяла хатнюю гаспадарку. З кожным годам дабрабыт Рэйтанаў павялічваўся. Расла і сям’я. Агулам за шаснадцаць гадоў шлюбу Тарэза нарадзіла дзесяць дзетак. Восем з іх дасягнулі паўналецця і пакінулі пэўны след у беларускай гісторыі (гэта тычыцца не толькі такой культавай асобы, як Тадэвуш Рэйтан). Двое — Барбара (1746) і Піліп Станіслаў-Костка (1756) — памерлі ў дзяцінстве.

На жаль, ненадоўга перажыла апошняе сваё дзіця і маці. Улетку 1760 года Тарэза з Валадковічаў Рэйтан сышла ў лепшы свет. Яна моцна хварэла, ды і несправядлівае смяротнае пакаранне яе малодшага брата Міхала (пра гэтую драму мы ўжо пісалі) паводле прысуду Галоўнага Трыбунала ВКЛ таксама далося ў знакі. Пахавалі яе, верагодна, блізу сядзібы ў Грушаўцы. І вось вам яшчэ адзін дэтэктыў.

У 1930 годзе ў Другой Рэчы Паспалітай з’явіўся Камітэт пошукаў астанкаў Тадэвуша Рэйтана, створаны з ляхавіцкай шляхты. А паколькі апошні здавён лічыўся “польскім нацыянальным героем”, яго магілу — дзякуючы несупыннай увазе газетчыкаў — шукала ці не ўся краіна. І такая пільная ўвага грамадскасці не магла не абумовіць станоўчы вынік экспедыцыі. Парэшткі знайшлі. Аднак у справаздачы антраполага Казіміра Сталыгвы, які быў запрошаны правесці агляд знойдзенага, было напісана: “шкілет жаночага целаскладу, даўжынёй 161 см.”

Тым не меней, зважаючы на грамадскую кан’юнктуру, навуковец не наважыўся заявіць, што гэта зусім не астанкі Тадэвуша Рэйтана. Прэса паведаміла пра сенсацыю, выклікаўшы ўсплёск патрыятычных настрояў. Хаця, мяркуючы па ўсім, да нашага героя знойдзеныя тады парэшткі маюць (калі маюць) толькі ўскоснае дачыненне.

Пачэсны хаўрус

Адна з малодшых сястрычак Тадэвуша з прыгожым імем Марта-Марыяна нарадзілася ў 1751 годзе. Вось як аб тым сведчыць выяўлены мной метрычны запіс:

“30 ліпеня 1751 года я, Тамаш Шкутніцкі, вікарый Ляхавіцкага касцёла, ахрысціў дзіця на імя Марту Мар’яну, дачку найяснейшых паноў Дамініка і Тарэзы з Валадковічаў Рэйтанаў, стражнікаў Наваградскага ваяводства, законных сужэнцаў. Хросныя: найяснейшы вяльможны пан Тадэвуш Рэйтан, стражнікавіч Наваградскага ваяводства, і вяльможная Людвіка Вайнілавічоўна, падчашнікоўна Наваградскага ваяводства. Давяршаліся гэтыя абрады чацьвёртага жніўня таго ж года. Сведкамі былі, па-першае: найяснейшы вяльможны пан Ігнат Вайніловіч з найяснейшай вяльможнай пані Мар’янай Казьмінскай, стараставай Шавенскай, уроджанай Сапяжанкай; па-другое: найяснейшы вяльможны пан Антоній Ваньковіч, стараста Рушаўскі, з найяснейшай вяльможнай пані Тэрэзай Вайніловічавай, падчашнікавай Наваградскага ваяводства; па-трэцяе: вяльможны пан Чарніхоўскі з найяснейшай вяльможнай пані Мар’янай Ваньковічавай, уроджанай Матусевічоўнай, стараставай Рушаўскай”.

Я тут наўмысна выдзеліў толькі тыя прозвішчы, якія ведае бадай кожны — каб паказаць “кола сяброў” роду Рэйтанаў. Вайніловічы, Сапегі, Ваньковічы… Як бачна, апошняя фамілія была з Рэйтанамі ў асабліва блізкіх стасунках. Абумоўлена гэта не проста прыязнасцю, але і сваяцтвам, якое ідзе праз магутны менскі род Валадковічаў. А тое, што на хрост сабраўся такі пачэсны хаўрус, лішні раз сведчыць: мала каму вядомы да вяселля (1739 год) у Наваградскім ваяводстве Дамінік Рэйтан неўзабаве стаў там важным гульцом. Пікам яго кар’еры з’яўляецца 1767 год, калі ён атрымае высокі ўрад наваградскага падкаморыя. Ніводзін з ягоных сыноў не возьме планку вышэй.

Зрэшты, як я прыгадваў у папярэдняй частцы, хросным старэйшага брата Мар’яны Міхала быў сам віленскі ваявода Міхал Радзівіл разам з Юстынай Рдултоўскай, жонкай наваградскага гродскага суддзі Антона. І праз нейкі час лёсы родаў перакрыжаваліся зноў. Справа ў тым, што адзін з сыноў Антона і Юстыны пабраўся шлюбам з нашай гераіняй — Мартай-Марыянай. Адбылося тое 19 лютага 1775 года.

Мне ўдалося даведацца некаторыя падрабязнасці таго святочнага дня і нават спіс гасцей. Вядома, у іх ліку былі і браты нявесты — апрача Тадэвуша, які пасля смерці бацькі ў 1769 годзе стаў галавой сям’і. Што, зрэшты, і нядзіўна: акурат у гэты самы час найвядомейшы з Рэйтанаў знаходзіўся ў Варшаве, назіраючы за ганебным соймам, які рукамі здраднікаў з ліку паслоў, сенатараў і міністраў зацвердзіў першы падзел Рэчы Паспалітай Абедзьвюх Нацый. І вярнуўся Тадэвуш у Грушаўку толькі праз некалькі месяцаў пасля вяселля.

Неўзабаве ў маладой сям’і адна за адной з’явіліся дзве дзяўчынкі — Юстына і Караліна.

Важна падкрэсліць, што іх бацькам быў менавіта Яўхім Рдултоўскі. Гэта не маё адкрыццё. Але часам сцвярджаецца, што ім быў не Яўхім, але Ян-Хрызастом. Каб канчаткова развеяць усе сумневы, я адшукаў судовыя акты, якія няўмольна сведчаць — Ян тут ні пры чым!

Але і сумневы небеспадстаўныя: пасля заўчаснай смерці роднага брата Ян-Хрызастом з жонкай узяў пляменніц пад апеку. А іх маці неўзабаве зноў выйшла замуж — за Язэпа Сяляву.

Выкраданне нявесты

Калі Юстыне споўнілася дзесяць гадоў, яе далёкі сваяк Адам Жавускі, здзейсніў, у пэўным сэнсе, дыверсію. Ён вывез гэтае дзіця і… ажаніўся з ёю. Дзяўчынка была прыгожая, і да таго ж, мела добры пасаг — як адзіная спадчынніца заможнага падкаморыя (яе сястрычка Караліна да таго часу ўжо памерла). Магчыма, гэта і было матывам. Вось як пра гэты выпадак напісаў у 1846 годзе ў сваім першым літаратурным творы “Паперы Пана Амброзія” пляменнік Тадэвуша Рэйтана Станіслаў: “Адам Жавускі старшы брат Севярына, па вывязенні падкамаранкі Рдултоўскай з Рэйтаноўны народжанай, якая год не больш як дзесяць мела, і па жаніцьбе на тым дзіцяці, пакінуў Літву…”

Што ж, і мы пакінем гэты неверагодны сюжэт без каментарыяў — для літаратурных яго інтэрпрэтацый. Упэўнены, у майстроў пяра яны атрымаюцца куды лепшымі, чым у занудлівага архівіста. Я ж хацеў бы зараз засяродзіць увагу чытача на гісторыі роду Жавускіх герба Крыўда. Балазе, яна даўняя і архіцікавая.

Упершыню род згаданы ў 1541 годзе ў Падляшшы, калі яно яшчэ было ў ВКЛ. З гэтага роду адзін за адным выходзілі высокія ўраднікі (пераважна ў Польшчы, хоць часам траплялі і на пасады ў ВКЛ) і не апошнія вайскоўцы. Але ці не кожны яго прадстаўнік быў яшчэ і пісьменнікам. Не толькі архівы, але нават “Гугль” ведае пра іх шмат!

Адзін з прадстаўнікоў роду, Севярын, ажаніўся з роднай сястрой небезвядомага Караля Станіслава Радзівіла “Пане Каханку”. Сярод іх нашчадкаў увагу прыцягвае каларытная постаць Вацлава-Севярына, які “далёка адплыў” ад родных пенатаў. Патрапіўшы пад чары “ўсходазнаўства”, ён атрымаў мяно “Эмір Залатая Барада”. І, як кажуць, бедуінамі, у якіх ён быў эмірам і шэйхам, лічыўся за паўбога. Згінуў без следу падчас паўстання 1830-1831 гадоў. У якім браў чынны ўдзел.

Сам жа Радзівіл Пане Каханку, у сваю чаргу, другім шлюбам (першая жонка ад яго збегла) пабраўся з дачкою Вацлава — Каралінай Жавускай.

Бацька ўжо згаданага намі выкрадальніка нявесты — Адама — Станіслаў Фердынанд меў таксама і дачку Францішку, якая стала жонкай Хрызастома Рдултоўскага, уласніка мястэчка Сноў. Менавіта іх палац, які захаваўся і красуе да гэтага часу, нядаўна выстаўлены Нясвіжскім райвыканкамам на продаж. Так што кожны можа паспытаць сваю ўдачу і атрымаць ва ўласнасць адзін з самых шыкоўных на Беларусі класіцыстычных ансамбляў, у якім гасцяваў апошні кароль і вялікі князь літоўскі Станіслаў Аўгуст Панятоўскі.

Як бачым, шлюб Адама і Юстыны ў нечым быў перадвызначаны.

Пасля шлюбу з маленькай прыгажуняй Адам вывез яе ва ўкраінскія землі, дзе яны і аселі. Літаральна праз пару гадоў, у 1791-м, Юстына нарадзіла першынца, імя якому далі Генрык. Беларускі чытач ужо змог ацаніць яго творчасць — балазе, у 2005 годзе на беларускай мове быў перавыдадзены самы вядомы твор пісьменніка “Успаміны Сапліцы”.

Дарэчы, калі б Адам Міцкевіч, будучы ў вялікім захапленні ад “гавэндаў” Жавускага, настойліва не прапанаваў яму пакласці свае вусныя байкі на паперу, то, магчыма, талент Генрыка, як пісьменніка не раскрыўся б зусім. Ды што там казаць, калі сам Міцкевіч, зачараваны духам старой Літвы-Беларусі і натхніўшыся на сваю паэму “Пан Тадэвуш”, увёў туды як аднаго з герояў Сапліцу!

Дарэчы, Сапліцы — рэальны шляхецкі род, які вядомы на Наваградчыне з XVIІ стагоддзя. Прычым Міцкевічы не раз жорстка з ім канфліктавалі, пра што нам ужо даводзілася пісаць у “К”. Тым не менш, менавіта “Пан Тадэвуш” зрабіў Міцкевіча мегапапулярным, культавым паэтам.

Меў свае рахункі з Генрыкам Жавускім і ягоны дваюрадны дзядзька — таксама пісьменнік Станіслаў Рэйтан, пра што я ўжо таксама пісаў у “К”. Замірыліся яны толькі перад тым, як адыйсці ў вечнасць. І на гэтым кола дзіўных літаратурных повязяў не сканчаецца.

Літаратурныя суплёты

Не так даўно беларускую грамадскасць на хвіліну ўскалыхнула навіна — выпадковым чынам на нейкім падворку ва ўкраінскім мястэчку Чуднава была знойдзена чыгунная пліта выбітнага беларускага пісьменніка з Полаччыны. У біяграфіі Яна Баршчэўскага ёсць згадка, што апошнія некалькі гадоў ён цешыўся са свабоднага і спакойнага жыцця ў маёнтку Жавускіх, куды патрапіў з запрашэння Генрыка Жавускага, і якім валодала Юстына, ягоная маці. Там, дарэчы, і памёр. У гэтыя самыя часы бываў там і Напалеон Орда, які паклаў у свой альбом прынамсі адзін малюнак тых мясцінаў.

Лёс знаходкі раз-пораз выклікае вірлівыя спрэчкі ў сацыяльных сетках. Узнікаюць пытанні, чаму так мала ўвагі надаецца пошукам магілы пісьменніка. І сапраўды, складаецца ўражанне, што толькі літаратары ды экскурсаводы робяць у гэтым напрамку нейкія рухі: адны з цікавасці, другія з інтарэсу. Вядома, варта, каб да гэтага падключыліся і дзяржаўныя інстытуцыі.

…І нават на гэтым яшчэ не ўсё. Менавіта дзякуючы малодшай сястры нашага нацыянальнага героя Тадэвуша Рэйтана Марце-Марыяне на свет з’явілася некалькі іншых неверагодна цікавых асобаў — кваліфікаваная агентэса спецслужбаў і, па сумяшчальніцтве, муза Міцкевіча і Пушкіна Караліна Сабанская і Эвеліна Ганская — каханне жыцця Анарэ дэ Бальзака. Пра іх мы распвядзём у наступных серыях нашай родавай сагі. Чакайце працягу, ён будзе вельмі цікавым і нечаканым для многіх.

Зміцер ЮРКЕВІЧ,

гісторык-архівіст

 

Юркевіч, З. Таямніцы роду Рэйтанаў. / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2019. – 2 лістапада (№ 44). – С.14.

Яго імя — сінонім слова “патрыёт”

8 жніўня выпалі 240-я ўгодкі смерці вялікага ліцьвіна Тадэвуша Рэйтана. Напярэдадні “круглай” гадавіны з дня яго нараджэння, якую мы адсвяткуем у кастрычніку, варта паразважаць пра ролю гэтай постаці ў нашай гісторыі. І яе ўспрыманне як у мінулым, так і цяпер.

Выйсце з ценю

У 1993 годзе ў газеце “Культура” выйшла першая ў гісторыі незалежнай Беларусі публікацыя, прысвечаная Тадэвушу Рэйтану. Яе аўтарам быў светлай памяці Уладзімір Емяльянчык — гісторык, які горача папулярызаваў імя Рэйтана сярод сваіх студэнтаў.

Пра той артыкул з цягам часу забыліся. І імя Рэйтана зноў вярнулася ў цень. У наступныя два дзесяцігоддзі гэтая асоба хіба лічаныя разы станавілася аб’ектам цікавасці СМІ. Больш за тое, нават у пару незалежнай Беларусі за Рэйтанам працягвала замацоўвацца рэпутацыя “вялікага паляка”. Скажам, у Баранавічах адкрылася польская школа, якая носіць яго імя.

Вуліцы Рэйтана (а таксама вуліцы, названыя ў гонар іншых выбітных беларусаў) ёсць ледзь не ў кожным польскім горадзе. На жаль, ні ў адным з беларускіх гарадоў вуліцы Рэйтана пакуль няма. Дзіўны парадокс — асабліва калі ўлічыць, што ніякія шчыльныя повязі гэтага героя з Польшчай не лучаць.

Пра гэта сведчаць крыніцы. Ды, на жаль, знаходзяцца людзі, якія адмаўляюць беларусам у законным праве на свайго нацыянальнага героя. Каб не быць галаслоўным, пройдземся па фактах.

Жыццярыс у тры радкі

Прачытаўшы найбольш поўную біяграфію Тадэвуша Рэйтана, апублікаваную ў “Польскім біяграфічным слоўніку”, я здзівіўся: як выявілася, польскім гісторыкам абсалютна невядомы ягоны жыццярыс — хаця ніхто не забараняў ім цікавіцца. 39 гадоў жыцця Рэйтана ім ледзь удалося запоўніць некалькімі сціплымі звесткамі. Асноўная ўвага, вядома, нададзеная падзеям векапомнага сойму 1773 — 1775 гадоў.

Ды што тут казаць, калі ў польскай гістарыяграфіі можна сустрэць мінімум чатыры даты нараджэння Тадэвуша Рэйтана (1741, 1742, 1746 і 1752)! Прычым дата “1746” нават увекавечаная на помніку Рэйтану ў Кракаве. Але ў выніку даследаванняў удалося высветліць, што насамрэч Рэйтан нарадзіўся напрыканцы 1740 года блізу дня святога Тадэвуша (28 кастрычніка). У “К” я ўжо пра гэта пісаў, цяпер жа нагадаю: зараз самы час як мага больш шырока адзначыць 280-ю гадавіну ягонага нараджэння!

Ды і самагубства Рэйтана, якое энцыклапедыі падавалі бы неабвержны факт, на паверку аказалася недарэчным міфам. Тадэвуш Рэйтан памёр 8 жніўня 1780-га як узорны хрысціянін — паспавядаўшыся і трымаючы ксяндза за руку. Хаця менавіта праз міфічны характар яго смерці ў Ляхавічах ужо ў наш час не з’явілася вуліца ў гонар вялікага земляка: нехта з грамадзян быў супраць. Зрэшты, у Польшчы, дзе гэты міф прыжыўся таксама, ён зусім не шкодзіць ушаноўваць памяць героя.

Планамернае вяртанне імя Рэйтана ў Беларусі пачалося ў красавіку 2013 года — з моманту заснавання Арт-суполкі яго імя, куды ўвайшлі творцы і навукоўцы самага рознага профілю. Дзякуючы фэстам, выставам, вечарынам, канферэнцыям, публікацыям, летнікам і суботнікам “цягнік Рэйтана”, які дзесяцігоддзямі іржавеў на запасным шляху, разагрэўся і пайшоў. І можна не сумнявацца, што збочыць у тупік яму ўжо не дадуць.

Варта адзначыць, што менавіта сёлета, у 280-ю гадавіну Тадэвуша Рэйтана, у сядзібе роду ў Грушаўцы пачаліся аднаўленчыя працы. І вельмі важна, каб экспазіцыя музея не атрымала “старую хваробу”. Спадзяемся, што архіўныя напрацоўкі Арт-суполкі апынуцца запатрабаванымі пры стварэнні музея.

Разблытванне шматлікіх радаводных таямніц дала адказ на галоўнае пытанне — ці можна казаць пра беларускае паходжанне Тадэвуша Рэйтана? І сапраўды, яго продак прыбыў сюды здалёк. Аднак мы ведаем, што пачынаючы ўжо ад прапрадзеда Яна-Фрыдрыха Рэйтана, які памер у 1639 годзе, усе прадстаўнікі роду бралі шлюб з прадстаўніцамі старых беларускіх фамілій. Скажам, маці Тадэвуша Тарэза — з менскіх Валадковічаў, вядомых з XV стагоддзя.

Як удалося выявіць, Тадэвуш Рэйтан з’яўляецца сваяком (рознай ступені блізкасці) такім вядомым беларусам, як Адам Міцкевіч, Ігнат Дамейка, Станіслаў Манюшка, а Тадэвушу Касцюшку ён увогуле даводзіцца траюрадным братам. Дарэчы, дзядзька апошняга Марцін Ратамскі быў асістэнтам на дапаўненні хросту малога Тадэвуша.

Як можна меркаваць па ўскосных звестках, вучыўся Тадэвуш Рэйтан у Нясвіжскім езуіцкім калегіуме. Адначасова хлопец быў запісаны ў склад адной з самых пачэсных адзінак войска ВКЛ — гусарскай харугвы Польнай булавы. Аб гэтым парупіўся бацька — Дамінік Рэйтан, які быў там харужым (другой па значнасці асобай). Пазней шэф харугвы Міхал Радзівіл “Рыбанька” стаў Вялікім гетманам Літоўскім, і яе статус таксама ўзняўся. Тобок, Тадэвуш служыў у элітным спецпадраздзяленні войска ВКЛ.

Лёс юнага Рэйтана быў непарыўна знітаваны з лёсам сына князя Міхала Радзівіла — Каралем “Пане Каханку”. Тым самым, памяць пра якога засталася не найлепшая. Пасля бітвы з расійскімі войскамі пад Слонімам яны абодва былі вымушаныя разам выехаць за межы ВКЛ. Так у Тадэвуша пачалося “дарослае жыццё”.

Неўзабаве, атрымаўшы соймавую амністыю, ён вярнуўся ў ВКЛ. І тут пачалося… Спярша Радамская канфедэрацыя (1767), якую можна лічыць суперкамбінацыяй Кацярыны ІІ з мэтай утрымаць пад сваім уплывам караля Рэчы Паспалітай Станіслава Панятоўскага. Потым — адразу новая канфедэрацыя, Барская (1768 — 1772). Насуперак пашыранаму меркаванню, нібы Рэйтан быў зацятым яе ўдзельнікам, фактычна ўвесь гэты час ён правёў у спакойнай Грушаўцы — пра што сведчаць згадкі ягонага імя ў розных дакументах. Хаця, безумоўна, напачатку ён, як і ягоны бацька, далучыўся да гэтага руху беларусаў, украінцаў і палякаў. Але ненадоўга.

Пасля смерці бацькі (1769) Тадэвуш, як найстарэйшы з сыноў, узяў на сябе ягоную ролю. Клопатаў было шмат — сямейных і гаспадарчых. Менавіта ў гэты час Рэйтан набыў у Наваградку дом на Жыдоўскай вуліцы. Такім чынам, ён можа лічыцца ганаровым наваградчанінам не толькі праз свой удзел у сойме ў якасці пасла Наваградскага ваяводства.

Чатыры дні супраціву

Але далей надышоў чорны 1772 год. 5 верасня расійскія войскі ўварваліся ў межы ВКЛ. Гарады Полацк, Невель, Віцебск, Магілёў, Гомель былі страчаныя. Каля 1 500 000 грамадзянаў Княства былі вымушаныя прысягаць новай уладзе.

Відавочна, што гэта ўспрымалася як гвалтоўная анексія тэрыторыі незалежнай дзяржавы — хоць акупанты парупіліся загадзя выдаць брашуркі “пра спрадвечную прыналежнасць” гэтых земляў да іх краіны.

Каб пазбавіць ВКЛ магчымасці вяртання сваёй тэрыторыі, у Санкт-Пецярбурзе быў прыдуманы план легітымізацыі захопленага — праз сойм Рэчы Паспалітай. Карумпаваныя паслы, сенатары і міністры павінны былі самі прызнаць акупацыю сваёй зямлі.

Сойм распачаўся 19 красавіка 1773 года ў Варшаве. Згодна з законамі Рэчы Паспалітай, ён меўся адбыцца ў ВКЛ — як і кожны трэці па ліку сойм. Гэтага права Княства дабівалася ад палякаў амаль сто гадоў, ад часоў Люблінскай уніі — і свайго дамаглося. Ізноў жа, паводле закону, маршалак сойму выбіраўся з прысутных паслоў ВКЛ ці Польшчы цягам першых трох дзён ад яго пачатку. Але ў момант адкрыцця першага пасяджэння ў Пасольскай ізбе стала вядома, што маршалак ужо кімсьці абраны — ім стаў паляк Адам Паніньскі, вядомы прайдзісвет і даўні паслугач расійскага двара. Прызначылі яго на гэтую ролю ў Санкт-Пецярбузе, адкуль ён ледзь паспеў своечасова дабрацца да Варшавы.

Як толькі аб гэтым было абвешчана, са свайго месца падняўся “велізарнага росту ліцьвін” і выказаў сваю нязгоду. Апелюючы да права ВКЛ мець кожны трэці сойм на сваіх землях, Рэйтан заявіў, што маршалка ліцьвіны абяруць з ліку прысутных паслоў ад ВКЛ. Дарэчы, ад Княства было толькі 24 са 111 паслоў, і з іх усяго сем сталі на бок здрады. У той час, як большасць польскіх паслоў зганьбіла сваё імя.

Чатыры дні доўжыўся супраціў наваградцаў Тадэвуша Рэйтана і Самуэля Корсака, менчука Станіслава Багушэвіча-Мінькоўскага ды іншых паслоў з беларускіх земляў ВКЛ. Цягам гэтага часу нашы героі патрабавалі праводзіць сойм згодна з каралеўскім універсалам, пасольскімі інструкцыямі і законамі краіны. Прамаўлялі і заклікалі адступіцца да здрады польскіх паслоў. Не пакідалі ізбы ні ўдзень, ні ўначы, каб не даць магчымасці Паніньскаму правесці там фармальнае паседжанне, на якім бы здрадніцкая бальшыня абвясціла б яго законным маршалкам сойму. Нічога не елі і не пілі.

Вядомы ўсім жэст роспачы і адчаю, калі Тадэвуш Рэйтан засланіў сваім распрасцёртым целам выхад здраднікам з пасолькай ізбы, адбыўся 21 красавіка. Гэты момант у 1866 годзе адлюстраваў мастак Ян Матэйка на сваёй знакамітай карціне “Тадэвуш Рэйтан на варшаўскім сойме 1773 года”, якая больш вядомая пад памылковай назвай “Рэйтан. Заняпад Польшчы”.

Гэтая барацьба хоць і не змяніла ход падзей, але прывяла да таго, што першы падзел Рэчы Паспалітай ва ўсім свеце быў успрыняты як акт агрэсіі і выкручванне рук пацярпелым. І ў гэтым велізарная заслуга перш за ўсё нашага земляка, які гатовы быў пакласці сябе на алтар Незалежнасці — бо, як ён казаў “салодка за Айчыну паміраць”. І ўжо падчас сойму нават ворагі прызналі яго сапраўдным героям!

Але сапраўдны культ нарадзіўся ўжо пасля смерці. Ён быў створаны перш за ўсё землякамі героя — Францішкам Князьніным, Юльянам Нямцэвічам, Адамам Міцкевічам, Генрыкам Жавускім, Францішкам Смуглевічам, Людвікам Горватам ды іншымі. Далей далучыліся і палякі, якія на той час знаходзіліся пад аўстрыйскай або прускай акупацыяй (у іх ліку быў і Матэйка). І калі на нашых землях згадка імя Рэйтана магла быць прыроўненая да дзяржздрады і падбухторвання да непадпарадкавання расійскай уладзе, то на польскай тэрыторыі парадкі былі куды больш ліберальнымі. Таму з цягам часу, пра ліцьвінства Рэйтана пачалі забывацца — як і пра тое, што на сойме ён фактычна быў у пэўнай апазіцыі палякам. Урэшце, як і пра тое, што ВКЛ было адным з паўнапраўных складнікаў Рэчы Паспалітай.

Вось таму адзін наш сусед не так даўно напісаў: маўляў, няма падстаў ускладаць клопат над грушаўскай “Мураванкай”, дзе памёр Тадэвуш Рэйтан, на плечы “беларусінаў” — бо “гэта не іх клопат, а клопат палякаў”.

Не, шаноўныя, пра нашага земляка найперш будзем клапаціцца менавіта мы! Тадэвуш Рэйтан у пантэоне Нацыянальных герояў Беларусі мусіць заняць пачэснае месца. Менавіта на ягоным прыкладзе выхоўваліся паўстанцы 1794, 1831, 1863 гадоў. Менавіта ягонае прозвішча стала з цягам часу сінонімам слова “Патрыёт”, прычым у самым шчырым значэнні гэтага слова. І, як пісаў Адам Міцкевіч — вялікі прыхільнік і актыўны папулярызатар імя свайго земляка, — менавіта “народ прызнаў яго вялікім!”

Зміцер ЮРКЕВІЧ, гісторык-архівіст

Юркевіч, З. Яго імя — сінонім слова “патрыёт” / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2020. – 29 жніўня (№ 35). – С. 15.

“Я зноў даю табе памяць…”

Праз месяц, 26 лістапада, споўнілася б 90 гадоў пісьменніку, імя якога ведае кожны беларус. Уладзімір Караткевіч пражыў не надта доўгае жыццё, толькі пяцьдзясят чатыры гады. Але паспеў зрабіць вельмі шмат і ў якасці пісьменніка, і сцэнарыста, і сапраўднага гісторыка-навукоўца, даследчыка беларускай мінуўшчыны. Сярод шматлікіх беларускіх пісьменнікаў паваеннай Беларусі я вылучаю Уладзіміра Караткевіча асобна. Не толькі таму, што ягоныя творы аказалі на мяне наймацнейшае ўражанне і вярнулі да беларускасці. Але і таму, што менавіта гэты пісьменнік ад дзяцінства ведаў, шанаваў і згадваў у сваіх творах асобу Тадэвуша Рэйтана. Сёлета на 28 кастрычніка прыпадала 280-я гадавіна нараджэння Рэйтана, таму я мушу сваім абавязкам распавесці і пра яго, і пра Караткевіча.

Многія мяне могуць папікнуць у тым, што літаральна ў кожнай сваёй публікацыі я згадваю імя Тадэвуша Рэйтана. Што рабіць, гэта так. Бо род Рэйтанаў шчыльна павязаны сваяцкімі сувязямі з тымі асобамі, пра якіх я пішу — Адам Міцкевіч, Станіслаў Манюшка, Тадэвуш Касцюшка, Ігнат Дамейка і іншыя. Ды і сама асоба Рэйтана стагоддзямі і ёсць культавай. І не толькі для людзей, якія былі патрыётамі сваёй зямлі. Стала яна культавай і для вялікай колькасці творчых асобаў. Ды і як абысці ўвагай імя чалавека, які першым, яшчэ ў 1773 годзе, выступіў у абарону незалежнасці Айчыны задоўга да Тадэвуша Касцюшкі (свайго траюраднага брата) і Кастуся Каліноўскага? Як забыцца, што адчайны ўчынак трох літвінаў-беларусаў — наваградцаў Тадэвуша Рэйтана, Самуэля Корсака і менчука Станіслава Багушэвіча прымусіў увесь свет з захапленнем вымаўляць іх імёны? Бо менавіта яны мужна і рашуча выступілі супраць легалізацыі Першага падзелу ВКЛ і Польскага Каралеўства, на якой настойвалі краіны-агрэсары — Расія, Прусія і Аўстрыя і якую гатовы былі ўхваліць унутраныя здраднікі. Нездарма іх параўноўвалі з героямі старажытнага Рыма, напрыклад, з Гарацыем Коклексам, які разам з двума паплечнікамі калісьці выратаваў Рым ад варожай навалы.

Усё гэта, зразумела, не пакінула абыякавымі паэтаў і пісьменнікаў, скульптараў і мастакоў. Так на свет з’явіліся шматлікія, на жаль, пасмяротныя выявы Тадэвуша Рэйтана. Корсак і Багушэвіч, з нейкай прычыны, мала цікавілі творцаў, хоць пражылі годнае жыццё і не здрадзілі сваім поглядам, выказаным аднойчы.

Увогуле, калі глядзець пільна, то менавіта тут, на Радзіме гэтай трыяды, і склаўся сапраўдны культ памяці Тадэвуша Рэйтана. Пачалі яго вялікалітоўскія паслы яшчэ на Вялікі, чатырохгадовы сойм. Яны і давялі каралю Станіславу Панятоўскаму, што абавязкова трэба ўшанаваць памяць памерлага Рэйтана і аддзячыць жывучых Корсака і Багушэвіча. Вядома, кароль напісаў праект ушанавання Рэйтана. Паабапал уваходных дзвярэй у Пасольскую ізбу, дзе цягам чатырох дзён Рэйтан з паплечнікамі адстойваў і гонар ВКЛ, і недатыкальнасць межаў Рэчы Паспалітай, планавалася ўсталяваць дзве мармуровыя дошкі. Белая — з імем Тадэвуша Рэйтана, чорная — з імем Адама Паніньскага, польскага пасла і расійскай марыянеткі, імя якога стала сінонімам архіпрадажнасці, абсалютнай безпрынцыповасці. Але Другі падзел (1793), а потым паўстанне Ясінскага-Касцюшкі (1794) і поўнае знішчэнне Рэчы Паспалітай (1795) “трыма чорнымі арламі” ажыццяўленне праекта перакрыжавалі.

Тым не менш эстафетны кій палітыкаў перахапілі паэты і мастакі. Бадай ці не першым адгукнуўся адзін з найслыннейшых паэтаў “станіславаўскага часу” — Францішак Князьнін, віцябчанін. Князьнін згадаў імя Рэйтана ў сваім творы — одзе “Да Літвы”. Бо ў тыя часы нікому не прыходзіла аспрэчваць літвінскасць Рэйтана. Пра гэта, дарэчы, адзінагалосна заяўляюць відавочцы сойма 1773 года — іх шматлікія дыярыўшы (дзённікі) мне ўдалося сабраць. Спадзяюся, дойдзе і да іх публікацыі.

Праз нейкі час стаў у шэрагі папулярызатараў Рэйтана ягоны зямляк —наваградчанін Адам Міцкевіч. Ён праз усё жыццё пранёс захапленне мужнасцю Героя. А менавіта Героем лічыў Міцкевіч Рэйтана. Так і падаваў яго ў сваіх творах і публікацыях. Амаль адначасова з Міцкевічам захапіўся асобай Рэйтана і берасцеец Юльян Урсын Нямцэвіч, які напісаў, хоць шмат у чым і памылковы, але ж першы ў гісторыі нарыс жыцця Тадэвуша Рэйтана.

За імі “пайшлі ў атаку” іншыя творцы. Мяркую, першым з нашых мастакоў прысвяціў свой твор Тадэвушу Рэйтану “бацька” Віленскай мастацкай школы Францішак Смуглевіч. Падтрымаў гонар школы і Людвік Горварт, вучань Смуглевіча. Нельга не нагадаць і пра Яна Астроўскага, скульптара-самавука з Аршанчыны (гл. “К”, №№ 42,43, 2020 г.). Створаны ім бюст Тадэвуша Рэйтана, магчыма, захаваўся ў адным асобніку, і амаль невядомы даследчыкам. Думаю, варта было б для будучага музея ў Грушаўцы зрабіць яго копію. Як неабходна зрабіць копію іншага бюста, які ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя быў замоўлены Стафанам Рэйтанам (стрыечным унукам Тадэвуша) для Грушаўкі. Так, ён быў выраблены, але не выстаўлены з-за паўстання 1863 года і жудасных рэпрэсій, якія распачаліся потым. У наш час бюст захоўваецца ў Кракаўскім нацыянальным музеі, і, як вынікае з папярэдніх размоваў з яго адмыслоўцамі, выраб копіі для музея ў Грушаўцы можна лічыць магчымым.

Былі таксама іншыя творы, прысвечаныя нашаму знакамітаму земляку, але культ памяці Тадэвуша Рэйтана на яго радзіме быў хутчэй на нелегальным узроўні. Інакш было ў Польшчы, якая аказалася пад Прускай і Аўстрыйскай акупацыямі. Узгадаем твор “Тадэвуш Рэйтан на Варшаўскім сойме 1773 года” (1866 год) славутага мастака чэшска-нямецкага паходжання Яна Матэйкі. На жаль, яго многія ведаюць пад памылковай, польскацэнтрычнай назвай — “Рэйтан. Заняпад Польшчы”. Уласна кажучы, матэрыялу па заяўленай тэме хапіла б на невялічкі, але важкі том. Бо варта было б згадаць і створанае польскімі творцамі на гэту ж тэму…

Але нам час перанесціся ў ХХ стагоддзе. Спробы аднаўлення культу памяці Тадэвуша Рэйтана пасля развалу Расійскай імперыі, вядома, былі. У Баранавічах да 1939 года была гімназія яго імя, у Мінску — былая Юраўская вуліца, ад якой застаўся адзін дом. Дарэчы, выбар вуліцы ў Мінску аказаўся сімвалічным. Раней на месцы, дзе цяпер красуе Палац Рэспублікі, была сядзіба бацькоў маці Тадэвуша Рэйтана, якая стаяла акурат на Юраўскай, блізу Дамініканскага касцёла. Таму Мінск мае поўнае права звацца “другой радзімай Рэйтана”. Бо і шлюб бацькі Тадэвуша бралі напачатку 1739 года ў мінскім езуіцкім касцёле Найсвяцейшай Дзевы Марыі, ды і сам ён тут бываў даволі часта.

Пасля другой паловы 40-х гадоў дваццатага стагоддзя пра Рэйтана як быццам бы забыліся. І вось з’явіўся талент Уладзіміра Караткевіча, які дапамог вярнуць імя Рэйтана нашчадкам і па гонару ўславіць яго.

Родина

“…И встаёт передо мной родина. Старый дом в саду, что в нём сами собой стонали половицы и ночью казалось, что по ним кто-то ходит… Если вечером идти через неосвещенные комнаты, стараясь не убыстрять шаг, стараясь выдержать спиной темноту, сознательно растягивая те шаги, что отделяют тебя от светлого конуса из дверей столовой, если вечером идти так, то глазами встречаешь на стенах глаза других людей: страдальческие глаза Рейтана, угрюмоватый зрак Бетховена с не столько хорошей, сколько старой гравюры…”

Вось так Тадэвуш Рэйтан увайшоў у творчасць Уладзіміра Караткевіча за савецкім часам. Гэта была рускамоўная паэма “Родина” (Глава IV, 1959 год). З гэтага ўрыўка вынікае, што ў сям’і Караткевічаў Рэйтана ведалі і шанавалі. І падаецца, што на маладога пісьменніка пазіралі вочы Рэйтана, намаляваныя больш як за сто гадоў да таго Францішкам Смуглевічам.

Гэта літаграфія 1839 — 1841 гадоў была даволі распаўсюджанай у тыя часы. Яна і цяпер даволі часта сустракаецца на розных аўкцыёнах.

Прайшло некалькі гадоў і Уладзімір Караткевіч узяўся за твор “Леаніды не вернуцца да Зямлі”. Як вядома, савецкая цэнзура пад такой назвай твор не прапусціла, і ён выйшаў спярша як “Нельга забыць” (значна пазней, першая частка твора была экранізавана, фільм атрымаў назву “Паром”). Што ж напісаў Уладзімір Каракевіч у “Леанідах”?

“…I багіня кахання злітавалася. Ідзі, сказала яна, я зноў даю табе памяць аб шляхах, і аб смеласці, і аб бразгаце мяча ў праведнай бітве, калі барвяныя харугвы лунаюць над галавой. I аб марах, вада якіх салоная і бурхлівая, як кроў смелых. Я ўсё даю табе, толькі не кліч смерць, бо мы жывём не для сябе, а для тых, каго любім, і таму не маем права пайсці ад іх, нават калі нясцерпна стае жыць. Чалавек народжаны для бітвы і мае права памерці толькі ў бітве. I кожны воін павінен думаць, што ён, як апошняя надзея гарадоў і вёсак за яго плячыма, што ён, як апошняя песня роднай зямлі. I ён павінен змагацца нават тады, калі ніхто больш не хоча змагацца, адзін супраць усіх. Павінен надарвацца, легчы на парозе, як Рэйтан…”

З гэтага ўрыўка бачна, што не толькі сумныя вочы Рэйтана хвалявалі думку Караткевіча, але і яго подзвіг, ён нібы прапускаў праз сябе і выдатна ведаў кошт шчырага гераізму. Бо зразумела, што тэма акупацыі ў XVIII стагоддзі беларускіх земляў Расійскай імперыяй не была “ў пашане”. Словам, вельмі і вельмі шкада, што Уладзімір Караткевіч не вывеў асобным персанажам Тадэвуша Рэйтана ў адным са сваіх раманаў. Бо ніхто з гэтай задачай не справіўся б так таленавіта, як наш класік…

Ну, а на завяршэнне мы пацікавіліся, ці плануецца правядзенне тэматычных мерапрыемстваў, звязаных з юбілеем Уладзіміра Караткевіча ў Оршы і ў Мінску.

Як нам паведаміла дырэктар установы культуры “Музейны комплекс гісторыі і культуры Аршаншчыны” спадарыня Юлія Камарова, да юбілею пісьменніка запланаваны шэраг мерапрыемстваў — літаратурныя чытанні, адкрыццё мастацкай выставы, прэзентацыя літаратурнага зборніка. Не застаецца ў баку і мінскі Дзяржаўны музей гісторыі беларускай літаратуры, у якім таксама запланавана мастацкая выстава.

Думаю, мы яшчэ вернемся на старонках “К” да гэтай тэмы і распавядзем больш падрабязна.

Зміцер Юркевіч

Юркевіч, З. “Я зноў даю табе памяць…” / Зміцер Юркевіч // Культура. – 2020. – 31 кастрычніка (№ 44). – С. 15.